RODZAJE I SKUTKI BEZROBOCIA

Bezrobocie polega na niemożności znalezienia pracy zarobkowej przez ludzi w wieku produkcyjnym, zdolnych i chętnych do pracy oraz aktywnie jej poszukujących. Rozmiary bezrobocia zależą od trzech czynników:

1. liczby ludności w wieku produkcyjnym,

2. współczynnika aktywności zawodowej,

3. rozmiarów zatrudnienia.

Ludność w wieku produkcyjnym (L_p) można podzielić na biernych zawodowo (NSr)
i aktywnych zawodowo (Sr), określanych również jako zasoby siły roboczej lub pracy. Aktywni zawodowo to te osoby w wieku produkcyjnym, które pracują (zatrudnieni - Z) oraz te, które są zdolne i gotowe podjąć pracę (bezrobotni - B). Zatrudnieni to ci, którzy wykonują pracę najemną lub pracują na własny rachunek. Bezrobotnych charakteryzują trzy cechy występujące jednocześnie:

1. zdolność do pracy,

4. pozostawanie bez pracy,

5. aktywne poszukiwanie pracy.

Współczynnik aktywności zawodowej to wyrażony w procentach stosunek liczby aktywnych zawodowo (zasobów siły roboczej) do liczby ludności w wieku produkcyjnym:

Sr

a_z = ----- * 100%

L_p

Stopa zatrudnienia to wyrażony w procentach stosunek liczby zatrudnionych do liczby ludności w wieku produkcyjnym:

Z

z = ----- * 100%

L_p

Stopa bezrobocia to wyrażony w procentach stosunek liczby bezrobotnych do zasobów siły roboczej:

B

b = ----- * 100%

Sr

Przyczyny bezrobocia związane są z jego rodzajem. Ze względu na wolę osoby co do pozostawania bezrobotną wyróżnia się bezrobocie:

• dobrowolne - przy danym poziomie płacy realnej pracownicy nie są skłonni podjąć pracy,

• przymusowe - przy danym poziomie płacy realnej pracownicy nie są w stanie znaleźć pracy, pomimo gotowości jej podjęcia.

Ze względu na czas pozostawania bez pracy wyróżnia się bezrobocie:

• chroniczne średniookresowe - w sytuacji, gdy bezrobotny pozostaje bez pracy dłużej niż 3 miesiące,

• chroniczne długookresowe - gdy bezrobotny pozostaje bez zatrudnienia powyżej roku. [W Polsce powiatowe urzędy pracy uznają za bezrobotnego długotrwale osobę pozostającą w ich rejestrach przez okres ponad 12 miesięcy łącznie, w przeciągu 2 lat.]

Ze względu na pozostałe przyczyny wyróżnia się ponadto bezrobocie:

• cykliczne (koniunkturalne) - wywoływane jest przez okresowe spadki koniunktury gospodarczej,

• frykcyjne (przejściowe) - stan czasowej dezaktywizacji zawodowej, spowodowanej przejściowym niedostosowaniem podaży pracy i popytu na nią w określonym przekroju,

• strukturalne - spowodowane jest przeobrażeniami w strukturze gospodarki i polega na niedostosowaniu struktury kwalifikacji siły roboczej do struktury podaży stanowisk pracy,

• naturalne - wynika z niedoskonałości mechanizmu rynkowego, uznaje się go za normalne zjawisko w gospodarce rynkowej, niejednokrotnie nawet konieczne do jej prawidłowego funkcjonowania, [W Polsce dopiero po przekroczeniu 5% wzrostu PKB następuje wzrost zatrudnienia i redukcja bezrobocia, gdyż występuje u nas tendencja do bezzatrudnieniowego wzrostu gospodarczego.]

• ukryte - występujące zwykle w gospodarce centralnie planowanej (agrarne) ale związane jest też z nadmiernym zatrudnieniem z obawy o koszty przyjęć pracowników albo z nieefektywnym wykorzystaniem siły roboczej w przedsiębiorstwach,

• instytucjonalne - jest skutkiem niedoskonałej polityki gospodarczej państwa.

Ze względu na koniunkturę gospodarczą bezrobocie dzieli się ponadto na:

• nierównowagi - utożsamiane z cyklicznym,

• równowagi - frykcyjne, strukturalne i instytucjonalne.

Z bezrobociem związane są przede wszystkim koszty, do których zalicza się:

1. koszty finansowe - drenaż pieniędzy publicznych, przede wszystkim poprzez:

13. wydatki z budżetu państwa na zasiłki dla bezrobotnych i inne świadczenia socjalne, na programy przeciwdziałania bezrobociu oraz na utrzymywanie instytucji publicznych rynku pracy i pomocy społecznej;

14. zmniejszenie się przychodów budżetowych państwa z tytułu podatku dochodowego od osób fizycznych, obowiązkowych składek do ubezpieczeń społecznych oraz podatków pośrednich występujących w procesie konsumpcji;

15. koszty utraconych możliwości - koszt alternatywny niepełnego wykorzystania czynników produkcji; strata w PKB, spowodowana niepełnym wykorzystaniem pracy, mierzona jest za pomocą luki PKB, wyznaczanej za pomocą prawa Okuna: wzrost bezrobocia (ponad stopę bezrobocia naturalnego) o jeden punkt procentowy pociąga za sobą spadek PKB w ujęciu rzeczowym o około 3 punkty procentowe;

16. koszty związane z emigracją ludności - „drenaż mózgów”.

2. koszty społeczne - spadek wartości kapitału ludzkiego poprzez:

• ograniczenie indywidualnego rozwoju intelektualno-zawodowego bezrobotnych,

• pogorszenie stanu zdrowia,

• obniżenie pozycji społecznej i poczucia własnej wartości,

• narastanie bezradności, fatalizmu, depresji i frustracji,

• sprzyjanie narastaniu patologicznych zjawisk społecznych, takich jak alkoholizm, narkomania, przestępczość, przemoc w rodzinie, rozwój groźnych subkultur.

3. koszty polityczne - narastająca frustracja bezrobotnych i ich rodzin może przerodzić się w anarchizm społeczny.

Jednakże istnieją również korzyści wynikające z istnienia zjawiska bezrobocia. Do najważniejszych z nich zalicza się:

• przyspieszenie wzrostu kwalifikacji siły roboczej, a co za tym idzie zwiększenie długofalowego wzrostu gospodarczego,

• odgrywanie ważnej roli w przekształceniach strukturalnych gospodarki, zwłaszcza przesuwaniu siły roboczej do bardziej efektywnych zastosowań oraz umożliwianiu pożądanych zmian kwalifikacji zawodowych i procesów ich podnoszenia,

• zwiększanie skuteczności polityki antyinflacyjnej poprzez zmniejszenie presji na wzrost płac, a co za tym idzie osłabienie dynamiki wzrostu popytu,

• sprzyjanie racjonalizacji zatrudnienia oraz poprawie efektywności gospodarowania
  w skali mikroekonomicznej.

W ramach polityki walki z bezrobociem państwo może wykorzystywać instrumenty makro- i mikroekonomiczne. Do polityk makroekonomicznych zalicza się:

1. politykę ustrojową (systemową) - zmierza do przekształceń ustrojowych (transformacyjnych) i strukturalnych, a związanych z przebudową struktury gospodarki poprzez zmiany legislacyjne, prywatyzacyjne, strukturalne; jednocześnie oddziałuje na przebieg wszystkich procesów gospodarczych, przez co wyodrębnienie oddzielnych instrumentów wpływających bezpośrednio na rynek pracy jest utrudnione.

2. politykę monetarną - polega na zapewnieniu niezbędnej podaży pieniądza dla sfinansowania realnych procesów gospodarczych oraz przeciwdziałaniu procesom inflacyjnym; w krótkim okresie oddziałuje na popyt na rynku pracy poprzez działania dyskrecjonalne pobudzające go, np. poprzez wzrost podaży pieniądza, natomiast
   w długim okresie poprzez dbałość o stabilny wzrost podaży pieniądza i przejrzystość reguł gry (kwestionowane przez neokeynesistów ze względu na niestabilność gospodarczą i opóźnienia w pojawianiu się efektów polityki monetarnej).

3. politykę fiskalną - pełni funkcję alokacyjną, stabilizacyjną i redystrybucyjną, a w tym celu posługuje się zmianami rodzajów i stawek podatków oraz wydatków rządowych;
   w krótkim okresie oddziałuje na popyt na rynku pracy poprzez działania dyskrecjonalne pobudzające go, np. poprzez wzrost wydatków publicznych, natomiast w długim okresie poprzez inwestycje w infrastrukturę gospodarczą; oddziałuje na stronę podażową rynku pracy w krótkim okresie np. poprzez zasiłki dla bezrobotnych i inne świadczenia, co wpływa na gotowość do podjęcia pracy.

4. politykę dochodową - polega na ingerencji państwa w kształtowanie się wszelkich stosunków podziałowych w społeczeństwie, czyli oddziaływaniu przez państwo na poziom płac, dochodów pozapłacowych i cen; oddziałuje na popyt na rynku pracy
   w krótkim okresie poprzez działania w zakresie kształtowania kosztów pozapłacowych
   i płac; w krótkim okresie oddziałuje także na stronę podażową rynku pracy poprzez np. płace minimalne, wpływające na gotowość do podjęcia pracy.

5. politykę zagraniczną - polega na kształtowaniu przez państwo różnego rodzaju stosunków gospodarczych (przepływu i odpływu towarów, usług, kapitału finansowego
   i ludzkiego) oraz stosunków politycznych z innymi państwami; oddziałuje na stronę popytową rynku pracy w krótkim okresie poprzez sterowanie kursem walutowym, cła, podatki i opłaty graniczne, kontyngenty, koncesje i licencje, przez co wpływa na możliwości eksportowe, produkcyjne i zatrudnieniowe, natomiast w długim okresie poprzez transfer kapitału rozwojowego, wdrażanie nowych technologii, promowanie zagranicznych inwestycji bezpośrednich zwiększających popyt w gospodarce; oddziałuje na podaż na rynku pracy poprzez ograniczenia wjazdowe i wyjazdowe (wizy) w krótkim okresie, a politykę migracyjną w długim okresie.

6. politykę zatrudnienia - polega na oddziaływaniu na ogólny poziom zatrudnienia, czyli na jego rozmiary i strukturę; w celu oddziaływania na popyt na rynku pracy w krótkim okresie wykorzystuje instrumenty polityki monetarnej, fiskalnej, dochodowej
   i zagranicznej, np. poprzez działania wspierające rozwój przedsiębiorczości, natomiast w długim okresie zmierza do bezinflacyjnego, stabilnego wzrostu gospodarczego, redukcję siły monopoli, tworzenie klimatu dla konkurencji i przedsiębiorczości; oddziałuje na podaż na rynku pracy poprzez zwiększenie elastyczności czasu pracy czy też zasiłków dla bezrobotnych w krótkim okresie, natomiast w długim okresie poprzez poprawę kwalifikacji i jakości siły roboczej, politykę równości szans na rynku pracy itp.

Wśród polityk mikroekonomicznych zmniejszania bezrobocia wymienia się:

1. politykę rynku pracy - nakierowana jest na rozwiązywanie problemów rynku pracy poprzez walkę z bezrobociem oraz na pokrywanie ekonomicznych i społecznych kosztów bezrobocia; oddziałuje na popyt na rynku pracy w krótkim okresie poprzez aktywną politykę rynku pracy zmierzającą do realizacji celu zatrudnieniowego metodą stymulowania wzrostu popytu na pracę; oddziałuje na stronę podażową rynku pracy
   w krótkim okresie poprzez pasywną politykę rynku pracy zmierzającą do realizacji celu socjalnego, jakim jest zabezpieczenie finansowe dla osób zwalnianych; w długim okresie wpływa na podaż na rynku pracy poprzez zmniejszenie niedopasowań strukturalnych (szkolenia, działalność biur pośrednictwa pracy), zwiększanie produktywności siły roboczej (wyznaczającej poziom płac realnych), zmniejszanie podaży pracy w ramach pasywnej polityki rynku pracy (elastyczne traktowanie wieku emerytalnego, przedłużanie okresu obowiązkowego kształcenia młodzieży, dzielenie istniejących miejsc pracy).

2. politykę przemysłową - polega na zmianach strukturalnych w gospodarce, restrukturyzacji przemysłu i wspieraniu rozwoju preferowanych gałęzi; w długim okresie wpływa na stronę popytową rynku pracy poprzez działania na rzecz rozwoju przedsiębiorczości; wpływa na podaż na rynku pracy w długim okresie poprzez działania na rzecz przekwalifikowania siły roboczej.

3. politykę rolną - polega na regulowaniu upraw poprzez eliminację zjawiska nadprodukcji, pozwalającą na utrzymywanie korzystnych dla rolników cen produktów rolnych oraz modernizację wsi; wpływa na popyt na rynku pracy w krótkim okresie poprzez stymulowanie popytu na produkty rolne metodą subwencji i dotacji; ma wpływ na stronę podażową rynku pracy w długim okresie poprzez modernizację wsi, zwiększenie wykorzystania siły roboczej i przekwalifikowanie.

4. polityka promowania przedsiębiorczości - polega na wspieraniu rozwoju małych
   i średnich przedsiębiorstw zapewniających stabilny poziom inwestycji; wpływa na popyt na rynku pracy w krótkim okresie poprzez działania na rzecz wzmacniania konkurencyjności gospodarki dzięki rozwojowi przedsiębiorczości prywatnej.

---