Średniowieczne miasta

Problem definicji

Miasto jako fenomen zmieniający się w czasie i przestrzeni. Brak uniwersalnej definicji miasta

• Miasta zmieniają swoją formę i charakter w zależności od zmieniających się warunków

• Czynniki kształtujące miasto

• uwarunkowania demograficzne i socjalne

• charakter i skuteczność działalności gospodarczej

• warunki prawne i polityczne

Kryteria definiujące miasto

• mur jako granica przestrzeni miejskiej, kryterium podkreślane od średniowiecza

• obok funkcji obronnej miał także znaczenie prawne, ideologiczne i symboliczne. Oddzielał uprzywilejowaną przestrzeń miejską od okolicy. „Powietrze miejskie czyni wolnym” (Stadtluft macht frei”)

• w Europie Środkowowschodniej, zwłaszcza w Polsce, występują także miasta bez murów

• rzemieślniczo-handlowy charakter gospodarki

• bez nieagrarnej gospodarki miasto nie funkcjonuje

• rozdzielenie gospodarki rolniczej i nieagrarnej. Społeczny podział pracy jako przyczyna wyodrębnienia miast

• problem udziału gospodarki rolniczej w ekonomii miasta

• mieszczanie jako posiadacze ziemscy

• Ackerbuerger

• zróżnicowana struktura społeczna i zawodowa, zróżnicowanie majątkowe

• patrycjat, pospólstwo i plebs

• prawo miejskie - regulacja stosunków między panem miasta a mieszczanami

• funkcje religijne

• miasta „biskupie”

• parafia jednocząca gminę miejską

• specyficzny styl życia

• relatywnie wysoki poziom życia dostępny po raz pierwszy dużej grupie społecznej

• jakość zamieszkiwania. Poglądy Edith Ennen - domy drogie lecz wygodne

• zagęszczenie zabudowy i jej specyficzny podział, miejski typ zabudowy

Dwie grupy definicji miasta średniowiecznego. Wykorzystanie różnych zestawień kryteriów

1. Definicje prawno-topograficzne, podkreślające:

• odrębność prawną, prawo miejskie

• obecność gminy miejskiej zarządzanej przez własną radę dysponującą finansami miejskimi

• handel i rzemiosło jako podstawy gospodarki

• duże rozwarstwienie społeczne i zawodowe

• granice wyodrębnione murem miejskim

• uregulowaną zabudowę z wyodrębnionym placem targowym

• rozwinięte funkcje ideologiczne i sztuka

Tak zbudowana definicja określa miasta komunalne (miasta w sensie prawnym, Bürgerstädte, abendländische Städte, miasta lokacyjne, miasta w pełni rozwinięte, miasta europejskie wg pojęcia Maxa Webera)

2. Definicje podkreślające kryteria gospodarcze

• gospodarka produkcyjno-handlowa

• funkcje centralnego ośrodka administracyjno-politycznego

• funkcje militarne

• realizacja celów religijnych

Brak kryteriów prawno-topograficznych poszerza zakres badań miast. Pojęcie miasta rozciąga się nie tylko na „miasta komunalne”, ale na inne struktury osadnicze w Europie, Azji i Ameryce: miasta antyczne, ośrodki wczesnomiejskie w Europie Środkowej (istniejące do XII-XIII w. miasta przedlokacyjne, przedkomunalne, protomiasta, nadmorskie emporia handlowe, miasta typu azjatyckiego wg Maxa Webera)

Definicja taka pozwala prowadzić porównawcze badania miast różnych stref kulturowych.

Jej wadą jest zagrożenie objęcia pojęciem miasta także innych struktur osadniczych - grodów, osad przyklasztornych.

Wnioski

• Nie dysponujemy ogólną definicją miasta, obejmującą wszystkie zurbanizowane formy osadnicze

• Poszczególne definicje zbudowane są na wybranych kryteriach i zmierzają do scharakteryzowania kolejnych typów miast

• Brak ostrej definicji wynika z natury badanego przedmiotu. W różnych formacjach kulturowych miasta kształtowały się odmiennie, dostosowując się do aktualnych potrzeb i uwarunkowań. Pojęciowa granica między miastem a innymi formami osadniczymi bywała wielokrotnie płynna

Literatura

• Engel, E. 1993, Die deutsche Stadt des Mittelalters, München.

• Piekalski J. 1999, Od Kolonii do Krakowa. Przemiana topografii wczesnych miast, Wrocław.

• Samsonowicz, H. 1986, Dzieje miast i mieszczaństwa do schyłku XV wieku, w: M. Bogucka, H. Samsonowicz, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław, s. 5-317.

• Weber, M. 1920/21, Die Stadt, „Archiv für Sozialwissenschaft und Soziallpolitik”, Bd. 47, S. 621-772.

• Steuer H. 2004, Überlegungen zum Stadtbegriff aus der Sicht der Archäologie des Mittelalters, w: P. Johanek, F.-J. Post (red.), Vielerlei Städte. Der Stadtbegriff, Köln. Weimar. Bonn 2004, s. 32-51.