R 13: POTRZEBA SPRAWOWANIA KONTROLI, DOSKONALENIA SIĘ ORAZ POCZUCIA WŁASNEJ WARTOŚCI
Ważnym aspektem dla przetrwania jednostki jest jej kompetencja, która obejmuje zdolność przeciwstawiania się zagrożeniom, właściwego postępowania, wyznaczania celów i przekonanie że jest się w stanie dojść tam gdzie nikt przedtem nie doszedł.
Potrzeba sprawowania kontroli wynika z potrzeb przewidywania zdarzeń. Umiejętność ta daje nam pewność, że poradzimy sobie z wyzwaniami, jakie niesie rzeczywistość. Kiedy tracimy poczucie kontroli nad wydarzeniami doświadczamy negatywnych emocji. Poczucie panowania nad wydarzeniami sprawia, że czujemy się dobrze i jesteśmy zdrowsi.
Potrzeba przewidywalności oraz sprawowania kontroli.
Potrzeba sprawowania kontroli należy do podstawowych potrzeb ludzkich. Zdolność kontrolowania siebie i otoczenia jest warunkiem przetrwania. Poczucie sprawowania kontroli stwarza podstawy poznawcze dal odczuwania optymizmu i nadziei.
Sprawowanie kontroli a zdrowie. Poczucie braku lub utraty panowania nad sytuacją wiąże się z wieloma zaburzeniami (stresem, depresją, lękiem, uzależnieniami i zaburzeniami odżywiania). Ludzie zdrowi przeceniają swoje możliwości oddziaływania na sytuację, bardziej optymistycznie patrzą na swoje zdolności sprawowania kontroli i uważają, że mają większe możliwości niż naprawdę mają. Poczucie prawowania kontroli pomaga normalnie funkcjonować i odnosić sukcesy. Ludzie którzy potrafią radzić sobie w trudnych sytuacjach przeżywają o wiele mniejszy stres. Ludzie o silniejszym poczucie panowania nas władnym życiem zazwyczaj żyją dłużej. Pomaga takie poczucie przystosować się do choroby i poprawia jakość życia. Brak tego poczucie upośledza funkcjonowanie układu odpornościowego.
Czynnik genetyczny ma wpływ na około 30% wariancji w zakresie poczucia sprawowania kontroli oraz odpowiedzialności za niekorzystne wydarzenia życiowe.
Rotter: dzieli ludzi na tych którzy mają zewnętrzne i wewnętrzne umiejscowienie poczucia kontroli. Przekonanie o wewnętrznym umiejscowieniu źródła kontroli wynika z poczucia, będącego efektem doświadczeń, że sprawując kontrolę osiągamy zakładane lub pożądane rezultaty. W kulturze Zachodu mamy skłonności do myślenia a kategoriach aktywnego sprawowania kontroli - zastanawiania się nad tym, co należy zrobić, aby zmienić panujące w danym momencie warunki. W kulturach azjatyckich ludzie myślą raczej w kategoriach samokontroli, nie dążą do usunięcia źródła stresu, ale do zmniejszenia jego oddziaływania.
Osoby i silnej potrzebie sprawowania kontroli próbują rozciągać ją na rzeczy, na które nie mają wpływu, osoby o słabej potrzebie sprawowania kontroli nie próbują tego robić nawet w sytuacjach na które mogłyby wywierać wpływ. Próby kontrolowania sytuacji niekontrolowanych wywołują silny stres. Optymalny stan zdrowia osiąga się uzyskując kontrolę w pewnym zakresie, ale zarazem umiejąc rozpoznać granice swoich możliwości. Seligman: Orientacja wewnętrzna zwiększa zagrożenie depresją, a orientacja zewnętrzna może przed nią chronić.
Poczucie sprawowania kontroli jest warunkiem doskonalenia się oraz dążenia do odnoszenia sukcesów. Sprawowanie kontroli behawioralnej i poznawczej jest konieczne, jeśli mamy podjąć nowe działania. Poczucie takiej kontroli sprawia, że ludzie zaczynają się doskonalić.
Motywacja do doskonalenia się oraz do odnoszenia sukcesów
Doskonałość osiąga się zdobywając wiedzę o rozwijając umiejętności. Osiąganie poziomu mistrzowskiego przejawia się opanowaniem całej dostępnej wiedzy na dany temat lub w najwyższym możliwym stopniu.
Sukces jest to osiągniecie celu.
Kompetencje obejmują umiejętności, zdolności, możliwości, biegłość i sprawność. Cechy te pozwalają nam wchodzić w interakcje z otoczeniem i zaspokajać swoje pragnienia. Brak kompetencji społecznej może być powodem wykluczenia nas z pewnych obszarów zawodowych.
Ludzie dążący do mistrzostwa i sukcesu mają poczucie skuteczności swoich działań.
Motywacja do odnoszenia sukcesów. Murray: potrzeba odnoszenia sukcesów do pragnienie i gotowość do przezwyciężenia przeszkód, wykorzystania własnej siły, wykonywania trudnych zadań, najlepiej i najszybciej jak to tylko możliwe. Potrzeba sukcesu ma charakter ogólny. Motywacja do osiągania sukcesów tkwi procesie a nie w rezultacie.
McClelland: motywacja do odnoszenia sukcesów wyrasta z głębokiego pragnienia zrobienia czegoś lepiej dal samej sprawy, rozwój tego pragnienia zależy od wpływów środowiska.
Teoria kompetencji - White: chęć eksplorowania opiera się na ogólniejszym pragnieniu - motywacją efektywnościową. Przyświeca jej chęć zrozumienia środowiska i zawartego w nim porządku. Takie poczucie może oddziaływać jak nagroda (gratyfikacja).
Gray: podstawą takiej motywacji jest system aktywacji behawioralnej BAS i system hamowania behawioralnego BIS, to one odpowiadają za ciekawość świata i za eksplorację. W stanie lęku uwaga się zawęża. Talent to zdolność do robienia czegoś lub uczenia się czegoś.
Teoria społecznego uczenia się wg niego dzieci obserwując dorosłych uczą się, że jednym ze sposobów zaspokojenia własnych pragnień jest zdobywanie wiedzy i umiejętności. Procesy modelowania i naśladowania mają zapewnić jednostce zaspokojenie jej pragnień. Źródłem motywacji są pieniądze, aprobata społeczna lub inne formy nagrody.
Wychowanie w duchu niezależności i dążenia do mistrzostwa. W rodzinach w których kładzie się nacisk na niezależność i doskonalenie się dzieci mają wyższe wskaźniki potrzeby osiągania sukcesów. Dzieci mające wysokie wskaźniki potrzeby osiągania sukcesów były zachęcane przez rodziców do dobrej nauki, dbania o swoje rzeczy oraz samodzielnego wykonywania trudnych zadań. Dużej potrzebie osiągnięć u dzieci towarzyszą zazwyczaj duże oczekiwania ze strony rodziców. Kiedy dzieci zachęca się do niezależności i doskonalenia się rozwija się u nich silniejsza potrzeba odnoszenia sukcesów.
McClelland: dzieci mają wrodzoną zdolność odczuwania satysfakcji (doświadczania gratyfikacji) z powodu wzrostu własnych umiejętności. Motywację do odnoszenia sukcesów można wzbudzić stawiając przed danym człowiekiem wyzwanie lub tworząc sytuację dającą okazję do doskonalenia się.
Poznawcza teoria wyboru sformułowana przez Atkinsona. Potrzeba odnoszenia sukcesów jest temperowana potrzebą unikania porażek. Jeśli potrzeba osiągania sukcesów jest silniejsza niż potrzeba unikania porażek, to dana osoba przyjmuje orientację dążeniową, jeśli jest słabsza do dominuje orientacja unikająca. Bardzo słabe lub silne oczekiwanie sukcesu jest niewielką zachęto do działania.
Teoria rozwoju kompetencji Dweck. Możemy zrozumieć zróżnicowanie w zakresie osiąganych sukcesów oraz posiadanych kompetencji jeśli poznamy ukryte teorii u poszczególnych ludzi.
Niektórzy ludzie za kompetencję uważają posiadane w danym momencie wiedzę i umiejętności wyznają oni teorię stałości, uważają że inteligencja jest dana raz na zawsze. Wybierają oni cele potwierdzające och inteligencję i unikają takich celów, które mogłyby wykazać jej brak, niedostatki inteligencji są dla nich przyczyna porażek. Muszą tacy ludzie wybierać zadania bardzo ostrożnie, bo każda porażka utwierdza ich w przekonaniu że są mało inteligentni.
Inni postrzegają kompetencję jak zdolność do zdobywania wiedzy i umiejętności oni natomiast wyznają teorię wzrostu ich zdaniem poziom inteligencji może się zmieniać. Jedyną przeszkodą dla nich w uczeniu się i zdobywaniu nowych umiejętności jest brak chęci do pracy, uważają że człowiek ma nieograniczone możliwości. Tacy ludzie wybierają cele pozwalające im zwiększyć własne kompetencje. Rozwój kompetencji w każdej dziedzinie zazwyczaj wymaga wytrwałości. Sukcesy i porażki dostarczają jedynie informacji zwrotnej na temat czynionych postępów i kierunku działań.
Hierarchiczny model motywacji dążeniowej i unikającej. Dzieli się tu motywację do odnoszenia sukcesów na trzy rodzaje. Ludzie mają skłonność od samoregulacji, wiec starają się zachowywać zgodnie ze swoim stosunkiem do sukcesu. Dążenie do mistrzostwa i chęć wykazania się prowadzą od rozwoju motywacji wewnętrznej, a unikanie wykazywania się osłabia ten rodzaj motywacji. Kontrolowanie i nagradzanie jednostki przez innych ludzi osłabia motywację wewnętrzna. Przy silnym poczucie kompetencji łatwej przychodzi nam osiąganie celów.
dążenie do mistrzostwa = doskonalenie się - celem jest rozwijanie najwyższego możliwego poziomu kompetencji i umiejętności. Jest zakorzenione w potrzebie osiągania sukcesów. Wiąże się ono z przyswajaniem kompletnej wiedzy na dany temat.
dążenie do wykazania się - celem jest uzyskanie pozytywnych ocen własnych kompetencji
unikanie działania - celem jest unikanie nieprzychylnych ocen własnych kompetencji. Zakorzenione jest w potrzebie unikania porażek.
Samoocena
Poczucie własnej wartości = samoocena jeżeli jest niska to sprzyja aktom agresji, łamaniu prawa, uzależnieniom, kłopotom w nauce, przemocy domowej. Poczucie własnej wartości jest przyczyną a nie skutkiem problemów społecznych, jest niezależne od sytuacji i można je podnieść dzięki interwencji z zewnątrz.
Wysoka samoocena - duma z siebie, hołubienie swojej siły wewnętrznej i swoich zalet. Czujemy ją kiedy możemy sobie przypisać wartościowe społeczne działania, lub to że jesteśmy akceptowani przez innych. Innym składnikiem wysokiej samooceny jest umiejętność pogodzenia się z własnymi brakami.
Lazarus: podstawowym wątkiem relacyjnym dumy jest wzmacnianie poczucia tożsamości JA przez przypisywanie sobie zasługi w związku z jakimś wartościowym przedmiotem lub osiągnięciem. Duma pomaga budować tożsamość, sprzyja wyłanianiu się cech związanych z wysoką samooceną, pozwala wierzyć, że wpływamy na rzeczywistość, pomaga w wytrwałym dążeniu do wyznaczonych sobie celów. Duma daje niezależność, moc i pewność siebie.
Niska samoocena - uczucie wstydu wynikające z przekonania o braku zdolności i umiejętności cenionych przez ważne dla nas osoby. Przekonanie to sprawia, że jednostka odczuwa negatywny stan emocjonalny i dokuczliwe poczucie beznadziejności.
Źródła samooceny - trzy podstawowe źródła poczucia własnej wartości.
ocenianie siebie - osoby o wysokiej samoocenie są dumne z sukcesów, ale nie wstydzą się porażek. Tacy ludzie opanowali sztukę takiego interpretowania porażek, która minimalizuje ich znaczenie. Osoby o niskiej samoocenie wstydzą się porażek i rzadko kiedy są dumne z sukcesu.
sukces w cenionych dziedzinach
wartości społeczne
Poczucie własnej wartości zależy w znacznej mierze od standardów czy wartości do których odnosimy własne zachowanie. Ludzie którym brak umiejętności niezbędnych do osiągnięcia danego standardu maja niską samoocenę.
Utrwalanie niskiej samooceny. Osoby o niskiej samoocenie swoimi działaniami jeszcze ja utrwalają, nie akceptują oni wzmocnienia pozytywnego, akceptują natomiast wzmocnienie negatywne. Wyznaczają sobie także mało ambitne cele, gdyż pragną uniknąć krytyki spowodowanej porażką. Poczucie własnej wartości określa całość relacji jednostki ze światem, obejmując miedzy innymi strategie wyznaczania celów, reagowania na wyzwania oraz radzenia sobie z porażką lub z przeciwnościami. Przyczyny utrwalania niskiej samooceny:
potrzeba przewidywalności - osoby o niskiej samoocenie ignorują pozytywne wzmocnienie, a osoby o wysokiej samoocenie negatywne wzmocnienie.
potrzeba samoweryfikacji - służy podtrzymaniu wizerunku siebie (pojęcia JA), kształtuje się on już w pierwszym roku życia.
potrzeba unikania wstydu - ludzie o niskiej samoocenie wyznaczają sobie mało ambitne cele, broniąc się w ten sposób przed wstydem wynikającym z ewentualnej porażki.
Ludzie nastawieni na doskonalenie się mają zwykle wysoką samoocenę, natomiast ludzie którzy pragną się wykazywać cierpią z powodu niskiej samooceny. Osoby o niskiej samoocenie są motywowane potrzebą unikania wstydu, a osoby o wysokiej samoocenie potrzebą odczuwania dumy.
Samoocena a reakcje na sukces i porażkę. Ludzie o wysokiej samoocenie równie dobrze radzą sobie po odniesieniu sukcesu i po doznaniu porażki, ludzie o niskiej samoocenie po doznaniu porażki radzą sobie o wiele gorzej.
Rozwój samooceny - kształtuje się ona we wczesnym okresie życia. Osoby o wysokiej samoocenie mają zazwyczaj niski poziom leku, natomiast u osób o niskiej samoocenie poziom lęku jest zazwyczaj wysoki. Lęk jest silnie uwarunkowany genetycznie więc można sądzić, że współodpowiada on za niską samoocenę. Osoby o niskim poziomie lęku zwracają większą uwagę na nowe bodźce i większą wagę przywiązują do doskonalenia się.
Osoby o niskiej samoocenie po przegranej często rezygnują, osoby o wysokiej podejmują działania na nowo. W następstwie porażki ludzie o wysokiej samoocenie chwilowo obniżają swoje oczekiwania, nie porównują się z najlepszymi, lecz z osobami które wyprzedzili na drodze do sukcesu. Po pewnym czasie od poniesienia porażki osoby znowu zaczynają równać się do najlepszych. Osoby niskiej samoocenie postępują inaczej, nadal porównują się z najlepszymi i dochodzą do wnioski że nic nie osiągnęły. Nie czerpią dumy z dotychczasowych osiągnięć, uważają że ponieśli klęskę.
Wysoka samoocena jest wynikiem pozytywnych doświadczeń życiowych, by ją rozwinąć człowiek musu przebywać w środowisku w którym częściej odnosi sukces niż przegrywa. Fundamentem wysokiej samooceny jest dążenie do mistrzostwa. Osoby o WS charakteryzują się m.in. tym, że wybierają sobie trudne zadania. Osoby o silnej potrzebie odnoszenia sukcesów zazwyczaj mają wysoka samoocenę. Osoby o WS wyznaczają sobie trudniejsze cele, mniej się boją, odczuwają mniejszy stres i maja mniej objawów psychosomatycznych, słabiej reagują na porażkę i krytykę, maja większe poczucie panowania nas sytuacją i rzadziej czują się bezradne, wykazują więcej inwencji w rozwiązywaniu problemów, więcej eksplorują, przejawiając większą ciekawość siebie i otoczenia. Dominuje u nich motywacja wewnętrzna, są zazwyczaj kompetentne i mają dobre zdanie o sobie.
Coopersmith: poczucie własnej wartości można kształtować, a odstawową rolę w tym procesie odgrywają rodzice. Dzieci o wysokiej samoocenie mają rodziców, którzy je szanują i je bezwarunkowo akceptują, wyznaczają jasne i zrozumiałe granice tego co wolna a czego nie wolno, dają dziecku możliwie największą swobodę eksplorowania i eksperymentowania. Wysoka samoocena wzmaga chęć osiągania sukcesów.
Rogers: mamy wrodzoną skłonność do wysokiej samooceny (pozytywnej opinii o sobie). Czy tę skłonność uda się rozwinąć zależy od tego czy naszemu wychowaniu towarzyszy miłość warunkowa czy bezwarunkowa. Poczucie wartości warunkowej prowadzi do negatywnego postrzegania siebie.
Dweck: osoby które nauczyły się szukać aprobaty u innych, uzależniają swoje zachowania od opinii otoczenia, zamiast dążyć do doskonalenia swoich kompetencji.
Wizerunek siebie a samoocena. Osoby o WS mają bardzo zróżnicowany wizerunek siebie. Doskonale wiedzą co jest dla nich ważne, zdają sobie sprawę ze swoich mocnych i słabych stron w rozmaitych dziedzinach. Dzięki temu ich wizerunek siebie jest wyraźny i stabilny, nie podlega większym wahaniom. Osoby o NS nie mają pewności co jest dla nich ważne, nie zdefiniowały jednoznacznie swoich silnych i słabych stron w różnych dziedzinach życia, nie są w stanie poradzić sobie z negatywnymi informacjami zwrotnymi. WS obejmuje umiejętność uświadamiania sobie własnych słabości i akceptowania ich, osłabia to siłę negatywnych informacji zwrotnych. Osoby o NS unikają ocen co nie pozwala im kształtować czytelnej koncepcji siebie i pozbawia cennych wskazówek dzięki którym mogliby się nauczyć czegoś.
Poprawianie samooceny. Osoby o WS są nastawione optymistycznie do życia i odczuwają nadzieję. Seligman: optymizm pozwala się cieszyć z sukcesów i nie wstydzić się porażek. Nadzieja daje poczucie sprawstwa oraz znajomości kierunków działania. Osoby o NS są pesymistycznie nastawione do świata i często ogarnia je przygnębienie. Warunkiem osiągnięcia wysokiej samooceny jest wyodrębnienie swoich mocnych stron. Osoby które nie doświadczają miłości i akceptacji we własnym domu mają często niską samoocenę. NS często wynika z przeświadczenia że nie ma się zdolności i umiejętności urzeczywistniania własnych celów. Warunkiem poprawienia samooceny jest zmiana wizerunku siebie.
7