LIBERALIZM

Doktryna

• Podstawowe założenia

• Racjonalizm. Rozum ludzki nieograniczony w swoich możliwościach poznawczych i kreatywnych

• Indywidualizm. Skoro rozum przynależny jest tylko jednostce, zajmuje ona dominującą pozycję i jej interes przeważa nad wszelkimi interesami ponadindywidualnymi. Ustrój państwa oceniany jest według kryterium użyteczności dla dobra jednostki; myśl liberalna posiada silne akcenty utylitarystyczne.

• Wolność. Jednostka uwolniona od dominacji władzy absolutnej, pozostałości systemu stanowego oraz zaleceń Kościoła odnośnie biernej i pełnej pokory postawy człowieka, realizować może swoją wolność w dziedzinie osobistej, politycznej i gospodarczej (leseferyzm). Wolność daje się pogodzić z równością, pojmowaną jako równość szans i równość wobec prawa.

• Własność. Postulowana jest bądź nienaruszalność własności, bądź przynajmniej znaczne ograniczenie ingerencji we własność prywatną ze strony państwa.

• Państwo. Jedyną podstawą funkcjonowania państwa i jego uprawnień względem obywateli może być prawo. Państwo pozbawione omnipotencji jest ograniczone w swych funkcjach i we władzy. Koncepcja „państwa - stróża nocnego” - oznacza ona ograniczenie funkcji państwa liberalnego do porządkowych, zapewniających bezpieczeństwo obywateli we wszystkich sferach życia.

• Wewnętrzne podziały, jakie zaistniały w XIX-wiecznym liberalizmie, najprościej można przedstawić proponując odróżnienie nurtu anglosaskiego i kontynentalnego

• Kolejny podział, częściowo krzyżujący się z poprzednim, dotyczyć będzie wyodrębnienia szkoły liberalnej, która sięga do tradycji szkoły prawa naturalnego Locke'a i tej, dla której podstawę stanowi umiarkowany historyzm Monteskiusza

• Cezurę w myśli liberalnej XIX w. stanowi doktryna Johna Stuarta Milla określana mianem demoliberalizmu, co stanowi połączenie słów demokracja i liberalizm.

Humboldt, Karl Wilhelm von (1767-1835)

O granicach działania państwa

• Kwestie związane z edukacją zajmowały szczególne miejsce wśród zainteresowań Humboldta (był współzałożycielem Uniwersytetu w Berlinie)

• Poglądy Humboldta określić możemy mianem liberalizmu arystokratycznego - pozostawał on zwolennikiem monarchii, jednocześnie w gospodarce uznając zasady leseferyzmu, żądając nieingerowania przez państwo w sprawy społeczne oraz opowiadając się za równością obywateli wobec prawa

• Parlament ma pełnić wyłącznie funkcje doradcze w stosunku do króla, ale sprzeciwiał się absolutyzmowi monarszemu

• Postulatem zniesienia poddaństwa chłopów

• Zagrożenie wynikające z rozrostu sformalizowanej w swym działaniu biurokracji jako siły zainteresowanej wyłącznie rozwojem własnej struktury

• Państwo powinno powstrzymać się od wszelkiej troski o rzeczywisty dobrobyt obywateli i nie posunąć się ani kroku dalej aniżeli jest to konieczne dla ich zabezpieczenia przeciwko sobie oraz wrogom zewnętrznym

• Zadanie, jakie winno wykonywać państwo jako strażnik praw, organizator wewnętrznego i zewnętrznego bezpieczeństwa obywateli, sprowadza się do realizowania interesu jednostek, ten zaś polega na uzyskaniu przez nie i korzystaniu z wolności (możliwość dokonywania nieskrępowanych wyborów w każdej sytuacji)

• Szczególnie znaczące są wolność wypowiedzi i wolność prasy (rezygnacji z cenzury prewencyjnej i wprowadzeniem w jej miejsce kontroli sądowej)

• Państwo, jako gwarant bezpieczeństwa jednostek, działać winno poprzez prawo

• Przeciwnik nadmiernego i zbędnego mnożenia przepisów, do którego ma tendencję każda władza

• Wymóg tworzenia przepisów prostych i powszechnie zrozumiałych

• Prawo winno być pozbawione kar surowych i drastycznych, zagwarantowane w nim być powinno poszanowanie zasady domniemania niewinności

• Jako niedopuszczalne uznawał wszelkie ograniczenia przez państwo wolności jednostek, które uzasadniane są ich dobrem, gdyż prowadzą do stagnacji państwa, uniemożliwiając swobodną inicjatywę jednostek i w efekcie hamują postęp

• Uniemożliwiają one rozwój osobowości jednostek - główny cel ludzkiej egzystencji

• Uznawał Humboldt wyższość państwa starożytnych Greków nad państwem współczesnym, gdyż jako cel wyznaczało sobie harmonijny rozwój człowieka

• Ideał etyczny i zarazem estetyczny sprowadza się do działania zgodnego z naturalnymi skłonnościami, poprzez które człowiek dąży do harmonijnego rozwoju, zaś ograniczenia w swobodzie osiągania tego ideału mogą jedynie wynikać z konieczności ochrony granic wolności innego człowieka

• Kumulujące się osiągnięcia jednostek tworzą nieprzerwany ciąg historii

• Wszystkie działania, zdeterminowane przez naturę ludzką, w efekcie służą celom wyższym

• Jednocześnie na drodze historii odrębną i znaczącą rolę odgrywają wydarzenia stanowiące wynik działań geniuszu jednostki lub narodu

• Oryginalność liberalizmu Humboldta polegała na wyraźnym podkreśleniu roli narodu jako podmiotu obdarzonego własną osobowością

• Występowało także pojęcie racji stanu - dopuszczała podejmowanie przez państwo działań ograniczających wystąpienia o charakterze antypaństwowym

Constant, Benjamin (1767-1830)

O monarchii konstytucyjnej i rękojmi wladz publicznych

Wyklad polityki konstytucyjnej

O wolności starożytnych

• Stosunek Constanta do rewolucji 1789 r. był zróżnicowany: popierał jej hasła dotyczące wolności ekonomicznej i politycznej, ale krytykował praktykę rządów rewolucyjnej dyktatury

• Jego koncepcja wolności krytykuje koncepcję „woli powszechnej' Rousseau, gdyż ta jest dla Constanta abstrakcyjna i w istocie nie gwarantuje a ogranicza wolność jednostek

• W koncepcji suwerenności ludu głoszonej przez Rousseau dostrzegał niemożność jej sprawowania

• Opowiadał się za suwerennością ludu, ale nie nadawał jej charakteru bezwzględnego, jako że suwerenna władza, nawet sprawowana przez lud, nie ma możliwości ograniczenia w sposób arbitralny indywidualnej wolności jednostek

• Suwerenność widział w tym, że władza prawodawcza, niezależnie od tego, przez kogo jest sprawowana, powinna zawsze pochodzić z wyboru dokonanego przez ogół obywateli (ograniczony wysokim cenzusem majątkowym)

• Zarzucał przywódcom rewolucyjnych rządów, że głoszone przez nich hasło wolności, sprowadzające się do abstrakcyjnej deklaracji suwerenności ludu, było w istocie ograniczone do standardów wyznaczonych w tej mierze przez starożytnych, ignorując osiągnięcia epoki Oświecenia

• Uwzględniał historyczny aspekt kształtowania się wolności - ujmował ją jako wypracowywaną przez wieki w ścisłej korelacji z rozwojem wszystkich innych aspektów ludzkiej egzystencji:

• istotą wolności dostępnej starożytnym był jej kolektywny charakter (jedynie sprawując funkcje publiczne); była uzasadniona funkcjonowaniem systemu niewolniczego, stopniem rozwoju gospodarczego tych państw, uzależniającym jednostki od wspólnoty

• wolność nowożytna, nie rezygnując z możliwości udziału jednostek we władzy politycznej, a więc z wolności realizowanej w kolektywie, uzupełniła ją prawami osobistymi, z których mogą korzystać jednostki; nowożytne państwo przemysłowe, rozwój handlu determinują z kolei daleko posunięty indywidualizm jednostek, decydujących o własnym miejscu w społeczeństwie i o sukcesie ekonomicznym, domagają się pozostawienia im obszaru wolności, w ramach którego będą mogły realizować swoje osobiste plany

• Wolność polega na tym, że każdy człowiek podlega jedynie prawu

• Każde działanie władzy, która ogranicza prawa indywidualne jednostki jest bezprawne, uznać je można za dążenie do tyranii

• Constant nie pomija prawa współczesnego człowieka do przyjemności i do szczęścia, bo to czynnik skłaniający ludzi do podjęcia działań o charakterze publicznym

• Do wolności świata współczesnego zaliczał Constant również wolność ekonomiczną i uznanie własności prywatnej jako jednego z podstawowych praw człowieka

• Najważniejsza wolność wypowiedzi, szczególnie wolności prasy

• Podstawowe wolności powinny być wyjęte z zakresu reglamentacji prawnej i nie mogą podlegać żadnym ograniczeniom

• Wypracowanie nowego modelu podziału władzy - funkcjonowanie w państwie sześciu władz:

• dwuizbowej władzy ustawodawczej: reprezentacyjnej opinii (ciało liczne, pochodzące z cenzusowych wyborów; wprowadzała do procesu ustawodawczego element nowości, niepokoju, niezadowolenia i pragnienia odmiany), reprezentacyjnej trwałej (pozostająca domeną dziedzicznej arystokracji, choć nominowanej do izby wyższej przez króla; miała ostoją rozsądku, rozwagi i doświadczenia),

• wykonawczej,

• sądowej,

• królewskiej (władza neutralna; pozbawiony większości konkretnych uprawnień monarcha, którego decyzje muszą być kontrasygnowane przez ministrów, zachowuje istotną w systemie ustrojowym pozycję niezależnego arbitra, rozsądzającego ewentualne spory; niezależność króla gwarantuje dziedziczny ustrój monarchii)

• municypalnej (miejskiej; władza lokalna, której powodem powołania jest konieczność ograniczenia możliwości odrodzenia się absolutyzmu władzy

Bentham, Jeremy (1748-1832)

Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa

Fragment o rządzie

• Przez niektórych badaczy nie jest zaliczany do grona liberałów, lecz jego myśl określana jest mianem radykalizmu politycznego

• Poglądy Benthama ukształtowały się pod wpływem jego współpracy z bliskim przyjacielem Jamesem Mlillem (1773-1836), ojcem Johna Stuarta Milla

• Uznawał nieuchronności demokracji i akceptacja ustroju demokratycznego

• Był twórcą teorii etycznej, która oparta została na założeniach:

• sensualistycznych - wszystkie wiadomości na temat otaczającego nas świata uzyskujemy za pośrednictwem zmysłów;

• hedonistycznych - ogólne pojęcia powstają dzięki kojarzeniu doznanych drogą zmysłową wrażeń (asocjacjonizm), przy czym fundamentalne znaczenie mają odczucia przyjemności i przykrości

• utylitarystycznych - ponieważ poza odczuciem przyjemności i przykrości nic nie wiemy o istocie dobra i zła, przyjemność stanowi kategorię etyczną, przyjemne doznania utożsamiane są z dobrem, a jednocześnie są użyteczne, jako że nie mógł się dopatrzyć żadnego pożytku, jaki mógłby wynikać ze zła

• Powyższe założenia pozwoliły Benthamowi na sformułowanie uniwersalnej zasady powszechnego szczęścia ludzkości, którą stanowi największa ilość szczęścia największej ilości ludzi

• Dążąc do własnego szczęścia jednocześnie nie popada człowiek w konflikt z innymi jednostkami ani też z ogółem społeczności, bowiem nie ma sprzeczności pomiędzy interesem jednostkowym a społecznym - wygłosił pochwałę egoizmu jednostki jako przynoszącego istotną korzyść ogółowi, co w istocie zgadzalo się z liberalną koncepcją laissez-faire

• Bentham opracował wykazy:

• przyjemności prostych (zmysłowe, dobrobytu, zręczności, przyjaźni, dobrej slawy, władzy, pobożności, życzliwości, niechęci, pamięci, fantazji, oczekiwania, kojarzenia, ulgi)

• okoliczności intensyfikujących odezuwanie przyjemności (pewność, trwałość, czystość, przyjemność bez elementu przykrości i odczuć negatywnych, intensywność, objęcie swym zasięgiem maksymalnie wielu osób i wystąpienie w niedługim czasie)

• Koncepeja etyczna Benthama posiadała charakter ascetyczny - wymagała samodyscypliny w realizacji, przewidywania przyszłych skutków, jako że liczyła się nie tylko przyjemność natychmiastowa, lecz i spodziewana w przyszłości

• Będąc zwolennikiem pelnej autonomiczności jednostki: poznawczej, moralnej, gospodarczej, co czyniło z niego wyznawcę atomizmu społecznego, za logiczne uważal uzupełnienie tych założeń postulatem autonomii politycznej w demokratycznej formie państwa

• Dążeniem do osiągnięcia korzyści - przyjemności kierują się nie tylko jednostki, lecz i władza państwowa

• Aby uniknąć sprzeczności pomiędzy tymi interesami jest więc tożsamość jednostek i wladzy, a więc demokracja

• Działanie państwa oparte być powinno również na odczuciach przyjemności i przykrości doznawanych przez obywateli i dlatego stosując system kar i nagród, może państwo wpływać na postępowanie obywateli

• Wyborcy niezadowoleni z rządu, mogą odmówić mu akceptacji w kolejnych wyborach

• Zarówno istnienie organów państwa, jak i ich działanie powinno być wyznaczane względami utylitarnymi - wzajemna życzliwość, insrynktowna i spontaniczna, przybiera formę usług, które świadczą sobie ludzie i instytucje

• Z wzajemnych usług rodzą się zobowiązania i uprawnienia

• Uznawał prawo państwa do podejmowania pozytywnych zadań zmierzających do ochrony życia i mienia obywateli, ale także i do likwidacji nadmiernych dysproporcji majątkowych pomiędzy obywatelami i sfer ubóstwa - stąd może być uznany za prekursora koncepcji państwa opiekuńczego

• Był zwolennikiem pozytywizmu prawniczego, opowiadał się za prawem pisanym, uznając to za warunek stabilności prawa

• Pisał, że nie istnieje nic takiego jak prawa naturalne

• Nie uznawał za właściwe także oparcia praw na tradycji

• Widział konieczność dostosowania praw do podmiotów, do których się odnoszą, uwzględnienia konkretnych doświadczeń i potrzeb

• Opowiadał się przeciw tradycji check and ballance - były to jego zdaniem systemy archaiczne, uprawniające funkcjonowanie przestarzałych instytucji (monarchii, wyższej izby parlamentu), nie uwzględniające natomiast realiów ustrojowych wynikłych z funkcjonowania systemu partyjnego i wzrastającego znaczenia władzy wykonawczej

• Postulował, w duchu demokratyzacji ustroju, rozszerzenie praw wyborczych i objęcie nimi również kobiet

• Wyłączność prawodawczą przyznawał władzy państwowej, kierującej się rachunkiem korzyści

• Prawo pojmowane utylitarnie, realizuje zadania wychowawcze, prewencyjne

• Uznanie wpływu opinii publicznej, a w szczególności prasy na działalność prawodawczą, co powinno ułatwić realizację postulatu przejrzystości i jawności systemu prawnego

• W środowisku Benthama ważną rolę odgrywali, podzielając jego utylitarne poglądy, ekonomiści, David Ricardo i Thomas Malthus - jako zwolennicy walnego rynku zaniepokojeni byli skalą przyrostu naturalnego, twierdząc, że w jego efekcie można się spodziewać ogólnego zubożenia kraju, aż do występowania masowych klęsk głodu (T.M.);

• w teorii renty gruntowej D.R. dowodził konieczności zniesienia ceł zbożowych, z których korzyść czerpią jedynie właściciele ziemscy, tracą natomiast płacący wysoki czynsz farmerzy i przemysłowcy, zmuszeni do podnoszenia płacy robotnikom. Jak więc widać, radykałowie zgodnie starali się o zaspokojenie interesów klasy średniej

• Radykałowie pragnęli rozwoju edukacji, gdyż umiejętność czytania i pisania pozwalała podejmować racjonalne decyzje

Alexis de Tocqueville (1805-1859)

O demokracji w Ameryce

Dawny ustrój i rewolucja

• Najbardziej niebezpieczna chwila dla złego rządu następuje wówczas, gdy podejmuje on próby reform, bo rozbudzone pragnienie zmian każe ludziom uznać je za możliwe, a jednocześnie ocenić ich zamierzony przez rząd zakres jako niewystarczający

• Swoje obserwacje dotyczące demokracji amerykańskiej poczynił podczas pobytu w Stanach Zjednoczonych

• Tradycja rodzinna, w której wzrastał uczyniła zeń człowieka przekonanego o wybitnej historycznej roli, jaką odegrała w cywilizacji europejskiej arystokracja

• Uważał, że najwyższe wartości wniosła do życia zbiorowego i indywidualnego arystokracja (struktury władzy centralnej, animowanie aktywności lokalnej, życie rodów arystokratycznych stanowiło wzorzec wartości życia rodzinnego, arystokraci przez wieki byli mecenasami sztuki i nauki)

• Poczucie dumy i więzi narodowej także wyrastało z arystokratycznego systemu wartości

• Arystokracja była również, jego zdaniem, strażniczką hierarchicznego porządku społecznego i gwarantką stanowych przywilejów i swobód

• Nie był zwolennikiem rewolucji i spowodowanych przez nią przemian, ale uważał je za nieuchronne

• Był przekonany o żywiołowym dążeniu do równości, jakie właściwe jest ludziom

• Demokracja jest więc przyszłością cywilizacji europejskiej, a pierwszym krajem, w którym funkcjonuje społeczeństwo demokratyczne jest Ameryka

• W demokracji zanika dążenie do gwałtownych zmian społecznych, nie są one bowiem zgodne z interesem dopuszczonych do władzy grup społecznych

• Najbardziej konserwatywne i obawiające się ryzyka wszelkich zmian jest drobne mieszczaństwo i tak zwana klasa średnia, gdyż obawiają się utraty swojej własności

• Panowanie demokracji, która przyniosła ludziom równość możliwości, oznaczało zerwanie więzi wspólnotowych i izolację jednostek - działają egoistycznie dla własnego dobra, nie uświadamiając sobie, że ich osamotnienie zmniejsza szanse na osiągnięcie sukcesu w każdej dziedzinie:

• demokracja najwyżej ceni sobie właśnie przeciętność, dążąc do uniformizacji jednostek

• zasady moralności wyznacza jednostce wszechobecna opinia publiczna

• zatracona zostaje osobowość jednostek

• ludzie tracą ciekawość intelektualną i zdolność kreatywnego myślenia

• upadek sztuki i wszelkiego artyzmu

• demokracja nie pozwala się krytykować, otacza się aurą sztucznej powagi, patosu, pochlebstw

• zatracone zostaje poczucie wszelkiego autorytetu, stąd ludzie tracą pewną busolę postępowania

• system przedstawicielski wyłania do władzy ludzi stanowiących uosobienie przeciętności, często cnotami moralnymi ustępujących tym, którymi przyjdzie im rządzić

• W efekcie samotna i słaba jednostka sama pozbawia się wolności (wolność zastąpiona zostanie przez despotyzm nisko cenionych przez niego warstw średnich mieszczaństwa, z jego ideałami)

• Posłuszny prawom historii nie widzi Tocqueville możliwości odwrócenia tego procesu dziejowego

• Jego koncepcja zmierza do odtworzenia wolności w tonie społeczeństwa demokratycznego

• Proponuje plan wychowania jednostek do życia w wolności - oczyszczenie obyczajów, panowanie nad odruchami, stopniowe zastępowanie niedoświadczenia znajomością spraw publicznych

• Tocqueville miał na myśli wolność pozytywną, wyzwalającą aktywność jednostki i dającą jej pole do działania

• Warunkiem wolności jest życie w kolektywie a nawet pewne podporządkowanie się jednostki wspólnocie przez stworzenie całej sieci stowarzyszeń, związków, kółek i wszelkiego rodzaju innych ciał pośredniczących pomiędzy jednostką a państwem

• Stanowić one mogą mocne oparcie dla jednostki i przeciwdziałać będą nieuniknionym w demokracji procesom centralizacji władzy państwowej

• W myśli prawnej pierwszeństwo oddawał zwyczajowi i opartemu na nim systemowi moralnemu

• Prawo nie może samo stanowić podstawy bytu państwowego, jego rola jest zastępcza, wpływa bowiem niekiedy w zastępstwie zwyczaju na kreowanie zasad moralnych

• Postulował połączenie religii i wolności, które było tym bardziej wyraziste, że wolność łączył z ograniczeniem egoizmu i powinnościami względem innych ludzi, stąd wysoko oceniał instytucję ławy przysięgłych

John Stuart Mill (1806-1873)

O wolności

Utylitaryzm

O rządzie reprezentacyjnym

• Poglądy Milla wyrastają z tradycyjnego w myśli liberalnej utylitaryzmu: nie podważając twierdzenia, że dążenie do przyjemności jest właściwe człowiekowi, różnicuje przyjemności, nadając im walor moralny i nie przeprowadzając prostego znaku równości pomiędzy przyjemnością a szczęściem

• Wprowadzał do swoich rozważań o utylitaryzmie pojęcie sprawiedliwości, stanowiące najistotniejszy element moralności

• Jednostka dąży do szczęścia, jednak nie zawsze czyni to tak prosto mnożąc liczbę, intensywność czy trwałość własnej przyjemności

• Osiągnięcie szczęścia może stanowić wynik podejmowania różnorakich działań zmierzających do osiągnięcia innych niż szczęście celów - praca, twórczość, realizacja pasji życiowych, praca dla dobra innych, pozostając celami samymi w sobie, mogą dać człowiekowi szczęście

• Mill formułuje swoją doktrynę mając na względzie nie tylko jednostkę-indywiduum, lecz nade wszystko jednostkę-indywidualność (człowiek przestaje być uzależniony jedynie od doznań przyjemności i przykrości)

• Wolność uzyskuje jednostka dzięki autokreacji - władze umysłowe i moralne, podobnie jak siły fizyczne, rozwijają się tylko dzięki ich używaniu

• Podziela obawy Tocqueville'a na temat zagrożeń, jakie dla tego rozwoju stanowi tyrania większości - narzucanie określonych zachowań, hołdowanie ustalonym obyczajom

• Główny nacisk położyć należy na liberalizację obyczajów - ludzie wcale nie są podobni do siebie w swoim odczuwaniu przyjemności i przykrości, w konsekwencji zaś w swojej wizji szczęścia

• Na straży wolności powinno stać prawo

• Nikt nie może ingerować w autonomiczne działania dorosłej i świadomej jednostki, dotyczące jej samej i od tej zasady nie powinno być wyjątków, gdyż każdy z nich rodzić by mógł niebezpieczeństwo zatarcia granic wolności indywidualnej

• Możliwość interwencji dla dobra jednostki istnieje jedynie wówczas, gdy pozostaje ona w nieświadomości czy błędzie, a więc wówczas, gdy bezpośrednio nie zostaną naruszone jej prawa do autonomicznego wyboru

• Można także zabronić jednostce działań, które pozbawią ją w przyszłości wolnego wyboru

• Wolność głoszenia opinii może być ograniczona jedynie wtedy, gdy może bezpośrednio wywołać zagrożenie porządku

• Poglądy Milla cechował realizm; nie zamierzał on tworzyć abstrakcyjnej teorii wolnego człowieka - człowiek powinien żyć w społeczeństwie i znosić z tego tytułu określone ograniczenia

• Ludzie, jako członkowie społeczeństwa, nie powinni pozostawać obojętni na dobro innych ludzi

• Człowiek musi się nauczyć korzystania z wolności

• Dla narodów, które jeszcze nie nauczyły się żyć zgodnie z regułami wolności, wskazanym ustrojem byłaby władza autokratyczna

• Połączenie myśli liberalnej z demokracją spowodowało, iż doktryna jego określana jest skrótem — demoliberalizm

• Tworzenie instytucji państwowych jako o proces przemyślany, celowy i racjonalny, wiążącym człowieka, węzłem odpowiedzialności z instytucjami, których jest twórcą

• Wizja silnej, wykształconej, odrębnej jednostki, świadomej swych praw i obowiązków, cieszącej się pełnią wolności, aktywnej i życzliwej to kwalifikacje człowieka w społeczeństwie demokratycznym

• Powracało pojęcie cnoty politycznej - w demokracji człowiek nie tylko kształtuje instytucje polityczne, lecz przede wszystkim kształtuje swoją indywidualność, profil moralny

• Ważne jest, aby przy tworzeniu rządu możliwość wyrażania swojej woli mieli wszyscy członkowie suwerennego ludu, którzy realizują swą suwerenność w akcie wyboru

• W demokratycznym modelu państwa wybory miały być, dla uniknięcia korupcji, jawne, obowiązywać miał jednak cenzus wykształcenia, który wykluczał osoby, które nie zdobyły podstawowego stopnia umiejętności korzystania z wolności i osoby nieposiadające środków do życia jako krańcowo niezaradnych

• Kilka pól aktywności państwa demokratycznego:

• działania konieczne, sprowadzające się w ogólności do zapewnienia bezpieczeństwa (sądy, policja, wojsko) i sprawnego funkcjonowania państwa (emisja pieniądza, normalizacja wag i miar, podatki na cele publiczne)

• dzialania niekonieczne bądź takie, które muszą być uzależnione od zgody obywateli, bo są formułowane jako zakazy lub nakazy, bądź takie, które tej zgody nie wymagają, bo polegają na podejmowaniu tych samych działań, które realizują jednostki

• Podstawowym zadaniem jest działanie poprzez prawo na rzecz maksymalizacji wolności, a więc umożliwienia rozwoju i indywidualizacji jednostek

• Był zwolennikiem emancypacji kobiet