Uwagi wstepne :
Utwory dolnokarbońskiego fliszu (kulmu) odsłaniają się na terytorium polski w obszarze Sudetów wschodnich i zachodniego obrzeżą Górnośląskiego zagłębia Węglowego w okolicach Prudnika, Głubczyc i Toszka. Dlaczego interesuje nas ten obszar? Otóż dlatego że to największe odsłonięcie w rejonie Głubczyc i pozwala nam na nawiązanie do podziału litostratygraficznego ustalonego na terytorium Czech i na Morawach.
Przegląd dotychczasowych badań:
Utwory kulmu odsłaniające się w rejonie Głubczyc stanowią tylko niewielki fragment rozległego obszaru występowania waryscyjskiego fliszu w Sudetach wschodnich i zachodnich obrzeżach Górnośląskiego Zagłębia Węglowego na terytorium Moraw i Czech. Czechy tam flisz odsłania się na Wyżynie Drahańskiej oraz w pasmach niskiego jesionku i Gór Oderskich. Rozwiązania zagadnień litostratygraficznych dla odsłonięć w Polsce musza nawiązywac do badań Czeskich.
Pierwszy podział litostratygraficzny mieżącej na Morawach około 4000 m serii fliszowej wprowadził P a t t e i s k y w '29 w wyniku późniejszych prac podziłą ten został zmodyfikowany przez trzech naukowców Hokr'a Havlen'a Koverdyńskiego którzy wyróżnili w badanej serii fliszowej początkowo cztery warstwy :
- warstwa hornobeneszowska warstwy z Hornego Beneszowa
- warstwa Morawicka warstwy z doliny Morawicy
- warstwa hradecką warstwy z Hradku
- warstwa kyjowicką warstwy z Kyjovic
Podział litostratygraficzny Kulmu w rejonie Głubczyc który obowiązuje we współczesnej literaturze przyjmuje podział na formacje i ogniwa. Za formację uznano główną jednostkę i utrzymano dla nich klasyczną nazwę z terytorium Czech z rejonu występowania zaś dla jednostek o randze ogniw zarezerwowano lokalne nazwy od miejscowości polskich.
Cały obszar występowania fliszu dolnokarbońskiego na Morawach stanowił jeden basen sedymennatcyjny.
Kulm rejonu Głubczyc był tez przedmiotem kilku polskich publikacji m.in. Łydki '58 i Żelichowskiego '62 '64.
Ogólna pozycję kulmu głubczyckiego w morawsko-śląskim waryscyjskim basenie sedymentacyjnym przedstawił Unrug i Dembowski `71
Ukształtowanie terenu i rozmieszczenie odsłonięć :
Odsłonięcia grupują się w dwóch obszarach :
1 - pierwszy z nich sięga po dolinę rzeki Opawicy wzdłuż której biegdzie granica polsko-czeska , jest to obszar pagórkowaty wzniesiony w części zachodniej do 490 m.n.p.m i obniżający się ku wschodowi do około 290 m w zachodniej części obszaru obniżenia wysłane są niegrubą warstwą utworów czwartorzędowych
Odsłonięcia skał dolnokarbońskich grupują się na wzniesieniach a leśne i polne drogi dostarczają odcinkami ciagłych odsłoniec większe masy piaskowców buduja wzgórza drobne opuszczone kamieniołomy , dobrze odsłonięty teren ciągnie się na zachód od lini Lewice - Zopowy - Dobieszów na wschód od tej lini utwory dolnego karbonu pokryte są gruba warstwa utworów czwartorzędowych - lessów
2—drugi obszar wystepowania dolnego karbonu położony jest na północ od Głubczyc odsłonięcia grupują się w dolinie rzeki Straduni na odcinku pomiędzy Zawiszycami i Biernatówkiem
FORMACJA HORNOBENESZOWSKA:
-najniższa część profilu kulmu odsłaniająca się w rejonie Głubczyc
- występują gruboławicowe, gruboziarniste i średnioziarniste piaskowce oraz drobnoziarniste zlepieńce, przekładane cienkimi ławicami łupków mułowcowych
- co to są za piaskowce ? piaskowce skaleniowe, muskowitowi średnio i gruboziarniste barwy szaroniebieskiej na świeżym przełamie a szarożółtawej na zwietrzałych powierzchniach , zlepieńce lityczne o średnicy ziarn około 1 cm złożone z ostrokrawędzistych okruchów gnejsów czarnych i zielonych fyllitów oraz skał wylkanicznych , zawartość ziarn kwarcu około 10% zlepience mają barwę szarozieloną od okruchów zielonych fyllitów (słabo zmetamorfizowany łupek ilasty składający się gł. z kwarcu, serycytu i chlorytu ) ta ostrokrawdzistość okruchów i charakterystyczna barwa są cechami rozpoznawczymi zlepieńców formacji hornobeneszowskiej , piaskowce i zlepieńce tworzą z ostrymi powierzchniami spągowymi i stropowymi ławice o miąższości 1-8 m ławice o mniejszych miąższościach są rzadkością , w piaskowcach i zlepieńcach liczne są ostrokrawędziste intraklasty łupków mułowcowych zaś nie występują lub bardzo rzadko przeławicenia tych skał ,
Na spągowych powierzchniach ławic piaskowcowych często występują fragmenty łodyg i pni roślin W CZYNNYM KAMIENIOŁOMIE W BRACISZOWIE ( hipostartotyp) zaobserwowano pnie kalamitów długości 2 m i średnicy 15 cm obecnie wydobywany jest tam piaskowiec na potrzeby budowlane
Granica : dolna granica nie jest odsłonięta zaś utwory budują w obszarze Głubczyc jądra antyklin górna granica odsłania się we wschodniej części wyrobiska kamieniołomu
Miąższość :450-500 m Czechy okoo 700m
Geneza : utwory tej formacji wykazują wszystkie cechy formacji fliszowej :
Ławice o uziarnieniu frakcjonalnym prady zawiesinowe
Ławice łupków mułowcowych rozmyte prady zawiesinowe
Ławice piasków i zlepieńców bez frakcjonalnego rozdzielenia ziarn spływy piaskowe
Utwory formacji brak możliwości prześledzenia ich zmian w skali regionalnej
Datowanie na podstawie położenia pomiędzy datowymi warstwami lezacymi w spągu -> turnej i dolny wizen i stropie -> górny wizen
FORMACJA MORAWICKA:
Dominująca Litologia : łupki mułowcowe i łupki ilaste barwy oliwkowozielonej szarej i czarnej , wśród łupków wystepują
niższy pakiet piaskowców o zmiennej miąższości - ogniwo piaskowców z Ciermięcic
wyższy pakiet piaskowcowo - zlepieńcowy - ogniwo zlepieńców z Pielgrzymowa
Pakiety te są wydzielone jako jednostki o randze ogniw
Opis : łupki mułowcowe i ilaste barwy oliwkowozielonej szarej i czarnej występują w większych kompleksach skalnych nieregularnie rozmieszczonych , mułowce i iłowce często tworzą warstwy o uziarnieniu frakcjonalnym :
dolna część składa się z szarozielonego mułowca przechodzącego w oliwkowy iłowiec miąższość takich warstw 1-3 cm do 8-10 cm , wśród nich występuja ławice 5 cm piaskowca drobnoziarnistego , niekiedy pakiety jednorodnego iłowca osiągają kilka do kilkunastu metrów miąższości , lokalnie są sfyllizytowane ,
Piaskowce wykazują obecność hieroglifów mechanicznych - ślady wleczeń, ślady poślizgów i uderzeń , niekiedy widoczna laminacja w piaskowcach
Granica : dolna odsłania się w kamieniołomie w Braciszowie górna nie jest odsłonięta w rejonie Głubczyc
Geneza : łupki mułowcowi i ilaste są osadami pradów zawiesinowych subfacja fliszu łupkowego
Miąższość : rozumiana jako sumaryczna miąższość łupków oraz ogniw piaskowcowo - zlepieńcowatych wynosi około 2200m
OGNIWO PIASKOWCÓW Z CIERMIĘCIC :
Nazwa pochodzi od miejscowości występowania Ciermięcice położonej na Pd Zach od Głubczyc i na Pd od drogi Ciermięcice -Zubrzyce
Jest to kompleks piaskowcowy o bardzo zmiennej miąższości występujący wśród łupków ilastych i mułowcowych formacji morawickiej są to piaskowce średnioziarniste rzadziej gruboziarniste lub drobnoziarniste muskowitowi i skaleniowe zabarwione na kolor szaroniebieski a na zwietrzałych powierzchniach na kolor szarobrunatny , miąższośc ławic od 30-50 cm do 4-6 m grube ławice piasków wykazują uziarnienie frakcjonalne często takie uziarnienie występuje wielokrotnie w obrębie pojedynczej ławicy , lokalnie występują grubsze pakiety ławic zlepieńców drobnoziarnistych o średnicy ziarn około 1 cm oraz zlepieńcowatych piaskowców , na spągach występują różnorodne struktury sedymentacyjne : hieroglify nieorganiczne i organiczne liczne są fragmenty łodyg i roślin ułożone równolegle , ławice piaskowców są poprzekładane łupkami mułowcowymi barwy oliwkowej częściej niż szarymi miąższość przeławiceń łupkowych 10 -20 cm
Geneza: utwory ogniwa wykazują wszystkie cechy facji fliszowej
Granice: poniżej i powyżej ogniwa występują łupki mułowcowo-ilaste formacji morawickiej
Co wyróżnia to ogniwo ? skład petrograficzny zlepieńców w których ziarna są bardziej obtoczone niż w zlepieńcach formacji hornobeneszowskiej zwartość kwarcu i skaleni jest wyższa a zawartość okruchów skał jest nizsza , pozycja nad spągiem formacji morawickiej
OGNIWO ZLEPIENCÓW Z PIELGRZYMOWA:
Nazwa od miejscowości Pielgrzymów położonej na Pd Zach od Głubczyc
Wyższy kompleks piaskowcowo-zlepieńcowy występujący wśród łupków mułowcowych i ilastych formacji morawickiej
Ogniwo składa się z 2 odmian litologicznych zlepieńców oraz piaskowców mułowców i łupków ilastych
1-wsza odmiana:
- zlepieńce stanowią grube ławice do 10 m miąższości średnioziarnistego zlepieńca składających się z ostrokrawędzistych i słabo obtoczonych fragmentów skalnych średnicy 2-3 cm aż do gruboziarnistego piasku w materiale tym są rozrzucone otoczaki o średnicy 25 cm lepiej obtoczone niż otoczaki mniejsze
-przepełniony jest okruchami i bryłami mułowca szarego lub oliwkowozielonego do 1m sredicy
2-ga odmiana:
-zlepieńce związane są z ławicami piaskowcowymi , zlepience złożone z otoczaków o średnicy do 20 cm obtoczonych i półobtoczonych występujących w dolnych częściach grubych frakcjonalnie uziarnionych ławic piaskowca tworząc soczewki o miąższości dochodzącej do 1m , skład petrograficzny zlepieńców są otoczaki gnejsów, porfirów kwarcytów, wapieni, szarogłazów , ławicom zawierającym soczewki gruboziarnistego zlepieńca towarzyszą ławice drobnoziarnistego zlepienca do 4 m miąższości, wraz ze zlepieńcami występująteż ławice gruboziarnistych i średnioziarnistych piaskowców o frakcjonalnym uziarnieniu miąższość 2-3 m
Pomiędzy ławicami zlepieńców i piaskowców występują oliwkowo-zielone mułowce, laminowane oraz stalowo-szare łupki ilaste
Geneza : reprezentują facje fliszową, subfację podstawy stoku kontynentalnego
Aspekty regionalne: występują na niewielkim obszarze wypełniając wnętrze synkliny
ASPEKTY REGIONALNE FORMACJI MORAWICKIEJ:
Zajmują przeważającą część obszaru odsłonięć kulmu rejonie na Pd-zach od Głubczyc
Mikrofauna : stwierdzono występowanie nielicznych okazów otwornic aglutynujących ,
FORMACJA HRADECKA :
Górna część profilu utworów kulmu
Litologia : kompleks gruboławicowych i bardzo gruboławicowych piaskowców z wkładkami drobnoziarnistych i średnioziarnistych zlepieńców złozonych z otoczaków kwarcu żyłowego i kwarcytów, przeławicenia łupków mułowcowych i łupków ilastych są cienkie ,
występują piaskowce muskowitowe i skaleniowe , zlepience składają się głównie z otoczaków kwarcu żyłowego w którym w mniejszym stopniu towarzyszą otoczaki skał metamorficznych i wulkanicznych , miąższość ławic piaskowcowych osiaga 5m
zlepieńce tworzą w takich ławicach warstwy i soczewki o miąższości 1,5 m , obtoczenie ziarn w zlepieńcach jest tutaj najlepsze spośród wszystkich formacji , ławice piaskowców poprzedzielanę są łupkami i mułowcami barwy zielonoszarej i szarej
Hipostratotyp: odsłonięcia w dolinie rzeki Straduni
Geneza : facja fliszowa
Granice : na terytorium Polski nie są odsłonięte
Aspekty regionalne : na obszarze występowania formacja hradecka jest przykryta osadami czwartorzędowymi głownie lessem
Miąższość : ~1000m Czechy 800m
TEKTONIKA:
Utwory kulmu ujęte są w system fałdów o ogólnym kierunku SSE-NNW Sfałdowany obszar jest pocięty uskokami uskok biegnący na lini Opawica-Zubrzyce dzieli obszar na część północną i południową .
Kierunek tego uskoku jest poprzeczny do osi fałdów. Ten uskok rozgranicza obszary różniące się stylem budowy tektonicznej .
W cz POŁUDNIOWEJ przebiegają wąskie i strome struktury fałdowe
W cz PÓŁNOCNEJ : w obrazie intersekcyjnym pojawiają się bardziej płaskie struktury.
Dolina rzeki Opawicy rozwinięta jest na strefie uskokowej, jest wysłana aluwiami i przypuszczalna strefa uskokowa nie jest dostępna bezpośrednim obserwacjom.
Na wschód od doliny Opawicy ciągnie się fałd Chomiąż. Fład jest złuskowany a w jądrze występują utwory formacji hornobeneszowskiej. Ku północnemu zachodowi utwory tej formacji znikają z powierzchni co jest interpretowane jako zanurzanie się fałdu w tym kierunku. Od wschodu są otulone pasmem łupków formacji morawickiej.
W łusce biegnącej przez Pietrowice i Radunię wzdłuż lini złuskowania ciągnie się pas wychodni ogniwa piaskowców z Ciermięcić.
Kolejną duzą strukturą jest antyklina Braciszów w której umiejscawia się kamieniołom w Braciszowie. Utwory formacji hornobeneszowskiej przykryte są w obu skrzydłach antykliny przez łupki formacji morawickiej . Antyklina Braciszewa obcięta jest od północy uskokiem Opawica - Zubrzyce zrzucającym skrzydło północne
Na zachodnim krańcu wsi Lewice pojawiają się oddzielone uskokiem utwory formacji hradeckiej zapadające stromo ku zachodowi zaś nieco na południe od wsi utwory tej formacji leżą prawie poziomo Są one zapewne oddzielone uskokiem.
Obszar położony na północ od uskoku Opawica - Zubrzyce utwory formacjo hornobeneszowskiej występują w jądrze złuskowanej antykliny od wschodu przylega do nich pas oraz kolejne wychodnie łupków formacji morawickiej ograniczone powierzchniami złuskowania wzdłuż srodkowej łuski ciągnie się pas piaskowców z Ciermięcić.
Obszar pomiędzy miejscowościami Radynia Mokre Dobieszów zbudowany jest z utworów ogniwa piaskowców z Ciermięcic które osiągaja tutaj największą miąższość.
Dalej ku północy w sąsiedztwie miejscowości Pielgrzymów pojawiają się ogniwa zlepieńców z Pielgrzymowa ujęte w synklinę. Synkline przecina uskok zrzucający skrzydło wschodnie.
Pomiędzy Dobieszewem a Gołuszowicami odsłonięcia są nieliczne. Zmiany kierunków rozciągłości warstw sugeruja tutaj na rozbicie tego obszaru na bloki uskokowe. W Gołuszowicach występuje w utworach formacji hradeckiej synklina o osi biegnącej południkowo