RUCH PATRIOTYCZNY W PRZEDWOJENNYM KINIE POLSKIM
Bezpośrednio po I wojnie światowej filmy patriotyczne stały się głównym produktem polskiej kinematografii. Z rozmachem propagowane przez odrodzone państwo polskie, nawiązywały do niedawnych doświadczeń wojennych, podkreślając rolę Legionów oraz Piłsudskiego w odzyskaniu niepodległości.
Liczne filmy antyrosyjskie:
Cud nad Wisłą
Bohaterstwo polskiego skauta(1920, Ryszard Bolesławski)
Dla Ciebie, Polsko (1920, Antoni Bednarczyk)
Rok 1863(1922, E. Puchalski)→Adaptacja „Wiernej rzeki” Żeromskiego; głównie wątek miłości Odrowąża i Salomei na tle powstania styczniowego; sfilmowane obrazy Grottgera przeplatane cytatami literackimi.
Mniej filmów mówiących o stosunkach polsko - niemieckich, najbardziej znany i popularny to Bartek Zwycięzca(1923, Edward Puchalski), zrealizowany na podstawie noweli H. Sienkiewicza, opowiadającej o walce Polaków pod panowaniem niemieckim o zachowanie własnej tożsamości na przykładzie wielkopolskiego chłopa siłą wcielonego do armii pruskiej.
W połowie lat 20. filmy patriotyczne zaczęły ewoluować w dwóch zasadnicznych kierunkach:
Melodramaty patriotyczne:
Skrzydlaty zwycięzca i Odrodzona Polska Z. Wesołowskiego; Miłość przez ogień i krew Jana Kucharskiego→wszystkie z 1924 roku; wszystkie były zlepkami motywów patriotycznych, wątków historycznych, romansowych, ideologicznych, a ich akcja, nie pozbawiona elementu dramatu i sensacji, toczyła się zazwyczaj w polskim dworze szlacheckim lub ziemiańskim salonie.
Film Iwonka E. Puchalskiego (1925) przedstawiał nowy model filmu sensacyjno - melodramatyczno - patriotycznego.
Historyczne rekonstrukcje często poruszały temat powstania styczniowego lub rewolucji 1905 na ziemiach polskich należących do zaboru rosyjskiego. Ideologia heroicznej walki 1863 i 1905 dobrze służyła mitologizacji Legionów Piłsudskiego→Huragan(1928)Józefa Lejtesa
W latach 30. podobna tematyka. Typowy obraz patriotyczny nawiązywał do zbrodni popełnionych przez Rosjan podczas I wojny światową i przed nią. Melodramatyczna fabuła, zbudowana często wokół tematu miłości, której na drodze staje polityka, zwykle łączyła się z niewyszukanym obrazem historii. Rosjanie stanowili stereotypowe, czarne tło dla miłości skazanej na klęskę. Wyidealizowany obraz polskiego patriotyzmu - życie osobiste i miłość muszą być poświęcone na „ołtarzu ojczyzny'.
1930r. Na Sybir H. Szaro→na wpół udźwiękowiona opowieść o „miłości patriotycznej” rozgrywająca się w roku 1905 i latach następnych. Bohaterem młody student i bojownik o wolność, ukrywający się poza Warszawą po udanym zamachu na rosyjskiego gubernatora. Spotyka równie patriotycznie usposobioną kobietę, która później pomoże mu w ucieczce z Syberii.
1931r. Dziesięciu z Pawiaka R. Ordyńskiego→o próbie odbicia przez członków PPS-u ich kolegów; podporządkowanie faktów autentycznych formule melodramatu patriotycznego (fikcyjny wątek osobisty).
1936r. Bohaterowie Sybiru M. Waszyńskiego→o polskich jeńcach i zesłańcach na Syberii, którzy na wieść o tworzącym się wojsku polskim ruszają w drogę przez Rosję nękaną wojną domową; tym razem nagięcie faktów do bieżącej sytuacji politycznej - podkreślenie siły armii polskiej i jej znaczenia dla prawidłowego funkcjonowania państwa polskiego.
1936r. Wierna rzeka L. Buczkowskiego - o powstaniu styczniowym w konwencji melodramatu.
Ambitniejsze filmy patriotyczne kreci w latach 30. Józef Lejtes:
1932r. Dzikie pola→losy żołnierzy polskich wracających z Rosji do kraju po zakończeniu I wojny św.
1934r. Córka generała Pankratowa→nawiązuje do niepokojów politycznych 1905 roku.
1934r. Młody las→również wydarzenia 1905r.; konflikt między polskimi uczniami i rosyjskimi nauczycielami.
W przeciwieństwie do innych twórców „obrazów patriotycznych” Lejtes nie pozwala wątkowi miłosnemu zdominować całej historii.
Unika też stereotypów narodowych, Rosjan portretuje w sposób bardziej złożony, a w Młodym lesie pokazuje polsko-rosyjską solidarność w walce przeciw caratowi.
1936r. Róża→adaptacja dramatu Żeromskiego; akcja również w 1905 roku; historia miłosna na tle walki i prześladowań polskich rewolucjonistów przez carat
Eposy historyczne Lejtesa: Barbara Radziwiłłówna (1936), Kościuszko pod Racławicami (1938).
BARTEK ZWYCIĘZCA
Reżyseria: Edward Puchalski
Scenariusz: Edward Puchalski
Zdjęcia: Zbigniew Jaszcz
Rok produkcji: 1923
Premiera: 4 11 1923
Produkcja: Poznańska Wytwórnia Filmowa
Obsada: Władysław Pytlasiński(Bartek Słowik), Eugenia Zasempianka(Magda, żona Bartka), Roman Żelazowski(generał Steinmetz)
Wierna adaptacja noweli Sienkiewicza.
Film ukazuje cyniczne metody germanizacyjne, stosowane przez władze pruskie wobec podbitej ludności polskiej, a także wewnętrzne przemiany wielkopolskiego chłopa, spowodowane ekspansją żywiołu niemieckiego
W roli tytułowej wystąpił słynny polski zapaśnik Władysław Pytlasiński
Opis: Bartek Słowik, chłop z Poznańskiego, zostaje zmobilizowany i wysłany na front we Francji. Bierze udział w bitwie pod Gravelotte, w której zdobywa francuski sztandar i wyróżnia nadzwyczajną walecznością. Generał Steinmetz przypina mu własnoręcznie swój Żelazny Krzyż. Bartek wraca do domu; sądzi, że jego zasługi wojenne dla Niemców zostaną docenione. Za pobicie niemieckiego nauczyciela, który jego syna wyzwał od "polskich świń", sąd skazuje go jednak na trzy miesiące więzienia i wysoką grzywnę. Ponieważ Bartek nie ma pieniędzy, jego gospodarstwo, i tak już poważnie zadłużone, idzie pod zastaw u Niemca Justa. Miejscowy pan, Polak Jarzyński, przegrywa wybory do niemieckiego parlamentu i wyjeżdża, gospodarstwo Słowików natomiast zostaje zlicytowane, a oni muszą szukać pracy . . .
HURAGAN
Reżyseria: Józef Lejtes
Scenariusz: Jerzy Braun
Zdjęcia: Hans (Jan) Theyer, Juliusz Mars
Rok produkcji: 1928
Premiera: 16 03 1928
Produkcja: Polska Wytwórnia Filmów Historycznych
Obsada: Zbigniew Sawan(powstaniec Tadeusz Orda), Renata Renee(Helena Zawiszanka), Aleksander Zelwerowicz(Wielopolski Aleksander)
Historia cierpienia i nieugiętej walki opowiedziana za pomocą „żywych obrazów”, nawiązujących do szkiców Artura Grottgera zebranych w cyklach rysunkowych „Polonia” i „Lithuania”.
Wizje powstania styczniowego - podkreślające heroizm powstańców, ich zapał patriotyczny, tragizm sytuacji oraz ból klęski - zastąpiły wiedzę o realiach tego zrywu, ukształtowały wizję powstania w wyobraźni zbiorowej Polaków. Filmy okresu międzywojennego naśladowały Grottgerowską wersję tych wydarzeń.
Martyrologiczny dramat narodowy Lejtesa zawiera też elementy dynamicznego montażu Griffithowskiego oraz melodramatu.
Na tle powstania styczniowego miłość dumnej szlachcianki Heleny i młodego powstańca Tadeusza.
Tragiczny koniec - po otrzymaniu wiadomości o śmierci ukochanej z rąk rosyjskich powstaniec ginie śmiercią bohatera, atakując wroga wraz z grupą towarzyszy.
Tradycyjna fabuła i ikonografia patriotyczna wpisane w konwencje filmu przygodowego.
Opis: Rok 1863. Ugodowiec, margrabia Wielopolski sprzeciwia się powstaniu i doradza rządowi moskiewskiemu brankę polskiej młodzieży. Młodzi spiskowcy, kierowani przez Tadeusza, naradzają się potajemnie. Tadeuszowi udaje się uniknąć branki, poznaje też i pokochuje piękną i dumną szlachciankę Helenę, którą napastuje rotmistrz czerkiesów, hrabia Ignatow. Wybucha powstanie. Ignatow odnajduje ślad Heleny i trafia wraz ze swym oddziałem do dworu Zawiszów. Zastaje tu niespodziewanie garstkę znękanych trudami bojowymi powstańców z Tadeuszem na czele. Wywiązuje się nierówna walka. Czerkiesi pustoszą dwór. Tadeusz pada ranny i traci przytomność. Gdy ją odzyskuje, w dzikiej rozpaczy przeszukuje komnaty dworu, aż w końcu odnajduje trupa ukochanej. Poprzysięga zemstę wrogowi. Już idzie nie tylko bronić ukochanej Ojczyzny, ale mścić sponiewierany honor uwielbianej kobiety, zdruzgotane szczęście swego życia.
PAN TADEUSZ
Reżyseria: Ryszard Ordyński
Scenariusz: Ferdynand Goetel, Andrzej Strug
Zdjęcia: Antoni Wawrzyniak, Janusz Wasung
Rok produkcji: 1928
Premiera: 9 11 1928
Produkcja: Star-Film
Obsada: Wojciech Brydziński(Mickiewicz Adam), Stanisław Knake-Zawadzki(Sędzia), Jan Szymański(Soplica Jacek (ksiądz Robak)), Mariusz Maszyński(Hrabia), Leon Łuszczewski (Soplica Tadeusz), Helena Sulimowa(Telimena), Zofia Zajączkowska(Zosia)
Uroczysta warszawska premiera Pana Tadeusza, która odbyła się 9 listopada 1928 r. z udziałem dostojników państwowych (prezydenta Ignacego Mościckiego i marszałka Józefa Piłsudskiego) oraz dyplomatów, zapoczątkowała obchody dziesięciolecia niepodległości Polski.
Przenosząc na ekran arcydzieło Adama Mickiewicza scenarzyści Andrzej Strug i Ferdynand Goetel oraz reżyser Ryszard Ordyński postanowili zrealizować ciąg żywych obrazów w stylu rysunków Andriollego, ilustratora "Pana Tadeusza", przetykanych obficie napisami: fragmentami literackiego oryginału.
Film cieszył się w stolicy ogromnym powodzeniem, otrzymał entuzjastyczne recenzje i wiele ciepłych słów ze strony takich osobistości świata kultury, jak Zofia Nałkowska, Jan Lechoń czy Antoni Słonimski, choć zastrzeżenia budziło wysunięcie na plan pierwszy batalistyki z uszczerbkiem dla scen rodzajowych i obrazów przyrody.
Krytykowano także budowę i układ fabuły czytelny jedynie dla widzów dobrze obeznanych z poematem.
Na ekranie przewijała się czołówka ówczesnych gwiazd kina. Tadeusza grał Leon Łuszczewski, Zosię - Zofia Zajączkowska, Telimenę - Helena Sulima, Napoleona - Stefan Jaracz, księdza Robaka - Jan Szymański, Hrabiego - Mariusz Maszyński, Stolnika - Józef Śliwicki, Wojskiego - Wiesław Gawlikowski.
Film Ordyńskiego był zresztą drugą już próbą przeniesienia Pana Tadeusza na ekran. Pierwszą podjęto na przełomie lat 1919-1920, kiedy to biuro wynajmu "Petef" zleciło realizację filmu Zygfrydowi Mayflauerowi, skądinąd wziętemu operatorowi. Nakręcono ponad tysiąc metrów taśmy odpowiadających 30 minutom projekcji, ale dalsze prace przerwano z przyczyn technicznych.
Zadbano o realia: zdjęcia plenerowe kręcono w województwie nowogródzkim, w majątku nad Świtezią, nad wystrojem wnętrz, kostiumami, rekwizytami czuwał sztab konsultantów.
Z ponad dwugodzinnego filmu Ryszarda Ordyńskiego zachowało się do dzisiaj niewiele ponad 40 minut. Są to już tylko fragmenty fragmentów.
Zachowały się jednak sekwencje spowiedzi Jacka Soplicy, zaręczyn Tadeusza i Zosi, sławnego koncertu Jankiela i finałowego poloneza.
Krytyka zarzuciła filmowi, że był dla widza nie obeznanego z poematem zbyt mało czytelny.
Opis: W prologu widzimy Adama Mickiewicza, który patrzy na katedrę Notre Dame przemieniającą się w wizję puszcz litewskich. Następnie pokazane są krajobrazy, które przeplatają się z kluczowymi epizodami poematu. Są one poprzedzone odpowiednimi wersetami, tworząc ciąg „żywych obrazów". Widzimy sędziego, podkomorzego, hrabiego, Gerwazego, Robaka, Tadeusza, Zosię, Telimenę, Napoleona i jego wojska. Oglądamy uczestników Targowicy i uchwalenie Konstytucji 3 maja.
DZIESIĘCIU Z PAWIAKA
Reżyseria: Ryszard Ordyński
Scenariusz: Ferdynand Goetel
Zdjęcia: Zbigniew Gniazdowski
Rok produkcji: 1931
Premiera: 19 09 1931
Produkcja: Blok-Muzafilm
Obsada: Adam Brodzisz (Janusz Dunin), Karolina Lubieńska (Hania), Bogusław Samborski (Maksimow, generał żandarmerii), Zofia Batycka (Olga Michajłowna), Józef Węgrzyn (adwokat przysięgły Jan Dobrochowski, "Jur"), Franciszek Dominiak (Zienkow, pułkownik żandarmerii), Kazimierz Justian (Szymon, prowokator), Maria Korsak (starsza rewolucjonistka w bibliotece), Antoni Bednarczyk (dyżurny na Pawiaku)
W czasie "warszawskiej rewolucji", nocą z 23 na 24 kwietnia 1906 roku, została przeprowadzona akcja, która z powodu romantycznych okoliczności i szaleńczej odwagi uczestników stała się głośna nie tylko w Polsce, ale w całej Europie. Bez wyrywania zamków, bez zakładników, terroru, krwi i przemocy odbito z Pawiaka dziesięciu pilnie strzeżonych więźniów politycznych. To wydarzenie prawie natychmiast obrosło legendą, a w 1931 roku trafiło na kinowe ekrany.
Realizację Dziesięciu z Pawiaka rozpoczęto dokładnie 25 lat po wydarzeniach, o których film miał opowiadać.
Premiera "Dziesięciu z Pawiaka", poprzedzona - co w Polsce było rzadkością - dynamiczną reklamą, odbyła się 19 września 1931 roku w kinie Atlantic przy Marszałkowskiej 106.
Film został przyjęty gorąco przez publiczność, która oklaskiwała poszczególne sceny.
Film odniósł olbrzymi sukces finansowy, otrzymał Złoty Medal czytelników tygodnika "Kino", nagrodę utworzoną wzorem "Photoplay". Był wznawiany jeszcze w 1938 roku.
Dziesięciu z Pawiaka to jeden z pierwszych polskich filmów dźwiękowych→Film jest tylko częściowo mówiony. Obok muzyki pojawiają się sceny dialogowe i dźwiękowe, ale są także typowe sceny "nieme" z napisami.
Na przełomie lat 20. i 30. kino polskie znajdowało się w stanie głębokiego kryzysu, powiększanego przez nieumiejętność radzenia sobie z trudną do opanowania nowością - dźwiękiem. Jako jedna z pierwszych z kłopotów wybrnęła wytwórnia Blok-Muza-Film, między innymi dzięki realizacji Dziesięciu z Pawiaka.
Krytyka:
Po tylu latach smętnych przeróbek z powieści erotomańskich scenariuszy, przystąpiono do żywego materiału, do rekonstrukcji jednego z najpiękniejszych momentów naszych dziejów: szaleńczo odważnego czynu Jura-Gorzechowskiego→pisał Bolesław W. Lewicki.
Połączenie "miejscami ścisłej rekonstrukcji" z intrygą miłosną nie wszystkim się podobało. Stefania Heymanowa napisała: Albo jest to dokument, reportaż prawdziwego zdarzenia, w takim razie twórców obowiązuje najściślejsza prawda historyczna, albo jest to tylko fantazjowanie na pewien temat, "romans" (że wyrażę się stylem reklam filmowych) na tle historycznym - wtedy znów niepotrzebnie wciągnięto do tej imprezy nazwiska autentycznych bohaterów epizodu wykradzenia 10 z Pawiaka...
Opis: Młody architekt, Janusz, którym wstrząsnął widok egzekucji polskiego rewolucjonisty, wstępuje - również pod wpływem Hani - do niepodległościowej organizacji bojowej kierowanej przez tajemniczego Jura . . . Janusz samowolnie strzela do prowokatora, z rozkazu zaś rzuca bombę na generała żandarmerii, którego poważnie rani. Wikła się romans z Olgą, kochanką tegoż generała, co budzi podejrzenia Hani . . . Janusz i Hania wraz z innymi zostają aresztowani. Olga odwiedza Janusza w więzieniu i przyrzeka umożliwienie ucieczki w zamian za wydanie przywódcy organizacji. Hania słyszy, jak Janusz odmawia. Dziesięciu rewolucjonistów staje przed sądem. Broni ich adwokat Jur. Wszyscy oskarżeni zostają skazani na karę śmierci. Jur wpada na niezwykły pomysł. Przebiera się za rotmistrza żandarmerii, jego towarzysze zaś przywdziewają mundury policjantów. Udają się do więzienia. Jur żąda wydania aresztantów i w ten sposób umożliwia im ucieczkę . . . Zwolnienie Hani i wyjaśnienia Janusza kładą kres ich rozłące i nieporozumieniom, natomiast ranny generał rosyjski na wieść o ucieczce skazańców pada martwy.
RÓŻA
Reżyseria: Józef Lejtes
Scenariusz: Anatol Stern, Józef Lejtes
Zdjęcia: Seweryn Steinwurzel
Rok produkcji: 1936
Premiera: 12 04 1936
Produkcja: Libkow-Film
Obsada: Irena Eichlerówna(Krystyna), Witold Zacharewicz(Jan Czarowic), Stefan Jaracz (Oset), Kazimierz Junosza-Stępowski(naczelnik urzędu śledczego), Bogusław Samborski (Bogumił Czarowic), Michał Znicz(Anzelm), Dobiesław Damięcki(Dan)
Wskutek ingerencji cenzury problematyka filmu musiała zostać zredukowana. Zatuszowano wywrotowe na owe czasy postulaty społeczne, wysuwając na plan pierwszy nośny temat walki narodowo - wyzwoleńczej.
Inteligentnie skonstruowana fabuła i niebanalne rozwiązania plastyczne.
Dzięki ruchliwej pracy kamery udało się też w znacznym stopniu odteatralizować liczne sceny, co dodatkowo zdynamizowało narrację.
Opis: Toczy się walka z caratem, dojrzewa świadomość narodowa i społeczna. Wśród robotników ścierają się różne koncepcje walki - jedni występują tylko o polepszenie warunków pracy i życia, inni nawołują do zgody i wspólnej walki o niepodległość Polski. Jan Czarowic jest członkiem partii rewolucyjnej, jego brat Benedykt zajęty jest natomiast miłością do pięknej i niefrasobliwej Krystyny. I Jan ją kocha, lecz ona go odrzuca. W czsie wiecu robotniczego Jan zostaje ranny. Wraz z towarzyszami - Danem, Marią, Osetem i Anzelmem - znajdują chwilowe schronienie w wiejskiej chacie. Dalej walczą. Dokonują zamachu na rosyjskiego generała. Anzelm zostaje aresztowany. W więzieniu, po spotkaniu ze swym małym synkiem, nie chcąc skazywać ją na nędzę i poniewierkę, wydaje swych towarzyszy. Jan, Dan, Oset i Maria zostają aresztowani i poddani torturom. Na skutek tortur Oset umiera. Krystyna, w której zachodzi niespotykany zwrot, organizuje ucieczkę z więzienia Jana i Dana. Docierają oni do rodzinnej wsi Jana, gdzie Krystyna założyła szkółkę i ochronkę dla dzieci więźniów politycznych. Krystyna wyznaje Janowi swą miłość, prosi go o przebaczenie i przyrzeka, że będzie na niego czekać. Stosunkowo wierna adaptacja znanego dramatu Stefana Żeromskiego.
WIERNA RZEKA
Reżyseria: Leonard Buczkowski
Scenariusz: Anatol Stern
Zdjęcia: Albert Wywerka, Henryk Vlassak
Produkcja: Or-Film
Rok produkcji: 1936
Premiera: 4 10 1936
Obsada: Barbara Orwid(Mija Brynicka), Jadwiga Andrzejewska(córka karczmarza), Amelia Rotter-Jarnińska(księżna Odrowążyna), Mieczysław Cybulski(książę Odrowąż)
Powieść Żeromskiego została ograniczona do wątku tragicznej miłości
Film zgrabnie zrealizowany, z ładnymi plenerami
Opis: Rok 1963. Toczą się krwawe walki. Oddział dragonów ściga powstańca. Jest nim ranny książę Odrowąż. Resztkami sił dostaje się do domostwa rządcy Brynickiego. Mija Brynicka, córka rządcy, z narażeniem własnego życia i wystawiając na szwank swój honor, ukrywa go. Odrowąż znajduje troskliwą opiekę i z wolna powraca do zdrowia. Między Miją a Odrowążem rozkwita miłość. Pogrążeni w ekstazie marzą o wyzwolonej ojczyźnie i małżeństwie. Niestety. Na drodze ich miłości staje egoizm matki księcia, która nie pozwoliła na ten mezalians. Zabiera syna, pozostawiając pogrążoną w bezgranicznej rozpaczy Miję.
FLORIAN
Reżyseria: Leonard Buczkowski
Scenariusz: Jan Fethke, Alfred Niemirski
Zdjęcia: Stanisław Lipiński
Rok produkcji: 1938
Premiera: 28 10 1938
Produkcja: Elektra-Film
Obsada: Kazimierz Junosza-Stępowski(dziadek Wereszczyński), Stanisława Angel-Engelówna(wnuczka Bronka), Tadeusz Fijewski(wnuk Gaweł), Klemens Mielczarek(wnuk Paweł), Ziutek Kudła(wnuk Florek), Wiesław Meus(wnuk Szymon)
Sentymentalny dramat przesiąknięty duchem łzawego patriotyzmu
Opis: Młody dziedzic Alfred Rupiejko kocha - nie bez wzajemności - Bronkę Wereszczyńską. Na ziemiach polskich szaleje zawierucha wojenna. Cofają się armie rosyjskie, wkraczają wojska niemieckie. Niemcy się wycofują, pojawiają się wojska radzieckie. Bronka i jej czterej bracia ukrywają pamiątkowy dzwon zwany "Florianem", chroniąc go przed rekwizycją . . . Wie o tym niejaki Horehlad, żywiący nie odwzajemnione uczucie dla Bronki, i denuncjuje rodzinę Wereszczyńskich przed okupantami niemieckimi, dziadek zaś zatrzymany zostaje jako zakładnik po odnalezieniu trupa zamordowanego żołnierza niemieckiego . . . W końcu broniącemu się bohatersko Wereszczyńskiemu i Bronce śpieszą z pomocą legioniści. Bronka i Alfred znów są razem, a "Florian" zawisnął na dawnym miejscu, bije radośnie i zwycięsko.
6