Założenia i cele przedmiotu
Partie polityczne stanowią ważny element współczesnych systemów politycznych i w różnych formach istnieją we wszystkich państwach. Ich rola w XX i XXI w. systematycznie wzrasta. Wykład ma na celu zapoznanie słuchaczy z problematyką powstawania i funkcjonowania partii politycznych w ogólnie pojętym systemie politycznym. Analizie poddane zostaną również wybrane systemy partyjne (Polska + wybrane kraje UE).
Treść merytoryczna przedmiotu
Partia polityczna jako przedmiot zainteresowania politologii, socjologii, filozofii. Geneza partii politycznych. Pojęcie partii politycznej; podejście politologiczne; definicje ustawowe partii politycznych.
Rozwój historyczny partii politycznych, ekonomiczne, historyczne, społeczne uwarunkowania tworzenia partii politycznych. Zasadnicze etapy rozwoju partii politycznych. Klasyfikacje partii politycznych. Partie kadrowe i masowe, systemowe i systemowe. Funkcje partii politycznych.
Tworzenie partii politycznych. Konstytucyjna wolność tworzenia partii, systemy tworzenia partii, założyciele partii, rejestr (ewidencja partii). Partie i ugrupowania parlamentarne w RP.
Rodziny ideologiczne partii politycznych, partie konserwatywne, liberalne, socjaldemokratyczne, etniczne, nacjonalistyczne.
Instytucjonalizacja partii politycznych. Kształtowanie się partii jako organizacji społecznej. Partia jako podmiot stosunków publicznoprawnych.
Członkostwo w partiach politycznych. Formy i przesłanki członkowstwa. Partyjność, apolityczność, zawieszenie członkowstwa lub działalności partii politycznych.
Struktura i zasady działania partii politycznych. Struktura wewnętrzna partii politycznych, zasady działania partii. Funkcjonowanie partii w systemie partyjnym i politycznym. Relacje między systemem partyjnym a systemem politycznym, partie polityczne w systemie demokratycznym, partie polityczne w systemie totalitarnym.
Finansowanie partii politycznych. Jawność partii politycznych. System finansowania partii politycznych. Źródła finansowania partii politycznych, subwencje i dotacje z budżetu państwa, system ekspercki, opodatkowanie partii politycznych.
Delegalizacja partii politycznych. Istota i przesłanki delegalizacji partii politycznych.
Likwidacja partii politycznych.
Rodzaje systemów partyjnych. Pojęcie i klasyfikacja systemów partyjnych. Zasadnicze cechy głównych systemów partyjnych.
Systemy partyjne wybranych państw.
Literatura
M. Chmaj, M. Żmigrodzki, W. Sokół, Teoria partii politycznych, Lublin 2001
K. A. Wojtaszek, Partie polityczne w państwie demokratycznym, Warszawa 1998
K. Sobolewska - Myślik, Partie i systemy partyjne Europy Środkowej po 1989, Kraków 1999
A. Antoszewski, R. Herbut, Partie i systemy partyjne Europy Środkowej, Wrocław 2003
M. Grzybowski, A. Zięba, Współczesne systemy partyjne wybranych państw europejskich, Kraków 1996
M. Chmaj, Wolność tworzenia i działania partii politycznych, studium porównawcze, Olsztyn 2006
Dokumenty :
Konstytucja RP
Ustawa o partiach politycznych z 27.06.1997
Forma i warunki zaliczenia
egzamin w formie testu jednokrotnego wyboru + kilka pytań opisowych
- ostatnie zajęcia w semestrze przedtermin (dla tych, którzy się zdecydują traktowany jako termin 1) + jeden termin sesyjny
Obecność mile widziana
Partie polityczne - definicje i geneza
Definicje partii politycznej - uwagi wstępne
Ustalenie jednoznacznej definicji partii politycznej jest, wbrew pozorom, zagadnieniem skomplikowanym.
Partia polityczna jako zjawisko podlega ciągłej ewolucji, zmieniają się realia polityki, w których partie działają, nie wspominając już o różnorodności wynikającej z warunków lokalnych.
W efekcie, definicji partii politycznych, sformułowanych przez naukowców jest bardzo dużo. Zawierają one oczywiście wiele elementów wspólnych, ale eksponowane są również cechy traktowane przez autora definicji jako ważne, co czasem prowadzi do kontrowersji z innymi ujęciami zagadnienia.
Wybrane definicje partii politycznej
Używając terminologii socjologicznej, partię można opisać jako grupę społeczną, dobrowolną, dużą, formalną, celową.
Taka charakterystyka nie jest jednak wystarczająca dla odróżnienia partii od innych grup działających we współczesnych społeczeństwach.
Definicje partii zawierają elementy pozwalające na określenie specyfiki, najczęściej wskazując na obszar działania partii jakim jest polityka lub też wymieniając charakterystyczne funkcje, wypełniane przez te organizacje.
Jedną z najczęściej cytowanych definicji pochodzących z pierwszego okresu rozważań nad partiami jest definicja sformułowana przez Edmunda Burke`a i głosząca, że partia jest całością złożoną z ludzi pragnących drogą wspólnych wysiłków realizować interes narodu, zgodnie z zasadą przez wszystkich akceptowaną.
Definicje proponowane przez współczesnych badaczy znacznie mniej skoncentrowane są na problemie zasad i wartości. W wielu z nich podkreślane są te elementy charakterystyki partii, które wiążą się z ich konkretnymi działaniami i funkcjami w życiu politycznym.
Bardzo wiele definicji eksponuje rolę partii jako łącznika pomiędzy rządem a społeczeństwem.
Przykładem mogą być definicje Sigmunda Neumanna czy Kay Lawson.
Neumann definiuje partię następująco : wyodrębniona organizacja aktywnych politycznie aktorów społecznych, którzy są zainteresowani kontrolowaniem władzy wykonawczej i którzy konkurują o poparcie społeczne z inną grupą lub grupami o odmiennych poglądach. Tak rozumiana [partia] jest to ważny pośrednik łączący siły społeczne i ideologie z oficjalnymi instytucjami rządowymi i wiążący je z działaniem politycznym w ramach szerszej wspólnoty politycznej.
Kay Lawson definiuje partię jako organizację zrzeszającą jednostki, która poszukuje wyborczego i pozawyborczego wsparcia ze strony społeczeństwa (lub jego części) dla określonych przedstawicieli tej organizacji, po to, by mogli sprawować władzę polityczną związaną z konkretnymi stanowiskami rządowymi, twierdząc, że władza ta wykonywana jest dla społecznego dobra.
Dla tej autorki funkcja łącznika między władzą a społeczeństwem jest specyficzna tylko dla partii i tylko przez nie wypełniana.
Najpoważniejszą krytyką, jakiej poddawane są te definicje jest fakt, że zbyt ściśle wiążą partie z procesami zachodzącymi w społeczeństwie, nie doceniając w nich aktywnych współtwórców procesów politycznych.
Wiele definicji akcentuje z kolei działania partii w polityce, kładąc nacisk na takie ich funkcje jak uczestnictwo w wyborach czy sprawowanie władzy. Tutaj przykładem mogą być definicje sformułowane przez A. Downsa czy G. Sartoriego.
Anthony Downs definiuje partię jako koalicję osób chcących legalnymi środkami zdobyć kontrolę nad aparatem władzy wykonawczej.
Giovanni Sartori proponuje definicję, w której partia jest grupą biorącą udział w wyborach i zdolną do obsadzenia, w drodze wyborów, swoimi kandydatami urzędów publicznych.
Spośród zarzutów wysuwanych pod adresem tych definicji można wskazać na dwa najistotniejsze a mianowicie :
1/ na ich podstawie trudno odróżnić partie od innych struktur, wykonujących podobne funkcje
2/ trudno odróżnić partie działające w warunkach demokracji od tych, które funkcjonują w warunkach niedemokratycznych.
Jeżeli chodzi o pokrywanie się funkcji wypełnianych jednocześnie przez partie i inne organizacje, można zauważyć, że nieczęste ale znane są przypadki, kiedy w wyborach uczestniczą np. związki zawodowe, uważając, że problemy ich członków nie znajdują wystarczającej reprezentacji w działalności partii.
Problem partii działającej w warunkach niedemokratycznych wiąże się z faktem, że partia taka nie konkuruje z innymi partiami, często będąc jedyną partią w państwie. Brak uwzględnienia elementu konkurencji w walce z innymi ugrupowaniami uważany jest za niedociągnięcie definicji określających partie jedynie poprzez funkcje sprawowania władzy czy uczestnictwo w wyborach.
Ciekawe podejście do problemu definiowania partii politycznych zaprezentował amerykański autor V. O. Key Jr.
Wyróżnia kilka sfer lub płaszczyzn grupowej aktywności politycznej, z których każda może być samodzielnie określana terminem „partia” a jednocześnie termin ten można też odnieść do wszystkich tych sfer jednocześnie.
Jak pisał Key : Wśród wyborców powstają grupy osób, uważające się za członków partii. […] W innym sensie termin partia odnosi się do grupy mniej lub bardziej profesjonalnych działaczy politycznych. […] Czasem partia oznacza grupę w rządzie. […] Czasem zaś odnosi się do całości, łączącej w jedno partię wśród wyborców, profesjonalną grupę polityczną, partię w legislaturze i partię w rządzie. […] W istocie to ogólne określenie może być uzasadnione bowiem wszystkie te grupy składające się na partię wchodzą ze sobą w mniej lub bardziej ścisłe interakcje a czasem tworzą jedność.
Ostatecznie Key rozróżnił trzy płaszczyzny składające się na partię :
partia wśród wyborców,
partia w rządzie,
partia jako organizacja.
Perspektywa zaproponowana przez tego autora jest znacznie bardziej rozpowszechniona na gruncie nauki amerykańskiej, m.in. dlatego, że partie amerykańskie stanowią w istocie stosunkowo luźne połączenie tych trzech płaszczyzn. Partie europejskie są znacznie bardziej zwarte i spójne.
Dwaj inni autorzy, Peter Mair i Richard Katz, wyróżnili w partii trzy sfery, określając je jako :
party in public office, (partia obsadzająca urzędy publiczne) - pod określeniem „urzędy publiczne” należy rozumieć przede wszystkim centralne organy państwa, takie jak rząd czy parlament.
party on the ground, (partia „u podstaw”) - odnosi się zarówno do członków, jak i luźniej związanych z partią jej zwolenników i wyborców.
party in central office, (partia jako struktura biurokratyczna) - dotyczy struktur organizacyjnych samej partii.
Tym, co wydaje się bardzo trafne w tych podejściach jest analityczne spojrzenie na partię jako całość, łączącą różne sfery aktywności politycznej. Spojrzenie to nie pomija istotnej sfery organizacyjnej partii. Większy nacisk położony jest na fakt złożonej i wielowymiarowej struktury partii niż na funkcje, które wypełnia.
Należy mieć na uwadze, że oba sposoby definiowania partii - funkcjonalny i strukturalny - nie wykluczają się wzajemnie.
Podsumowanie - definicja encyklopedyczna
partia to dobrowolna organizacja, reprezentująca interesy określonej grupy społecznej, zmierza do zdobycia lub utrzymania władzy państwowej w celu realizacji swojego programu politycznego.
Etymologicznie słowo „partia” wywodzi się od łacińskich -pars - część i partie - dzielić.
Podsumowanie - definicja ustawowa
USTAWA z dnia 27 czerwca 1997 r. o partiach politycznych, Art. 1.1.
Partia polityczna jest dobrowolną organizacją, występującą pod określoną nazwą, stawiającą sobie za cel udział w życiu publicznym poprzez wywieranie metodami demokratycznymi wpływu na kształtowanie polityki państwa lub sprawowanie władzy publicznej.
Regulacje prawne warunkujące tworzenie się partii politycznych w warunkach transformacji demokratycznej (1)
• Chodzi tu głównie o uregulowania prawne, określające charakter i sposób funkcjonowania najważniejszych instytucji ustrojowych.(Dotyczyło to w rożnym stopniu wszystkich partii bez względu na ich genezę)
• W szczególności chodzi tutaj o prawo wyborcze mające istotny wpływ na kształt ciał przedstawicielskich, w tym oczywiście na ich skład partyjny.
• We wszystkich przypadkach transformacji ustrojowych zdecydowano się na systemy niestawiające wysokich barier dla zaistnienia partii na rynku wyborczym. Mowa tu o systemach opartych na zasadzie proporcjonalności, które nie ograniczając nadmiernie dostępu do instytucji przedstawicielskich, pozwalają na znaczna swobodę ekspresji sympatii politycznych obywateli.
Regulacje prawne warunkujące tworzenie się partii politycznych w warunkach transformacji demokratycznej (2)
• Wpływ wywierany przez system wyborczy ma w zasadzie większe znaczenie z punktu widzenia kształtu systemu partyjnego niż poszczególnych partii, jednakże w szczególnej sytuacji powstawania nowych partii. System wyborczy oddziaływał także i na pojedyncze ugrupowania! Mógł, bowiem albo ułatwić albo utrudnić nie tyle samo ich powstanie, ile przetrwanie na scenie politycznej!
Geneza partii politycznych - wybrane koncepcje (1)
• Przedstawione wcześniej najważniejsze definicje partii wiążą powstanie partii politycznej z parlamentem.
•Właśnie w tym świetle widzi genezę partii Max Weber. Autor ten przeciwstawił historyczna ewolucje partii, wyróżniając kolejne etapy powstawania tego rodzaju organizacji:
- koterie arystokratyczna,
- klub polityczny,
-partie masowa.
Geneza partii politycznych - wybrane koncepcje (2)
• Koteria arystokratyczna ograniczała się wyłącznie do parlamentu, jej skład był płynny, podstawa współpracy parlamentarzystów w dużej mierze były indywidualne interesy.
• Etap rozwoju klubowego charakteryzuje się już polaczeniem aktywności grup parlamentarnych z otoczeniem pozaparlamentarnym, znacząca role w określaniu charakteru tej struktury zaczęła odgrywać ideologia.
• Etap trzeci - wyłaniania się partii masowej - charakteryzuje m.in. sformalizowana organizacja, prężnie działające struktury pozaparlamentarne, oparte na masowej mobilizacji ludzi wstępujących do partii, jako jej członkowie. Ugrupowania te maja wyrazista ideologie.
Geneza partii politycznych - wybrane koncepcje (3)
• Inny autor Maurice Duverger uważa, ze współczesna partia pojawiła się w momencie, kiedy grupa parlamentarzystów połączona została więziami instytucjonalnymi z komitetem wyborczym mobilizującym poparcie wyborców.
• Powstanie partii politycznych Duverger łączy nie tylko z parlamentem, ale również z wyborami kształtującymi jego skład.
• Kierując sie tym poglądem powstanie pierwszych partii politycznych należałoby, zatem usytuować w pierwszej połowie dziewiętnastego wieku wtedy, bowiem parlamenty i wybory stopniowo rozszerzane na wszystkie grupy społeczne, weszły na stale do praktyki politycznej państw europejskich.
Geneza partii politycznych - wybrane koncepcje (4)
• Ważnym elementem koncepcji Duvergera odnoszącej się do genezy partii politycznych jest stwierdzenie, ze wyłanianie się partii z parlamentu odnosi się raczej do sytuacji, kiedy w kraju nie ma jeszcze rozwiniętego systemu partii. Przy powstawaniu następnych reguła jest ich geneza pozaparlamentarna.
• Najistotniejsze w dokonanym rozróżnieniu na partie o genezie wewnątrz- lub pozaparlamentarnej, to konsekwencje, jakie proces ten ma dla kształtu partii.
• Po pierwsze, zdaniem tego autora, partie pozaparlamentarne są znacznie bardziej zcentralizowane, bardziej spójne wewnętrznie i bardziej zdyscyplinowane.
Po drugie znacznie mniejsza role odgrywa w nich frakcja parlamentarna a także aktywność nakierowana na zdobycie miejsca parlamencie jest jedna z wieku form działania i jest znacznie mniej istotna niż dla partii, które powstały w parlamencie.
Geneza partii politycznych - wybrane koncepcje (5)
• Jeszcze jedna wizje odnosząca się do genezy partii przedstawili dwaj autorzy amerykańscy, Joseph LaPalombara i Myron Weiner.
• Stwierdzili, ze partia to zjawisko pochodzące z dziewiętnastego wieku.
• Kluczowa role w ich poglądach odgrywa fakt ze organizacja partyjna obejmuje duże grupy ludzi, włączanych w politykę na skutek rozszerzenia prawa wyborczego. Funkcjonujące w parlamencie grupy, które nie poszukują poparcia wyborczego są raczej klikami, frakcjami notabli czy klubami politycznymi, nie zaś partiami.
Geneza partii politycznych - wybrane koncepcje (6)
• Autorzy w swojej analizie wychodzą poza parlament i reformy państwa wyborczego. Zwracają uwagę, ze ta droga powstania partii jest wyraźnie związaną z Europa, natomiast nie jest do końca prawdziwa w odniesieniu do krajów poza tym kontynentem gdzie partie powstawały zanim powstały parlamenty lub tez jak w niektórych krajach kolonialnych masowe ruchy, będące zaczątkiem późniejszych partii działały poza parlamentem nawet, jeżeli jakąś forma przedstawicielstwa została z woli władz kolonialnych ustanowiona.
Geneza partii politycznych - wybrane koncepcje (7)
• Zwracają uwagę na dwie kwestie:
- procesy politycznych prześladowań, które określają mianem kryzysów
- procesy modernizacji
• istotny sens tej koncepcji polega na tym ze tego rodzaju przesilenia polityczne wiążące się z powstawaniem partii politycznych a także procesu modernizacji rozszerzają perspektywę badawcza.
• Do kryzysów (przesileń) stanowiących kontekst powstania partii omawiani autorzy zaliczają szczególnie trzy: kryzys legitymacji (wiąże się z wyzwaniem stawianym dotychczasowym struktura władzy), partycypacji (polega na mobilizacji politycznej grup nieaktywnych w tej sferze) i integracji (wiąże się z przekształcaniem struktur państwowych, ich rozpadem lub wprost przeciwnie powstawaniem nowych.
Mechanizmy powstawania partii politycznych (wpolczesnie)
• Przedstawione koncepcje genezy partii politycznych odnoszą się przede wszystkim do sytuacji powstania partii w nowoczesnym systemie politycznym po raz pierwszy
• Obecnie takie sytuacje raczej się już nie zdążają. Jeżeli powstają nowe partie to albo dzieje się to w kontekście ustabilizowanego systemu politycznego i partyjnego i polega na podziale w obrębie istniejących partii, bądź tez wiąże się ze znaczącymi przemianami we wspomnianych systemach.
Mechanizmy powstawania partii politycznych w procesach demokratyzacji (1)
• Rozważanie kwestii partii w związku z demokratyzacja można rozpocząć od wypowiedzi na pytanie o role, jaka te struktury odgrywają w procesach zmian ustrojowych.
• Zdania są tutaj podzielone. Niektórzy autorzy uważają, za partie odgrywają role wręcz dominująca inni z kolei sadza, ze o ile rola partii w samym procesie demokratyzacji może być różna, o tyle z pewnością partie dominują w procesie konsolidacji demokracji.
Mechanizmy powstawania partii politycznych w procesach demokratyzacji (2)
• nie istnieje jednoznaczna odpowiedz na pytanie czy partie odegrały w procesach przemian ustrojowych role decydująca czy nie. Zależy to od konkretnych przypadków.
• można z pewnością powiedzieć, ze w każdym z tych procesów partie spełniały podobne funkcje:
W większości przypadków były uczestnikami pierwszych wolnych wyborów. W parlamentach inicjowały szereg reform składających się na proces demokratyzacji. Były jednym z kanałów rekrutacji elit politycznych. Obsadzały główne kierunki jej działań zgodnie ze swoja linia propagandowa. Dlatego nawet, jeżeli nie były decydującymi, to były ważnymi uczestnikami tych procesów.
Różnorakie mechanizmy powstawania partii politycznych (w procesach demokratyzacji) (1)
• Odnowienie działalności partii politycznych po drugiej wojnie światowej w Niemczech, Włoszech i Austrii w dużej mierze polegało na odtworzeniu się nurtów politycznych funkcjonujących w tych krajach w przypadku partii socjalistycznych czy komunistycznych. Partie powróciły do działalności przedwojennej w niezmienionej postaci - np. niemiecka SPD). Tzw. partie historyczne
• Czasem nowo powstające partie polityczne nawiązywały do niedawno działających ugrupowań o podobnym obliczu programowym. Najlepszym przykładem mogą być powojenne partie chadeckie, które powstając, jako ugrupowania nowe w mniejszym lub większym stopniu kontynuowały tradycje swoich przedwojennych poprzedniczek np. niemiecka CDU podkreślając fakt, ze jest partia nowa bazowała w pewnym stopniu na tradycjach partii centrum.
Różnorakie mechanizmy powstawania partii politycznych (w procesach demokratyzacji) (2)
Inny mechanizm mogliśmy obserwować w Europie południowej - Hiszpanii (lata 70)
Powstawały tu zarówno partie nowe jak i „historyczne”
Ale można zauważyć istotne różnice:
Po pierwsze nastąpiło tu przekształcenie się byłych partii rządzących w warunkach braku demokracji i ich sojuszniczek, w partie o nowej tożsamości, bazującej jednak na zasobach strukturalnych i członkowskich swoich poprzedniczek.
Po drugie pewna grupa partii nowopowstających wyłoniła się w procesie dekompozycji dużych, wielonurtowych, heterogenicznych struktur nazywanych ruchami społecznymi, organizacjami typu forum czy wielkimi koalicjami.
Jak fakt istnienia partii w przeszłości oddziałuje na powstanie nowych ugrupowań?
Przeszłość może działać na korzyść partii jako bardzo dobra legitymacji wzmacniająca jej wiarygodność w nowych warunkach. Na tego rodzaju dobre skojarzenia liczyły partie w Europie środkowo - wschodniej - przede wszystkim były to partie socjaldemokratyczne, które podkreślając swoje historyczne korzenie, chciały wyraźnie odróżnić się od tych socjaldemokracji, które powstały po przekształceniu się byłych ugrupowań rządzących.
Przeszłość może też być obciążeniem, zwłaszcza jeżeli stanie się źródłem konfliktów, między działaczami pamiętającymi czasy dawne i nowymi którzy wstakzują na konieczność nieuchronnych zmian wiążąychc się z podjęciem działalności na nowo.
Różnorakie mechanizmy powstawania partii politycznych (w procesach demokratyzacji) (3)
Wyłanianie się partii z ruchów społecznych - proces ten także miał swoje uwarunkowania - tym razem charakterystyczne tylko dla przypadków demokratyzacji środkowo europejskich (ponieważ jedną z bardziej znaczących konsekwencji tego rodzaju genezy partii są problemy instytucjonalizacji.
Zasygnalizuję jedynie fakt swoistej konkurencji jakie ruchy społeczne stworzyły partiom w organizowaniu działań politycznych w pierwszym okresie przekształceń ustrojowych (partie jako takie nie cieszyły się w tym okresie akceptacją społeczną - kojarzono je raczej z rządowymi strukturami byłego reżimu niż z demokracją i możliwościami uczestnictwa politycznego; natomiast ruchy zyskiwały sobie sympatie m.in. silnym akcentowaniem swojego niepartyjnego charakteru)
Różnorakie mechanizmy powstawania partii politycznych (w procesach demokratyzacji) (4)
W odniesieniu do partii nowopowstających należy wspomnieć jeszcze o jednym ważnym czynniku warunkującym ich działanie - ich wewnątrzparlamentraną genezę (m.in. wzięte z pierwszych partii politycznych w procesach demokratyzacji w Europie Środkowej zostały utworzone przez elity parlamentarne).
Jedną z najważniejszych konsekwencji tego sposobu wyłaniania się partii jest niewielka identyfikacja z tak uformowanymi partiami dużych grup społecznych. Partie wywodzące się z elit politycznych i z nimi kojarzone nie są zdolne do pobudzenia masowej mobilizacji i identyfikacji. Nie sprzyjała temu także słabość ich struktur, zwłaszcza na poziomie lokalnym.
10