LIST
[Słownik literatury staropolskiej]
NAZWA I POJĘCIE
W okresie staropolskim list określano nazwami: epistola (z gr. epistole - zlecenie, list) i litterae (litera, tekst pisany, utwór literacki). Funkcjonowała też spolszczona nazwa epistoła, a także słowo list - oznaczające początkowo część rośliny (w XVI w. powstała nazwa liść), potem kartkę papieru. Pojęcie listu, jako wypowiedzi skierowanej do określonego adresata, wywodzi się ze starożytności, gdzie rozwinęła się epistolografia oraz ukształtowała się teoria listu (ars epistolandi).
REGUŁY BUDOWY I STYLU
List starożytny powinien zawierać: wstępne pozdrowienie (salutatio), przedstawienie się autora, omówienie sprawy (połączone z pochlebstwem oraz próbą wzruszenia adresata). Pojawiły się formuły: wstępna i końcowa. Formułami były: 1) reskrypt, czyli tytuł listu, zawierający imię adresata, jego tytuł urzędowy oraz imię piszącego, 2) formułka dotycząca zdrowia: Pozdrawia, Salutem, 3) Pozdrowienie na początku i na końcu listu, 4) zakończenie listu: Vale, Bądź zdrów.
Średniowiecze: wstępne pozdrowienie (salutatio), fragment służący pozyskaniu życzliwości (captatio benevolentiae), przedstawienie sprawy (narratio), prośby (petitio) oraz zakończenie (conclusio). Jak wcześniej występowały formuły: wstępna i końcowa, ale były to formuły chrześcijańskie. Ważna stała się zasada hierarchiczności społecznej widoczna w formułach. Zwyczajem stało się dodawanie ceduły (post scriptum).
Renesans: przeważała tendencja do panegirycznych apostrof poświęconych adresatowi na początku (sprzeciwiał się jej Erazm z Rotterdamu). W liście nie znajdujemy już pozdrowienia, zaraz po apostrofie do adresata następowała właściwa treść listu (narratio i petitio). Wzorem stał się swobodny list przyjacielski.
Styl listu: powinien być dostosowany do przedmiotu wypowiedzi oraz adresata.
TRADYCJA EUROPEJSKA
Grecja: powstawały listy prywatne i korespondencja urzędowa, od IV w. starannie stylizowana. Twórcy listów: Isokrates, Platon, Epikur.
Rzym: listy użytkowe o artystycznej formie, twórcy: Cyceron, Seneka Młodszy, św. Paweł Apostoł, Owidiusz.
Średniowiecze: listy o treści religijno - filozoficznej, listy urzędowe (dyplomatyczne, polityczne), a także listy miłosne. Twórcy: św. Augustyn, Ambroży, Grzegorz Wielki.
Renesans: list spełnia funkcję wypowiedzi naukowej, estetycznej, filozoficzno - moralnej. Twórcy: Erazm z Rotterdamu, Petrarka. List stawał się wypowiedzią skierowaną do szerokiego kręgu odbiorcy, ale nie tracił swej roli użytkowej. Powstawały typy epistolografii humanistycznej: w obrębie listu użytkowego: list prywatny, urzędowy, handlowy, gazetka pisana, w obrębie listu literackiego: list fikcyjny i elegie. Na pograniczu tych dwóch był list filozoficzno - naukowy i dedykacja.
XVII w.: powstają listy - traktaty naukowe (S.Hartlib, W.Petty) oraz listy filozoficzno - naukowe. We Francji zaszły zmiany dotyczące listu prywatnego: odrzucano zasady teoretyczne i wzory. Popularne stają się listy konwencjonalno - towarzyskie: życzenia z okazji imienin czy rodzinnych okoliczności.
EPISTOLOGRAFIA STAROPOLSKA
Średniowiecze: pisano w Polsce wyłącznie listy w j. łacińskim, była to głównie korespondencja o charakterze użytkowym dotyczącą spraw kościelnych i państwowych. W XII pojawiają się także listy literackie (listy fikcyjne zamieszczone w kronice Gala Anonima). Z XV w. zachowało się też kilkanaście listów miłosnych (np. Do Kachniczki).
Renesans: uprawiano korespondencję na tematu ogólne i naukowe w j. polskim i łacińskim (korespondencja Z. Oleśnickiego z E. S. Piccolominim). Korespondencję urzędową o treści politycznej i dyplomatycznej prowadziły kancelarie: królewska, miejska i biskupie. Od XVI wieku wraz z rozwojem reformacji listy są pisane głownie na tematy religijne (korespondencja A. Frycza Modrzejewskiego i S. Orzechowskiego). Listy prywatne pisano nadal po łacinie. Powstawało wiele listów poetyckich (Elegia II Janickiego, Elegie erotyczne do Lidii Kochanowskiego). Często pojawiają się listy dedykacyjne w książkach drukowanych jako ważny jej składnik. Wzorowano się na listach starożytnych.
Barok: dalszy wzrost epistolografii, bogactwo odmian tematyczno-funkcjonalnych i formalnych, rozwija się korespondencja urzędowa, polityczna, handlowa, pojawiają się gazetki pisane (czasopisma). Następuje rozkwit korespondencji naukowej zawierającej różnorodne informacje i oceny (listy S. Lubienieckiego, A. A. Kochańskiego), były to głownie listy w j. łacińskim. Korespondencję dyplomatyczną prowadzono po łacinie i po polsku (listy hetmana Żółkiewskiego). W baroku nastąpił rozkwit korespondencji prywatnej, najczęściej w j. polskim (listy Chodkiewicza do żony Zofii). Ciekawe są też listy Jana II Sobieskiego do Marysieńki wzorowane na romansowej lit. francuskiej, czy listy miłosne B. Radziwiłła do narzeczonej Radziwiłłówny. Coraz częściej sięgano po formę listu poetyckiego (J. A. Morsztyn Do Jana Grotkowskiego). Pisane prozą lub wierszem fikcyjne listy miłosne stanowiły składnik nowel i poematów (np. fragment listu wierszem znajduje się w Nadobnej Paskwalinie S. Twardowskiego). Teoria dopuszczała różnorodną formę listu zależnie od osoby i adresata oraz tematu.
Pojawiają się też parodie listów, np. w średniowieczu parodiowano dokumenty wychodzące z kancelarii królewskiej.