HISTORIA NOWOŻYTNEJ GRECJI - chronologia
Okres literatury lokalnej - dominacji obcych (1453- 1821):
Ważne daty:
1453 - zdobycie Konstantynopola przez Turków (29 maja)
1461 - Turcy zdobywają cesarstwo Trebizondy - ostatnie niepodległe terytorium bizantyjskiego
1571 - Turcy zdobywają należący do Wenecji Cypr
1669 - Turcy zdobywają po 20-letnim oblężeniu należącą do Wenecji Kretę
1709 - Mawrokordatis hospodarem Mołdawii (pierwszy fanariota)
1774 - Traktat Kuczuk-Kajnaradży (kończący wojnę turecko rosyjską) - Rosja bierze pod opiekę prawosławnych poddanych imperium Osmańskiego.
1797 - Wyspy Jońskie przechodzą pod panowanie Francji
1798 - stracenie Fereosa - po udaremnieniu jego próby powstania przeciwko Turkom
1814 - Założenie Filiki Eterija przez E. Ksantosa, N. Skufasa i A. Tsakalofa
1815 - utworzenie Republiki Heptanezu - 7 Wysp Jońskich (pod protektoratem brytyjskim)
1821 - Wybuch powstania
a) Turkokracja (dzielimy na 2 okresy: do i po 1570 r. - klęska Turków pod Lepanto):
organizacja ziem: grupowanie ludności w miletach (wg religii): milet uprzywilejowany muzułmański, żydowski, ormiański, katolicki, prawosławny (największy po muzułmańskim). Autonomia administracyjna miletów - podlegają władzy przywódców religijnych.
Milet prawosławny = milet grecki (ku niezadowoleniu innych narodowości)
obciążenia ludności: liczne ograniczenia - podrzędny status Greków w państwie: nie mogli świadczyc przeciwko muzułmanom w sądzie, nie mogli żenić się z muzułmankami, nie mogli nosić broni (z wyjątkiem armatolów), zaciąg janczarski (pobór najsilniejszych i najzdolniejszych dzieci siłą do służby sułtanowi => przymus przejścia na islam); b. wysokie podatki, haracze od ziemi i posiadania
przywileje patriarchatu:
patriarchat ustanowiony w 1454 - pierwszy Jenechios (?); osobiste przywileje: nietykalność, zwolnienie od płacenia podatków, przywilej posiadania białego konia;
Na czele Miletu ekumeniczny Patriarcha Konstantynopola , który zarządza poprzez biskupów. Nie znamy przywilejów zaraz po zdobyciu Miasta, ale od 1520 Grecy mogli zachować swoje kościoły; władza patriarchów wykracza poza sprawy ściśle religijne (jest większa niż w Bizancjum) - w zamian za takie kompetencje, Turcy oczekiwali, że patriarchowie będą gwarantem lojalności ludności wobec sułtana;
Rywalizacja o urzędy kościelne - łapówkarstwo, pełnienie urzędu więcej niż raz => antyklerykalizm
stosunek do niewiernych: chrześcijaństwo jest tolerowane, brak silnych przesladowań (ludy Księgi), ale zakaz ostentacji, nie mogą się wyróżniać
ruchy wolnościowe (częstsze po wygranej przez chrześcijan bitwie pod Lepanto): 1611 Epir (Skilosofos); kleftowie - ataki na poborców podatkowych
brak kontaktu z Zachodem 9izolacja od wielkich ruchów historycznych: renesans, reformacja, rewolucja naukowa XVII w., rewolucja francuska i przemysłowa) + konserwatyzm
wrogość wobec tradycji łacińskiej (pochodząca z czasów, gdy katolicka europa uzależniała pomoc dla Bizancjum od przyjęcia zwierzchnictwa Papieża przez Patriarchę)
b) Latinokracja
posiadłości Genui: Chios, część Dodekanezu
Posiadłości Wenecji: Wyspy Jońskie (Heptanez), Cypr, Rodos, Chios, Kreta
posiadłości zakonów zachodnich: ???
c) Diaspora
ośrodki greckie (podczas panowania Tureckiego - handlarze zakładają imperium na wschodzie - Bałkany i nawet Indie. W XIX w. emigracja kieruje się do Egiptu, płd. Rosji, a pod koniec stulecia do USA); XX w.: Australia i Europa Zach. (RFN)
udział Greków w dorobku europejskiego renesansu
II) Rozwój kultury i literatury na ziemiach greckich w końcowym okresie średniowiecza greckiego:
A) Pierwociny piśmiennictwa w języku ludowym (od Kommenów) ???
B) Najstarsze pieśni gminne - cykl akrytycki odnoszący się do upadku Miasta i innych miast bizantyjskich - Pieśń o Armiurisie i Pieśń o synu Andronika - pierwsze pomniki średniowiecznego demotyku; cykl historyczny - powstaje w momencie agonii Cesarstwa;
C) Poemat o Dijenisie Akrytasie (cykl akrytycki) - powstał w Kapadocji ok XV/XVI w. o czynach nawróconego na chrześcijaństwo arabskiego emira
Dijenis Akritas jest częstym bohaterem cyklu akrytyckiego, w niezliczonych wariantach rozbija armie rabusiów, niewiernych Saracenów, walczy z 9-głowymi smokami, zaleca się do ukochanej córy Dukasów, buduje pałac nad brzegami Eufratu, oraz zmaga się ze śmiercią - Charosem. Oprócz Dijenisa i jego matki, dzielnej Wiotkiej, utwory te wysławiają jeszcze innych bohaterów, jak: Armuris, Andronikos, Porfiris, Teofilakt, Konstantyn, Janakis.
D) literatura renesnsu kreteńskiego (XVI/XVII w.) - powstanie dramatu na wzorach klasyczno-renesansowych (Chortatis, Foskolos); stworzenie nowogreckiego eposu rycerskiego („Erotokritos” Kornarosa), poezja pastoralna (Piękna pastereczka).
KORNAROS Ofiara Abrahama (dramat religijny), Erotokryt (poemat) => demotyk
BERGADIS Utrudzony (poemat oniryczny - katabaza! - brak zakończenia)
Pastuszka anonim;
CHORTATIS Erofili (tragedia - tryptyk dramatyczny) i Katsurbos (komedia)
--------------------1669 upadek Krety -------------------------
E) literatura wysp (Cypr i Dodekanez)
Cypr: poezja miłosna; język ludowy; często forma sonetu; N. Rodinos (etyka chrześcijańska)
III) Od Fanariotów do wybuchu powstania greckiego (1669-1821) OŚWIECENIE
Srodowisko Fanaru (1669-1670) - Fanar to dzielnica Konstantynopola, gdzie mieli siedziby w okolicach patriarchatu. Tradycyjnie wywodzili się z greckiej arystokracji (choć też czasem zhellenizowane rodziny pochodzenia włoskiego i albańskiego). Osmanowie tracą siłę i potrzebują dyplomatów (po traktacie karłowickim) - naczelny tłumacz Wielkiej Porty (aż do 1821) - czyli wpływowa funkcja sułtańskiego zwierzchnika spraw zagranicznych; tłumacze (=gubernatorzy ziem zamieszkałych przez Greków); otrzymywali stanowiska Hospodarów Wołoszczyzny i Mołdawii - wystawne dwory (w stolicach:Bukareszcie i Jassach) - przekupstwo, żeby zdobyć urząd - mecenasi sztuki i greckiej kultury; dbali o oświatę, zakładali szkoły zreformowali Akademię Patriarchatu (bezpłatna dla wszystkich). Przedstawiciele
Aleksandros MAVROKORDATIS (1641-1709) z Chios => poematy dydaktyczno-moralistyczne
Nikólas MAVROKORDATIS (1680-1730 - pierwszy władca Mołdawii i Wołoszczyzny, utwory o tematyce filozoficznej i politycznej
Kesarios DAPONTES (1714-1789) - poezja dydaktyczna
Ewgentos WULGARIS (1716-1806) - pisma historyczne, filozoficzne, poetyckie
Wszyscy piszą w katarewusie.
Okres przed wybuchem powstania - kryzys społeczny, polityczny, kwestia językowa
- rozwój warstwy kupieckiej (XVIII w.), powstanie wielkiej floty handlowej
- studia młodych za granicą - idee oświeceniowe, rewolucji francuskiej i romantycznego patriotyzmu => progonopleksja (wyczulenie na punkcie przodków) i archieolatria (kultu starożytności)
- debata dotycząca języka: powrót do dialektu attyckiego z V w.p.n.e., a współczesny język mówiony. Trzecia możliwość: oczyszczenie mówionego języka z obcych naleciałości → powstanie katarewusy (A. KORAIS)
- część społeczeństwa chce niepodległości, ale patriarchom, fanariotom i bogaczom jest dobrze i nie chcą. Entuzjazmu inteligencji nie podzielał też niepiśmienny lud.
Pieśń gminna kleftycka (tematyka, motywy, formy, środki artystyczne)
struktura pieśni uzależniona od stałych wyznaczników: sylab, akcentów, średniówki - dominuje 15 zgłoskowiec; ważnym czynnikiem formalnym była muzyka i język ukształtowany rytmicznie; mało rymów
Poezja, proza beletrystyczna, dydaktyczna, filozoficzna, religijna:
Rigas FEREOS (1757-1798)
w Bukareszcie założył towarzystwo mające przygotować ludy bałkańskie do powstania przeciwko Turkom; zwolennik demotyku; pieśń Bojowa, Hymn Patriotyczny - prostota językowa i formalna - pisarstwo jako forma działania społecznego.
Kosmas ETOLÓS (1714-1779) - też propagator idei oświecenia, pochwała języka ludowego, zakładał ludowe szkoły, potępiony przez Turków i zamordowany, podobnie jak i Rigas.
Atanasios CHRISTOPULOS (1772-1847) - wdzięk i lekkość wiersz; poeta arkadyjski; poezja miłosna, bachiczna - język ludowy
Adamantios KORAIS (1748-1833) - obóz archaistów - to od niego katarewusa, badacz antyku, chciał przekonać naród, że jest spadkobiercą wielkiej spóścizny starożytnej.
Jannis WILARAS (1771-1823) - lekarz Ali Paszy w Joanninie; zalecał demotyk, odrzucenie akcentów i stosowanie pisowni fonetycznej - poezje liryczno-arkadyjskie, oryginalne i świeże.
ROMANTYZM - okres literatury narodowej (1820-1920)
Od powstania do pokolenia 1880 - między neoklasycyzmem, a nowoczesnością
Wydarzenia:
1821 - wybuch powstania (Ipsilandis w Mołdawii, Peloponez, stracenie Grzegorza V)
1822 - uchwalenie I konstytucji
1827 - Kapodistrias wybrany pierwszym prezydentem Grecji i uchwala 3 konstytucję
Zapoczątkowanie „pokojowej ingerencji” przez mocarstwa: Francję, Wlk. Brytanię i Ros.
Bitwa pod Nawarino - floty mocarstw zwyciężają Turków.
1831 - zabójstwo Kapodistriasa w Nafplio.
1832 - monarchia grecka - Otton królem (choć jeszcze regencja bawarska do 1835)
1834 - Ateny stolicą
1844 - nadanie konstytucji przez Ottona po zamachu stanu rok wcześniej
1862 - abdykacja Ottona (zamach stanu)
1863 - król Jerzy I (z duńskiej dynastii)
1864 - Grecja dostaje od WB wyspy Jońskie
uchwalenie nowej konstytucji
1866 - wybuch powstania na Krecie [c.d. W tabelce]
Filiki Eteria - powstaje w 1814 - planuje podjęcie dzieła wymyślonego przez Fereosa - towarzystwo zakładają: Nikolas Skufas, Emanuil Xantos, Athanasios Tsakalof (chcieli stworzyć jednolity ośrodek rewolucyjny dla kierowania walką oraz zjednoczyć ruchy narodowe). Miejsce organizacji - Odessa; silna działalność konspiracyjna, na wór towarzystw masońskich; Kapodistras odmówił bycia szefem, ale ni wydał konpiratorów. Zgodził się Aleksander Ipsilantis, potomek fanariockiego rodu (w 1820). W 1821 Ipsilantis przeszedł przez Prunt i 25 wezwał Greków do walki. Powstanie w Mołdawii upadło, I. Uwięziony, jak go wypuścili to zmarł.
Bohaterowie powstania
Theodoros KOLOKOTRONIS
Dimitrios IPSILANTIS
Aleksander MAVROKORDATOS
OBRONA MESSOLONGI - sławne miasto broniło się od IV 1825 do kiwetnia 1826 oblężone przez wojska Rezida-Paszy. Tam zginął Lord Byron (oni się chyba jeszcze tam wysadzali)
Poetycka Szkoła Jońska (1820-1860)
Dionisios SOLOMOS (1798- // Chadzinikolau cz.1, s.42//
Członek Filiki Eteria, studiował prawo i pisał wiersze.
Napisany w 1823 cykliczny utwór liryczny Hymn do Wolności został uznany 1864 za hymn narodowy Grecji (muzykę w 1828 skomponował Nikolas Mantzaros).
Naczelnym zadaniem sztuki jest służenie narodowi i wolności - sztuka ma siłę wyzwoleńczą, nakaz, upełnomocnienie ojczyzny. Naczelne hasło Solomosa: wolność i język.
Dialog napisany prozą.
Kobieta z Zakintos.- atak bogatych, którzy nie rozumieją powstania (kobieta odtrąca żebraka - uciekiniera z Messolongi)
Bronił demotyku, atakował archaistów.
Spontaniczny impuls filozoficznej intuicji i duchowej demiurgii. => wyprzedza tym europejski symbolizm - niespokojne poszukiwania; język podniesiony do wyżyn artyzmu;
Zniszczenie wyspy Psara, Markos Botsaris.
Lambros- facet walczy z Turkami - zepsuta klasa wyższa - gwałci dziewczyne i żyje z nią potem 15 lat w konkubinacie, ma 4 dzieci, chłopcy umierają w sierocińcu, jedyna córka przychodzi do niego w męskim przebraniu że chce niby być chrześcijanką - lambro się zakochuje nie wiedziąc że to jego córka - kazirodztwo - dziewczyna z rozpaczy topi się w jeziorze, jej matka i on też popełniają samobójstwo (jak w Edydpie - katharsis przez śmierć wszystkich).
Solomosa coraz częściej nawiedzają halucynacji.
Wolni oblężenii - o walce Mesolongi.
Andreas KALVOS (1792-1867)
- też z Zakintos; autor ód patriotycznych - piewca wolności i ojczyzny; odkryty dopiero przez Palamasa w 1888; cały dorobek to 20 ód; wcześniej pisywał po włosku, eksperymentował;
- inspiracją były wydarzenia historyczne, rewolucja 1821, ideały (Wolność, demokracja, sprawiedliwość). Od tego odeszły tylko dwie: jedna na cześć ojczystej wyspy (Kochający ojczyznę), druga opłakująca śmierć matki (O śmierci);
- ody robiły duże ważenie na filhellenach - oddźwięk w prasie europejskiej/ najczęstsze tematy: Święta Kampania, masakra na Chios, oddanie Pragi Turkom, zniszczenie Psary, śmierć Byrona, Kanaris, zdrajcy, partykularyzm. Wyraz żarliwej miłości do ojczyzny, wezwanie do walki, hołd poległym powstańcom.
- w sporze między klasykami a romantykami popierał klasyków (forma i język) - dużo motywów mitologicznych - patetyczny styl; język podobny Koraisowi.
Spadkobiercy Solomosa: TIPALDOS (1814-1883), TERTSETIS (1800-1874), MATESIS (1794-1875);
Szkoła fanariocka (1830-1860)
4. I Szkoła Ateńska (1830-1880) - skostniały język, Temu ruchowi, archaicznemu, przewodzili: plutokracja, potomkowie rodów bizantyjskich, fanarioci, patriarchat. Szkołe charakteryzuje „nowobizantyzm”, akademickość, uczuciowość, ucieczka w świat fantazji i rycersko-feudalnych legend, melodramatyczność, chorobliwość uczuć, elegijny ton.
Iakovos RANGAVIS
Georgios ZALOKOSTAS - brał udział w obronie Mesolongi
Aleksandros SUTSOS poeta polityczny i satyryczny
Panajotis SUTSOS sentymentalista
Achilles PARASCHOS - tradycjonalista, entuzjasta, wielkiej idei, łzawy sentymentalizm; katarewusa i demotyk.
Dimitris PAPARIGÓPULOS (1843-1873) - już 2 pokolenie
POWIEŚĆ I DRAMAT: - rozwijały się powoli, niestety nie mogła się wzorować na Solomosie, bo jego proza (Dialog i Kobieta...) wydane za późno;
Emanuil ROIDIS - Papież Joanna
5. Pokolenie 1880
6. II Szkoła Ateńska (1880-1920)
- okres Palamasa
Nie należący do żadnej szkoły: Kawafis, Kazanzakis, Sikielianos
Pokolenie lat 30. (Seferis, Elitis, Prevelakis, Mirivilis)
Kariotakis i kariotakiści (neosymboliści)
Literatura powojenna (1945-1985)
od pokolenia klęski do nowych tendencji
wygnańcy we własnym kraju
powieść Akiwernites politia
Okres debiutów - pokolenie zwątpienia (po 1974 r.)
- szczególnie poezja. Ale także proza i dramat (obyczajowy)
4