Jurij Łotman

O semiotyce pojęć „wstyd” i „strach” w mechanizmie kultury

1. wg etnologii i socjologii kultura to system ograniczeń dodatkowych nakładanych na naturalne zachowanie się człowieka → popęd seksualny posiada funkcję kulturalną

2. z psychologicznego punktu widzenia sfera takich ograniczeń może być podzielona na dwa obszary: wstyd i strach

3. wyodrębnienie grupy zorganizowanej przez wstyd oraz grupy zorganizowanej przez strach pokrywa się z podziałem na „nas” i „oni” - charakter znaczeń nakładanych na „nas” i na „nich” jest różny

- „my” kulturowe, to społeczność wewnątrz której działają normy wstydu i honoru

- strach i przymus określają nasz stosunek do „innych”

4. klasowe cechy kultury występują dość wyraźnie: społeczność szlachecka: normy honoru, których przekroczenie przynosi wstyd → strach wśród chłopów

5. opisy oparte na wyodrębnieniu norm, których przekroczenie w danej społeczności przynosi wstyd, oraz tych, które wykonanie dyktuje strach, mogą być dogodną podstawą typologicznej klasyfikacji kultur

6. relacje tych dwóch typów normowania zachowań mogą się w sposób zasadniczy różnić

- na prawach hipotezy można wyróżnić trzy etapy w ich historycznym układzie wzajemnym

a) mechanizm organizujący odmienny od mechanizmów istniejących w świecie zwierzęcym → zwierzęcy strach; ludzki wstyd jako postawa regulowania pierwszych zakazów ludzkich (normy zaspokajania potrzeb fizjologicznych)

b) człowiek jako zwierzę polityczne, a podstawowym psychologicznym mechanizmem kultury stał się wstyd - regulował to, co wspólne dla wszystkich ludzi; strach określał stosunek człowieka do państwa - dominanta kulturowa

c) regulowanie przez wstyd zaczyna być rozumiane jako wykładnik organizacji wyższego stopnia

- wyszczególnienie tych trzech etapów ma raczej sens logiczno-heurystyczny, rzeczywiste przebiegi historyczne są bardziej złożone i dokonują się raczej w różnorodny sposób

7. na trzecim etapie pomiędzy obszarem wstydu i strachu ustala się stosunek dopełnienia → zakłada się, że podlegający wstydowi nie podlega strachowi i odwrotnie; układ obszarów jest jednak dynamiczny i stanowi przedmiot wzajemnej walki

- stosunek między tymi obszarami jest następujący: czynnik „wstydu” dąży do tego, aby stać się jedynym regulatorem zachowania, znajdując dla siebie potwierdzenie w tych sytuacjach, które zakładają, że to wstyd odczuwać strach

8. dopełniający się stosunek „wstydu” i „strachu” jako psychologicznych mechanizmów kultury pozwala na budowanie opisu typologicznego - od takich, w których przerost strachu prowadzi do zaniku obszaru wstydu, do takich, w których wstyd jest jedynym czynnikiem regulującym zakazy

szczególne znaczenie kulturowe zyskują opisy zachowań traktowanych jako „nieustraszone” lub „bezwstydne” → należy rozróżnić zewnętrzny punkt widzenia oraz własny punkt widzenia

Levi-Straus