Kolęda i kolędowania. Znaczenie terminów i odmiany gatunkowe
1. Ogrodowska
Kolęda - nazwa wywodzi się od łacińskiej nazwy pierwszego dnia miesiąca - culendae
1. 1 Kolęda jako pieśń noworoczna, składająca się zawsze z trzech części:
a) życzeń powodzenia, szczęścia i urodzaju
b) prośby o datek
c) podziękowania za dar noworoczny („podarze”, zwane także kolędą),
Pierwsza kolęda (gospodarska) została wydrukowana w zbiorze Ludycje wieśne na ten nowy rok, w 1543, wydanym rok później przez M. Zajcewica
1. 2 Dary świąteczne, noworoczne lub Trzech króli, dawane przez polskich królów i wielmożnych swoim dworzanom i czeladzi, czasem były to bardzo cenne dary. Także datki: pieniądze i jedzenie, dawane kolędnikom przez gospodynie wiejskie.
1.3. Kolędowanie, chodzenie po kolędzie, czyli obchody kolędnicze.
1.4. Kolęda księży, czyli wizyta duszpasterska, odwiedzanie domów parafian przez kapłanów w okresie od Nowego Roku do Wielkiego Postu. Było wcześniej zapowiadane z ambony. Księżom chodzącym po kolędzie towarzyszyli: organista z dzwonkiem, bakałarz (bakałarz od łac baccalarius, osoba, która na średniowiecznym uniwersytecie uzyskała najniższy stopień akademicki, dawniej w Polsce nauczyciel szkoły elementarnej; żartobliwie — nauczyciel, belfer.) i jeden lub kilku chłopców ze szkółki parafialnej (nosili kosz na datki i śpiewali kolędy)
Księża w każdym domu:
życzyli szczęśliwego nowego roku,
sprawdzali porządek domowy,
rozmawiali o życiu rodzinnym
przepytywali dzieci z pacierza i katechizmu,
a także (w świetle postanowień synodu gnieźnieńskiego z 1628 roku) upominali grzeszników , zachęcali do uczciwego życia, pocieszali nieszczęśliwych
Księża otrzymywali sery, osełki masła, jaja, grzyby suszone, orzechy, gęsi (na wsi). W połowie XVI wieku biskup krakowski zakazał księżom chodzącym po kolędzie wymuszania datków i napominał, aby brali jedynie to, co parafianie chcą im podarować. Z czasem dary w naturze zostały zastąpione przez dobrowolne ofiary pieniężne, składane na potrzeby parafii. Wierzono, że panna, która usiądzie na krześle, stołku, na którym siedział ksiądz, w ciągu najbliższego roku wyjdzie za mąż.
1.5. Nazwa pieśni kościelnych oraz domowych o Bożym Narodzeniu, wywodzących się z hymnów łacińskich o narodzeniu Chrystusa, komponowanych we Włoszech już w średniowieczu, rozpowszechnianych w Europie przez franciszkanów, , według legendy pierwszym autorem kolędy był św. Franciszek.
a) Najstarsze kolędy polskie pochodzą z XV wieku:
Zdrów bądź królu anielski 1424, uważana przekład z języka czeskiego
Anioł pasterzom mówił, kolęda - chorał, przetworzona z oryginału łacińskiego,
b) W XVI i w XVII wieku rozwija się oryginalna polska twórczość kolędnicza:
XVI w.: W żłobie leży, Piotra Skargi,
XVIII w. - powstają kolędy o wartości literackiej: Gdy śliczna Panna, Jezus Malusieńki, Tryumfy Króla Niebieskiego, Niechaj wesoło grają, Ach ubogi żłobie, Bóg się rodzi moc truchleje (1792, Franciszek Karpiński)
c) XIX w. - powstaje kolęda Teofila Lenartowicza - Mizerna cicha stajenka licha, a także wiele innych kolęd autorstwa pisarzy, księży i zakonników.
Kolędy śpiewano na melodię polonezów, hymnów, marszów, tańców ludowych i kołysanek, w czasach rozbiorów, powstań narodowych i wojen na melodię starych kolęd śpiewano pieśni patriotyczne.
PASTORAŁKA
Od XVII wieku w kolędzie pojawiają się motywy ludowe ( najczęstszy to wędrówka pasterzy polskich do żłóbka z pokłonem i darami dla Dzieciątka). Obecne są: wątki świeckie, realia życia codziennego, humor, elementy gwarowe
Rozróżnienia kolęd dokonał w XIX wieku Marcin Mieduszewski - autor największego zbioru kolęd polskich zgromadzonych z rękopisów, kancjonałów kościelnych, zakonnych oraz żywych w polskiej tradycji świątecznej i obyczaju.
W zbiorze Wielki śpiewnik kościelny, rok 1838, tu wyróżnił pieśni o Bożym Narodzeniu, do śpiewania w kościołach, a w Pastorałkach i kolędach wyróżnił pastorałki śpiewane w domach i pod\czas obchodów kolędniczych.
Obecnie: kolędy śpiewane są w kościołach i domach (coraz rzadziej) w okresie Bożego Narodzenia, odbywają się koncerty kolęd, pastorałek w kościołach, teatrach (i nie tylko), również są transmitowane w programach telewizyjnych i radiowych.