Po ciemnym i zacofanym baroku nastało oświecenie, nazywane także wiekiem rozumu lub wiekiem filozofów.
fazy oświecenia w Polsce:
1740-1764 faza wczesna (przed elekcją Stanisława Augusta)
1764-1795 faza dojrzała (czasy stanisławowskie)
1795-1822 faza schyłkowa (od III rozbioru po wydanie Ballad i romansów A. Mickiewicza)
Porównanie oświecenia z 2 poprzednimi epokami:
Renesans |
Barok |
Oświecenie |
XVI w. |
XVII w. |
XVIII w. |
Człowiek w centrum myśli |
Bóg jedyna trwała wartość |
człowiek w centrum myśli |
Humanizm, rozwój nauki, materia i życie doczesne |
śmierć, szatan, przemijanie, czas - typowe motywy epoki |
humanizm, powrót myśli do rzeczy, rozwój nauki i oświaty |
Reformacja, rozłam jedności Kościoła |
Kontrreformacja, nietolerancja, religijność |
deizm, ateizm, krytycyzm, postulat tolerancji wyznaniowej |
Harmonia, wzory antyczne, mimesis w sztuce |
dysharmonia, ekspresja, niepokój sztuki, szokowanie odbiorcy, koncept, brzydota |
powrót do wzorców klasycznych, ładu, naśladowanie świata w sztuce i antycznych reguł |
Rozwój oświaty |
upadek szkolnictwa |
rozwój szkół, instytucji oświeceniowych, nauki |
Ideał - typ umysłu wszechstronnego, wykształconego |
”człowiek rozdwojony w sobie”, sarmata, kosmopolita |
Ideał - wolnomyśliciel, erudyta |
Filozofowie epoki:
Kartezjusz i jego słynna maksyma: „Myślę, więc jestem”
Racjonalizm - od łac. ratio = rozum. Wiara w potęgę rozumu ludzkiego, jako siły, która jest najważniejsza w poszukiwaniu prawdy i wiedzy o świecie. Według racjonalistów poznanie możliwe jest tylko dzięki rozumowi.
John Locke wprowadził termin tabula rasa, co oznacza czysta karta. Rodzimy się „czyści”, czyli wolni od jakichkolwiek cech, idei, wyobrażeń, czy zasad, które nabywamy dopiero dzięki doświadczeniu i nauce w dorosłym życiu.
Empiryzm - teoria, według której poznanie prawdy i wiedzy o świecie możliwe jest tylko dzięki doświadczeniu.
Sensualizm - pogląd, który zakłada, że poznanie świata może nastąpić za pomocą zmysłów.
Monteskiusz krytykował absolutyzm, który panował we Francji. Wprowadził podział na władzę:
- ustawodawczą,
- wykonawczą,
- sądowniczą.
Władza w każdym sprawiedliwym państwie musi zostać rozdzielona, ponieważ pełnienie wszystkich trzech funkcji przez jedną osobę może prowadzić do nadużyć.
Jean-Jacques Rousseau krytykował cywilizację i postęp, dostrzegał niebezpieczeństwa nowej epoki. Głosił życie zgodne z naturą, tolerancję, odrzucenie przesądów i umożliwienie dzieciom wyboru własnej drogi życiowej.
Wolter to intelektualista, wolnomyśliciel, głosił kontrowersyjne poglądy.
Deizm - pogląd uznający istnienie Boga oraz jego nakazów, ale nie wierzący w ingerencję Boga w sprawy ludzkie.
Ateizm - pogląd odrzucający w ogóle istnienie Boga.
Wolterianizm - wszystko to, co głosił Wolter, czyli:
- wolnomyślicielstwo,
- tolerancja,
- prawo do posiadania i głoszenia swoich poglądów przy szacunku dla innych ludzi,
- także styl charakterystyczny dla Woltera: dowcipny, błyskotliwy, elegancki.
Inne ważne pojęcia:
Libertynizm - początkowo oznaczał dążenie do wolności. Później nabrał negatywnego zabarwienia postawy ludzi bez moralności, rozpustnych, ucztujących wyszydzających ze świętości.
Krytycyzm - postawa umysłów oświeconych wobec starych instytucji państwa i Kościoła, krytykująca ich wady.
Humanitaryzm - postawa umieszczająca w centrum wartości człowieka i jego prawo do szczęścia, własnego poglądu i wolności.
W oświeceniu znowu uwierzono w rozum, jako największą siłę człowieka. Ludzie zaczęli krytykować władzę państwową i kościelną. Nie chcieli być więcej uciskani i gnębieni, chcieli mieć prawo do wolności, własnych poglądów, uczuć i szczęśliwego życia. Nastąpił postęp medycyny, nauki i rewolucja przemysłowa.. W oświeceniu pojawiła się różnorodność epoki, tzn. można wyróżnić aż 3 nurty w sztuce w tym samym czasie.
3 nurty oświecenia:
klasycyzm |
sentymentalizm |
rokoko |
Główny prąd epoki, odwołuje się do klasycznych reguł tworzenia sztuki, głosi racjonalizm, tolerancję, krytycyzm, wolnomyślicielstwo |
Główną rolę odgrywa w nim uczucie, a także rola serca, wielka waga natury i niebezpieczeństwa darów cywilizacji |
styl sięgający jeszcze baroku, ulotny, za główny temat mający piękno. Widoczny w poezji dworskiej. |
Typowe gatunki |
||
Satyra, bajka, powiastka filozoficzna, komedia, poemat heroikomiczny |
sielanka, wiersz, powieść sentymentalna |
|
Przedstawiciele |
||
Wolter, La Fontanie, Boileau, Krasicki, Niemcewicz, Naruszewicz |
Sterne, Rousseau |
|
W Polsce również pojawia się krytyka i żądanie natychmiastowych reform. Państwo polskie, zdominowane przez uprzywilejowaną i rozpuszczoną szlachtę, chyli się ku upadkowi. Patrioci polscy zamierzają przeprowadzić reformy, krytykują liberum veto, postawę sarmacką, powoływanie króla drogą elekcji, niesprawiedliwość prawa wobec mieszczan i wsi, ciemnotę i zaniedbane szkolnictwo. Rezultatem jest konstytucja 3 maja, uchwalona w 1791 r. Oprócz tego:
- Stanisław Konarski zakłada Collegium Nobilium (1740), szkołę dla synów szlacheckich,
- Król Stanisław August zakłada Szkołę Rycerską (1765),
- w 1773 r. powstaje Komisja Edukacji Narodowej (KEN), pierwsze „ministerstwo” oświaty w Polsce,
- działalność Sejmu Wielkiego w latach 1788-92
- słynne obiady czwartkowe u króla Stanisława Augusta, mecenat (opieka) nad artystami, poetami i malarzami
- w 1765 r. powstaje Teatr Narodowy w Warszawie
- rozwija się prasa i publicystyka
*(MNC)*