Rozwój administracji w Polsce na tle historycznym

Księstwo Warszawskie

W 1807 roku zostało proklamowane na części ziem polskich Księstwo Warszawskie. Podstawą jego działania była nadana przez Napoleona Konstytucja, w której zawarte były także przepisy, autorami których byli Polacy. System administracyjny, polityczny oraz sądowy był wzorowany na systemie francuskim. Dodatkowo pewne rozwiązania skopiowane z modelu pruskiego i austriackiego.

Administracja w Księstwie Warszawskim, wzorowana na administracji francuskiej, oparta była na zasadach absolutyzmu (absolutyzm policyjny) i centralizacji (bardzo silne ograniczenie samodzielności organów terenowych). W skład organów administracji centralnej wchodzili:

• Monarcha (król): do kompetencji którego należały wszystkie zakresy działania oprócz stanowienia prawa (uchwałodawstwo - powierzone Sejmowi) oraz wymiar sprawiedliwości,

• Rada Ministrów: w skład Rady wchodzili ministrowie: sprawiedliwości, przychodu i skarbu, spraw wewnętrznych i religii oraz policji.

• Rada Stanu: podstawą jej działania była Konstytucja, została powołana w celu wykonywania funkcji pomocniczych. W skład Rady Stanu wchodzili ministrowie wchodzący w skład Rady Ministrów.

Księstwo Warszawskie zostało podzielone na następujące jednostki administracyjne:

• Departamenty: władzę w departamentach sprawowali jednoosobowo prefekci, w zakresie ich działania znajdowały się wszelkie sprawy związane z szeroko pojętą administracją oraz sprawy z zakresu resortu spraw wewnętrznych. Prefekci służbowo podlegali bezpośredni ministrowi spraw wewnętrznych. W departamentach jako organy samorządu działały rady departamentalne. Obradowały raz w roku na piętnastodniowych sesjach. Do zakresu ich działania należał przede wszystkim podział pomiędzy powiaty zadań publicznych nałożonych na samorząd przez sejm.

• Powiaty: władzę w powiatach sprawowali podprefekci, ich działalność była zbieżna z działalnością prefektów, im też podlegali służbowo. Jako organy samorządu w powiatach działały rady departamentalne oraz rady powiatowe.

• Miasta: na terenie miast władzę sprawowali burmistrzowie lub prezydenci. Na czele dużych miast stali prezydenci municypalni, których mianował król, a którzy służbowo podlegali właściwym prefektom. W celu wykonywania zadań, prezydenci mieli do dyspozycji personel kancelaryjno- usługowy oraz ławników, którzy byli mianowani przez ministra spraw wewnętrznych. W mniejszych miastach władza sprawowana była przez burmistrzów, których mianował król. W ramach funkcji pomocniczych w miastach powołana została instytucja honorowych ławników których mianował podprefekt a zatwierdzał minister spraw wewnętrznych, zatwierdzał minister spraw wewnętrznych. Dodatkowo, na terenie stolicy powołano tzw. prezydenta policji, który miał do dyspozycji osobną kancelarię oraz dwóch asesorów. Prezydent policji podlegał bezpośrednio ministrowi policji. W miastach działały rady miejskie, do kompetencji których należały sprawy majątkowe oraz miejskie urządzenia. Władze wykonawczą sprawował prezydent municypalny.

• Gminy: władzę w gminie sprawował wójt, wyznaczany przez prefekta a zatwierdzany przez ministra spraw wewnętrznych. Podperfekt zatwierdzał także sołtysa, który był zastępcą wójta. Za wykonywanie swojej pracy, zarówno wójt jak i sołtys nie otrzymywali zapłaty. W gminach organem samorządowym były rady wiejskie, ich działalność była ograniczona szerokimi kompetencjami wójta, w związku z czym rzadko kiedy były zwoływane.

Wprowadzony w Księstwie system administracyjnego sądownictwa przewidywał zasadę dwuinstancyjności. W ramach I instancji działały Rady Prefekturalne, zwane inaczej Radami Interesów Spornych, mające swoje siedziby we wszystkich departamentach. W skład każdej Rady wchodziło od 3 do 5 radców, których mianował król. Rady były organem właściwym do rozstrzygania sporów pomiędzy organami administracji a osobami dzierżącymi dobra narodowe, a także pomiędzy wykonawcami robót publicznych, dostawcami i innymi osobami. Rozstrzygały także spory pomiędzy osobami prywatnymi w sprawach o uznanie brzmienia zatwierdzonego kontraktu oraz jego wykonanie także zajmowały się prośbami skierowanymi przez osoby fizyczne, dotyczącymi ulg w podatkach oraz innych publicznych ciężarach.

Organem II instancji była Rada Stanu. Jej kompetencje w tym zakresie określił Dekret z dnia 19 września 1810 r.. Druga instancja zapewniała stronie niezadowolonej z decyzji wydanej przez Rady Prefekturalne możliwość wniesienia odwołania od niego do Rady Stanu. Przewidywano także wyjątki, gdy Rada Stanu orzekała w I instancji. Były to przede wszystkim sprawy związane z umowami zawieranymi przez ministrów dotyczące potrzeb kraju. Jednocześnie do kompetencji Rady Stanu należała także realizacja innych zadań.

Postępowanie przed sądami administracyjnymi obwarowane było obowiązkiem działania strony za pośrednictwem adwokata. Tryb postępowania przed sądem pierwszej instancji nie został uregulowany przepisami prawnymi; tylko druga instancja doczekała się wydania aktu regulującego jej tryb. Strony obowiązywał 3 miesięczny termin do wniesienia odwołania od rozstrzygnięcia wydanego przez Radę Prefekturalną.

Rozstrzygnięcia Rad nie były nazywane wyrokami a decyzjami.

Królestwo Polskie

Na terenie Królestwa Polskiego do organów centralnych zaliczani byli: Król, Namiestnik oraz Rada Stanu, w skład której wchodziło zgromadzenie ogólne i rada administracyjna, natomiast do organów lokalnych zaliczane były komisje wojewódzkie, urzędy municypalne oraz rada gminy.

Komisje wojewódzkie działały na terenie województw. Urzędy municypalne, nazywane od 1842 roku magistratami, były organami władzy na terenie miast wojewódzkich. W ich skład wchodzili prezydent municypalny oraz wiceprezydent, którego od 1839 r. w skład wchodził oberpolicmajster. Charakterystyką władz miejskich było to, iż nie miały one charakteru samorządowego. Rady gminy zarządzały gminami. Na czele miast wojewódzkich stali prezydenci, którzy mieli do pomocy radnych, natomiast w pozostałych miastach burmistrzowie i ławnicy. W Warszawie oprócz radnych w organach władzy zasiadali także ławnicy. Na czele gminy stał wójt, którym aż do przeprowadzenia uwłaszczenia byli zazwyczaj właściciele ziemscy. Powyższe władze powoływane były przez rząd.

Sądownictwo w Królestwie Polskim było także oparte o zasadę dwuinstancyjności. Aż do 1817 roku w I instancji decyzje wydawane były przez w dalszym ciągu istniejące Rady Prefekuralne, następnie ich kompetencje przejęły Komisje Wojewódzkie zarządzające województwami. W 1837 roku zmieniono ich nazwę na Rządy Gubernialne. W drugiej instancji w okresie od 1816 r. do 1822 r. orzekała Delegacja Administracyjne, która przejęła funkcję Rady Stanu. Dopiero w 1822 roku Rada przejęła powrotem funkcję sądu drugiej instancji.

Królestwo Polskie było następcą Księstwa Warszawskiego obydwa tworu polityczne różnił przede wszystkim skład zarządu - w Księstwie zarząd był jednoosobowy, w Królestwie - kolegialny.

II Rzeczpospolita po unifikacji

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku zadecydowano o zmianie podziału terytorialno-administracyjnego. W 1919 wprowadzono podział trójstopniowy: województwa, powiaty i gminy. Polska została podzielona na 16 województw (byłe Królestwo Polskie zostało podzielone na 5). W 1928 roku ustanowiono, iż Warszawa otrzyma prawa województwa, natomiast pozostałych piętnaście miast wojewódzkich zostanie powiatami grodzkimi. Gminy zostały podzielone na dwa rodzaje: gminy na terenie byłego zaboru pruskiego i austriackiego były gminami jednowioskowymi, natomiast gminy z terenów byłego zaboru pruskiego były gminami zbiorowymi. Od 1939 roku na ziemiach polskich, za wyjątkiem województwa śląskiego wprowadzono ujednolicenie gmin wprowadzając gminy zbiorowe.

W latach 1927-1929 na terytorium Polski przeprowadzono unifikację samorządu gospodarczego. Na podstawie przeprowadzonych zmian, działalność podjęły Izby Przemysłowo-Handlowe, Izby rzemieślnicze oraz Izby Robotnicze. Były one powoływane przez Ministra Przemysłu i Handlu. Do ich głównych zadań należała obrona swych członków w powstałych sporach, propagowały rozwój przemysłu a także prowadziły zawodowe szkolnictwo.

Powstał także samorząd zawodowy, w skład którego wchodziły Izby lekarskie, adwokackie czy notarialne. Samorząd zawodowy posiadał swoje organy, które sprawowały kontrolę nad zgodnym z zasadami oraz przepisami prawa wykonywaniem zawodu.

W skład organów administracji centralnej wchodziła Rada Ministrów oraz ministrowie wraz z premierem. Do administracji samorządowej na terenie II Rzeczypospolitej należały: Rada Gromadzka stanowiąca organ samorządu gromadzkiego, Rady Gminne (samorząd gminny), Rady miejskie, Rady powiatowe oraz rady wojewódzkie. W skład administracji ogólnej wchodzili wojewodowie oraz starości. Dodatkowo została powołana administracja specjalna dotycząca: wojskowości, szkolnictwa, wyznań oraz gospodarskie (w tym administracja przemysłowa i rolnicza). W skład samorządzie gospodarczym można było wyróżnić trzy Izby:

- przemysłowo handlową, powoływaną przez Radę Ministrów,

- rzemieślniczą, powoływaną przez Ministra przemysłu i handlu,

- rolniczą, powoływaną przez Radę Ministrów.

Administracja w II Rzeczypospolitej była kontrolowana na trzech płaszczyznach:

- parlamentarnej, dokonywanej przez Sejm i Senat,

- finansowej, gdzie organami uprawnionymi do jej przeprowadzania były Izby Obrachunkowe oraz NIK,

- sądowej dokonywanej przez Trybunał Administracyjny.

Zgodnie z regulaminem serwisu www.bryk.pl prawa autorskie do niniejszego materiału posiada Wydawnictwo GREG. W związku z tym, rozpowszechnianie niniejszego materiału w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, utrwalanie lub kopiowanie materiału w celu rozpowszechnienia w szczególności zamieszczanie na innym serwerze, przekazywanie drogą elektroniczną i wykorzystywanie materiału w inny sposób niż dla celów własnej edukacji bez zgody Wydawnictwa GREG podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności.

---