Opracowanie na egzamin=> Historia powszechna
Podręczniki:
Maciej Serwański, Historia powszechna. Wiek XVI-XVIII
Krzysztof Mikulski,
Techniczne zdobycze cywilizacji europejskiej:
Jednym z głównych motorów postępu było zastosowanie w działaniach wojennych na wielką skalę prochu strzelniczego. W II poł. XV i XVI w. rozpowszechniło się użycie artylerii ruchomej. W XIV w. działa pojawiły się na okrętach, ale dynamiczny rozwój artylerii okrętowej nastąpił dopiero w XVI w., kiedy na okrętach pojawiły się armaty o długich lufach i prostej trajektorii lotu. Istotne były otwory strzelnicze na burtach statków.
Rozwój broni palnej=> Proch strzelniczy spowodował szybki rozwój broni palnej w Europie. W wyposażeniu armii państw europejskich pojawiły się od XVI w. muszkiety i fuzje, które szybko stały się podstawowym typem uzbrojenia piechoty. Powoli wypierały broń drzewcową (pikę). Ostateczną rezygnację z pik umożliwiło wynalezienie fuzji (1630 r.) zastosowanie papierowego naboju (po raz pierwszy w 1670 r.) w armii brandenburskiej i uzbrojenie fuzji w bagnet, co dokonało się do końca XVII w. Masowe zapotrzebowanie na nowe rodzaje broni doprowadziło do pojawienia się dział żelaznych, tańszych od produkowanych dotychczas z brązu, oraz żelaznych kul, niezbędnych zarówno w artylerii, jak i do broni ręcznej. Angielski historyk Geoffrey Parker określił mianem rewolucji militarnej XVII w.
Druk i rewolucja intelektualna=> Nośnik postępu w czasach nowożytnych. (już Chiny wyprzedziły Europę w tej dziedzinie. Za wynalazcę druku uchodzi kowal Bi Sheng ok. 1040 r.). W Europie wynalazek ruchomej czcionki jest zasługą Johannesa Gutenberga. Rozpoczął on drukowanie książek tą metodą przed 1452 r. Wynalazek ten zrewolucjonizował dostęp do wiedzy. Pierwsze drukarnie:
Paryż =>1470 r.
Wenecja => 1470 r.
Neapol => 1471 r.
Kraków => 1474 r.
Drukowana książka stała się ważnym instrumentem przekazywania informacji. Bez niej być może nie byłoby możliwe gwałtowne rozprzestrzenianie się myśli reformatorskiej i rozwój nauki, który nastąpił w czasach wczesnonowożytnych. Bogate biblioteki funkcjonowały jedynie w klasztorach i przy dworach panujących. Książka drukowana była tańsza i stała się dostępna dla znacznie szerszego spektrum odbiorców. W XVII w. nastąpił pewien regres. Natomiast wiek XVIII to renesans drukarstwa. W szczególnie dynamiczny sposób rozwijało się czasopiśmiennictwo zdobywające sobie coraz szerszy krąg czytelników. Prasa stała się podstawowym źródłem wiedzy o wydarzeniach politycznych i naukowych.
Żegluga oceaniczna i rewolucja transportowa => Największym źródłem postępu i przyczyną rozwoju handlu było udoskonalenie budowy i oprzyrządowanie statków morskich (Zwróćcie uwagę na ten podpunkt, ponieważ doktor Małecki uwielbia tę tematykę !!! ). Z pewnością możliwe stały się podróże na większe odległości niż w średniowieczu, oraz zwiększył się udział w handlu towarów przewożonych drogą morską. Bardzo istotna była zmiana w ożaglowaniu statków. W średniowieczu w żegludze po Morzu Śródziemnym i Oceanie Spokojnym dominowały żagle trójkątne pochodzące z Indii (wg. autora niesłusznie nazywane łacińskimi). W XIII w. dominowały natomiast żagle prostokątne. Połączeniem tych dwóch typów statków była portugalska karawela, której pierwsze egzemplarze zaczęły powstawać ok. 1430 r. Był to mały statek z burtami budowanymi z drewna, sterem na stewie rufowej i trzema masztami: dwoma prostokątnymi i jednym trójkątnym. Załoga karaweli mogła być nieliczna, natomiast ładownie były bardzo przestronne. Uzbrojenie w rzędy armat czyniło z nich okręty towarowo-wojenne. W XV w. w konstrukcji statków śródziemnomorskich pojawił się udoskonalony ster pod rufą, zwany zawiasowym. Zrewolucjonizował on technikę nawigacji, statek stał się bardziej zwrotny (również dzięki żaglowi trójkątnemu, a żagle prostokątne dawały większą prędkość i pozwalały posuwać się karaweli naprzód nawet przy przeciwnym wietrze). W powszechne użycie weszła busola z igłą magnetyczną (rozwój w dziedzinie nawigacji- odczytywała kursy i namiary), laska Jakuba ( prosta przeziernica służąca do określenia szerokości geograficznej na podstawie kąta wzniesienia ciał niebieskich), astrolabium ( przyrząd pozwalający na podstawie kątowego położenia ciał niebieskich określić położenie statku), log ( urządzenie do mierzenia prędkości statku względem wody, po której płynie). Zaczęto używać dokładniejszych tablic astronomicznych. Rozwój kartografii- upowszechnienie portolanów, czyli map morskich (z epoki wielkich odkryć geograficznych) ręcznie malowanych na pergaminie, wydawanie dzieła Geographike Hyphegesis (Nauka geograficzna) Klaudiusza Ptolemeusza z Aleksandrii (I-II w.n.e.) począwszy od 1475 r.
Rolnictwo =>Mieszkańcy rolniczej Europy byli zaangażowani w produkcję żywności- uprawę zbóż i hodowlę bydła. Jednym z podstawowych dążeń państw wczesnonowożytnych było zapewnienie sobie samowystarczalności żywieniowej i zabezpieczenie przed systematycznie nawracającymi skutkami nieurodzaju i związanego z tym głodu. Z jednej strony dążono do intensyfikacji upraw zbożowych i hodowli, z drugiej rozwijał się handel, dzięki któremu ze sprowadzano zboże i bydło rzeźne do regionów szybciej rozwijających się demograficznie. Koniunktura zbożowa w połączeniu z kryzysem monetarnym w późnośredniowiecznej Europy, sprawiło, że rolnictwo w zachodniej i wschodniej Europie poszło innymi drogami- dualizm gospodarczy (agrarny). W historiografii mówi się o tak zwanej granicy Łaby jako wyznaczniku podziału gospodarczego Europy na dwie strefy. Na zachodzie obserwowano zanik poddaństwa osobistego chłopów, upowszechnianie się czynszu pieniężnego z dzierżawy większych i średnich gospodarstw. Czynsz, ponieważ był stały, a ceny rosły, tracił na wartości, a produkcja zboża z wykorzystaniem płatnych na dniówkę robotników rolnych stała się mało opłacalna. Nastąpiła kapitalizacja stosunków gospodarczych; można mówić o kryzysie feudalizmu. Inaczej było w Europie Wschodniej, gdzie rozwijał się pański folwark ziemski, zwiększał się wymiar chłopskiej pańszczyzny, zaostrzało się poddaństwo osobiste chłopa- mówimy tam o wtórnym poddaństwie i procesach refeudalizacji. Gospodarstwo folwarczne stało się producentem towarów na zbyt (głównie zboża-Gdańsk), opierając się na darmowej, pańszczyźnianej sile roboczej. Co ciekawe, odmienności rozwoju obu części Europy można się doszukiwać w odległości poszczególnych regionów od powstających w XVI w. nowych centrów ekonomicznych ( Niderlandy, Anglia) i dostępnie do nowych rynków i kruszców (handel światowy).
Folwark pańszczyźniany => skany;
Ogradzanie => W Anglii rozwijała się na wielką skalę w XV-XVI w. hodowla owiec. Nastąpił proces zagarniania przez średnią szlachtę małych gospodarstw chłopskich i zamiany ich na pastwiska dla hodowli owiec. To w konsekwencji przyczyniło się do rozwoju sukiennictwa. Wełna stała się najważniejszym towarem eksportowym na kontynent, głównie do Flandrii. Wysokie koszty uprawy ziemi wynikające z konieczności zatrudniania drogich pracowników najemnych skłaniały właścicieli ziemskich do zamiany gruntów ornych na pastwiska. Proces ten nasilał się w związku ze stałym wzrostem cen wełny. W Anglii doszło do komasacji pól ( likwidacji charakterystycznych dla trójpolówki układów szachownicowych) i podziału gminnych (użytkowanych wcześniej wspólnie ) łąk, pastwisk. Tak przekształcane grunty ogradzano, co miało przeszkodzić w wypasaniu bydła należącego do warstw uboższych na pastwiskach bogatych właścicieli ziemskich.
Płodozmian => Intensyfikacja produkcji rolniczej. Wprowadzenie nowego systemu zagospodarowania ziemi uprawnej. W średniowieczu istniała trójpolówka (kolektywna uprawa ziemi). Zmiany zostały zapoczątkowane w XVI w. w Niderlandach. Wprowadzono tam na wielką skalę uprawę rzepy i koniczyny na polu ugorowanym. W Holandii rozwinęło się też sadownictwo, ogrodnictwo (z uprawą tulipanów na czele) i uprawa roślin przemysłowych (len, tytoń). Niedobór ziemi ornej uzupełniano przez prowadzenie systematycznych prac melioracyjnych i osuszaniu terenów depresyjnych. Trójpolówka bezugorowa => Uprawa roślin strączkowych i okopowych obok zbóż. Wprowadzono lekki pług żelazny i żelazne brony. Piśmiennictwo rolnicze się pojawia => specjalistyczne, propagujące postęp w rolnictwie.
Gabriel Plattes => proponował prowadzenie racjonalnego systemu uprawy, polegającego na obsiewaniu pól na zmianę zbożem i roślinami pastewnymi.
Jethro Tull => W 1731 r. opublikował książkę o rolnictwie, w której wyłożył podstawowe zasady stosowania płodozmianu.
Charles Townshend => Proponował wprowadzenie tzw. czteropolówki norfolskiej, która polegała na obsiewaniu pól kolejno rzepą, jęczmieniem, koniczyną i pszenicą. Nowy system uprawy szybko rozpowszechnił się w Anglii, a w II poł. XVIII w. wiedza o nim dotarła na kontynent ( w Polsce propagatorem tego rodzaju uprawy był ksiądz Jan Krzysztof Kluk).
Odkrycia geograficzne przyczyniły się do pojawienia się nowych upraw. Najważniejszymi była kukurydza i ziemniaki.
Monarchie absolutne (charakterystyka) => Od II poł. XV w. feudalna monarchia stanowa zaczęła się przekształcać w niektórych krajach Europy w monarchię o coraz znaczniejszej roli króla. Warunkiem tego procesu było powstawanie monarchii narodowych (Francja, Anglia, Hiszpania). Zamiast rozdrobionych feudalnie organizmów politycznych kształtowały się państwa narodowe. W średniowieczu państwo było zespołem ugrupowań mobilizujących siły, łączących się w sytuacjach koniecznych. Po osiągnieciu celu, łączność słabła. U progu epoki nowożytnej państwo stawało się coraz bardziej absolutne. Było ono próbą pogodzenia instytucji państwa ukształtowanego w monarchii stanowej, z jego nowymi zadaniami. Rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej, rosnąca zamożność warstwy kupców i przedsiębiorców oczekujących ochrony ze strony państwa, skłaniała władców europejskich do odejścia od zgodnej współpracy ze zgromadzeniami stanowymi dążącymi do utrzymania wywalczonych w okresie wcześniejszym przywilejów. W efekcie doszło do przemiany systemu osobistego. Do realizacji pełni władzy, niezbędny był sprawny aparat administracyjny, zarówno na szczeblu centralnym, jak i lokalnym. Budowanie tego aparatu opierało się na dwóch zasadach:
Centralizmie => podporządkowanie niższego organu władzy organowi wyższemu, a w rezultacie podporządkowanie wszystkich szczebli administracji władcy absolutnemu;
Biurokratyzmie => wykształcenie sprawnej i dysponującej odpowiednimi do stawianych zadań kwalifikacjami kadry urzędniczej. Monarcha tworzy nowe urzędy. Zamiast dotychczasowych nadań ziemskich i tytułów arystokratycznych urzędnicy otrzymywali stałe wynagrodzenia pieniężne (opłaceni urzędnicy);
Urzędnicy wywodzący się ze struktur władzy monarchii stanowej piastowali swoje funkcje dożywotnio, byli więc nieusuwalni. Bardzo często ich urzędy stawały się dziedziczne lub podlegały sprzedaży. W monarchii absolutnej to król wybierał urzędników (tzw. urzędnicy komisaryczni). Inne novum :
Resortowość => stworzenie na szczeblu centralnym odrębnych pionów organizacyjnych dla określonej grupy spraw na czele z ministrami;
Kolegialność => Władca mógł lepiej kontrolować podległych mu urzędników, a oni sami zostali zmuszeni do bardziej obiektywnego wypełniania swoich obowiązków;
Unifikacja terytorialna i podatkowa => prowadzenie zwycięskich wojen. Utrzymanie silnej armii zawodowej;
Ideologia absolutyzmu w XVI w. Jean Bodin => Według niego istotę państwa stanowi suwerenna władza, która jest niepodzielna. Sprawować ją może monarcha, grupa obywateli (arystokracja) albo ogół obywateli (demokracja). Jednak najlepsza formą rządów jest monarchia absolutna. Monarcha stoi ponad prawem, nie jest nim związany- ale sam stanowi prawa. Ograniczony jest tylko prawem boskim. Monarcha nie może być jednak tyranem wobec swoich poddanych.
Ars imperandi (sztuka rządzenia). Henryk IV Burbon => Podjął dzieło likwidowania niezależności władzy lokalnej. Umacniał natomiast władzę centralną, urzędy centralne (powstały rady królewskie). Nastąpiło zupełne ograniczenie Stanów Generalnych, przedstawicielstwa stanowego, podobnie jak mniej groźnego dla monarchy Zgromadzenia Notablów, do którego reprezentantów trzech stanów wybierał władca. Prowadzono natomiast sprzedaż urzędów (system paulette), co przynosiło pieniądze i pomagało pozyskiwać mieszczan. Henryk IV oparł się właśnie na mieszczaństwie. Tworzyła się nowa warstwa społeczna związana z królem- ludzie togi, która przekształciła się w szlachtę urzędniczą (noble de robe).
Monarchia absolutyzmu oświeceniowego ( XVIII w.) => Ustrojowa modyfikacja absolutyzmu klasycznego. Występował on w niektórych państwach Europy w XVIII w., głównie w państwach niemieckich ( Fryderyk II pruski, Józef II austriacki), skandynawskich (Gustaw III), włoskich, w Hiszpanii. Polegał on na odgórnych reformach przeprowadzanych przez władców, przede wszystkim w sferze społeczno-gospodarczej. Wiek oświecenia głoszący przewagę rozumu wpłynął na zaostrzenie doktryny uzasadniającej absolutyzm; przesłanki religijne nie wchodziły już w grę. Monarcha nie był już pomazańcem bożym, ale pierwszym sługą państwa, a jego zadaniem stało się służenie dobru ogółu. Kierował się racją stanu. Monarchowie wzmacniali centralizm w zarządzaniu, ograniczali swobody panów feudalnych. Dbali o rozwój gospodarczy (zwłaszcza produkcji pozarolniczej i handlu), sprawowali mecenat nad myślą techniczną. W imię nadrzędności państwa ograniczali uprawnienia Kościoła. Władcy „oświeceni” reformowali oświatę, wprowadzali zmiany w szkolnictwie. Większe znaczenie przywiązywano do obecności języków narodowych w nauczaniu, w programie w szerszym zakresie uwzględniano przedmioty ścisłe, zgodnie z duchem epoki propagowano światopogląd racjonalistyczny.
Monarchia mixta (Antyabsolutystyczny ustrój szlacheckiej Rzeczypospolitej) => Polska od XV w. kształtowała swój ustrój demokracji szlacheckiej oparty na sejmowładztwie, zwiększających się prerogatyw szlachty, wolnej elekcji. Był to specyficzny system polityczny, będący modyfikacją monarchii stanowej. Modyfikacja ta związana była z wyłączną kontrolą parlamentu przez szlachtę. Szlachta dbała o swoje przywileje. Silna władza monarsza nie istniała, a każda próba zmiany istniejącego stanu rzeczy kończyła się opozycją szlachty, która w skrajnych wypadkach przekształcała się w zbrojne wystąpienie przeciw królowi. Demokracja szlachecka prowadziła w ciągu XVII w. do anarchizacji życia politycznego, osłabienia państwa wewnątrz oraz jego uprzedmiotowienia i marginalizacji w stosunkach międzynarodowych. Osłabieniu władzy królewskiej sprzyjało przekształcenie się Rzeczypospolitej we własność oligarchii magnackiej. Wielcy panowie tworzyli olbrzymie domeny- państwa w państwie, mieli swoją klientelę spośród rozwarstwionej szlachty.
Rewolucja naukowa XVII w. => Między wydaniem w 1543 r. dzieła o Obrotach sfer niebieskich Mikołaja Kopernika a ukazaniem się drukiem Philosophia naturalis principia mathematica Izaaka Newtona w 1687 r. dokonała się w Europie rewolucja naukowa. Dzieło Kopernika wyznaczyło zasadniczy moment w formowaniu się nowego obrazu wszechświata. Narodził się ruch naukowy występujący skutecznie przeciw skostniałym strukturom organizacyjnym europejskich intelektualistów podporządkowanych władzy Kościoła. Opublikowane w 1531 r. po łacinie dzieło jednego z najznamienitszych starożytnych lekarzy Galena przywróciło powszechne zainteresowanie anatomią. Jego kulminacja nastąpiła w 1543 r. wraz z pojawieniem się dzieła De humani corporis fabrica flamandzkiego lekarza Andreasa Vesaliusa. Innym dziełem dotyczącym anatomii, była praca angielskiego lekarza Williama Harveya wydana w 1628 r. De motu cordis, w której przedstawił mechanizm krążenia krwi w ludzkim ciele i rolę serca w krwiobiegu. Kolejny wynalazek to pierwsza maszyna licząca zbudowana w 1623 r. przez pastora luterańskiego (jeden z najwybitniejszych hebraistów ) Wilhelm Schickard. Wiek XVII nie był tylko epoką rewolucji naukowej ale i czasem refleksji metodologicznej. Uczeni zwrócili uwagę na znaczenie właściwie dobranej metody badania natury, która zagwarantowałaby osiągnięcie pewnych i powszechnie zrozumiałych rezultatów. Francis Bacon => celem nauki jest zagwarantowanie człowiekowi panowania nad naturą. W dziele Novum Organum (1620 r.) wskazał na indukcję, której podstawą jest eksperyment. Praca Newtona miała natomiast charakter empiryczno-dedukcyjny.
Rewolucja naukowa przyczyniła się do upublicznienia wiedzy. Naukowcy poczuli potrzebę rozpowszechnienia własnych badań i dyskusji nad ich wynikami, a także potrzebę stowarzyszania się, by wspólnie prowadzić badania. Powstawały akademie nauk. Jedną z pierwszych założył w 1603 r. we Włoszech markiz Federico Cesi i nazwał ją Akademią Rysiów (nazwa od rysia znajdującego się w herbie i miała być aluzją do bystrości wzroku). Akademia rozwiązała się po procesie Galileusza w 1633 r. Następną akademią była założona we Florencji w 1657 r. Accademia del Cimento. Funkcjonowała tylko 10 lat. Royal Society => założona w Londynie w 1645 r. przez Roberta Boyle'a W Paryżu w 1666 r. założona została przez ministra Ludwika XIV Jeana Baptiste'a Colberta Królewska Akademia Nauk.
6