Rola państwa w gospodarce- X rozdział (Milewski)

Państwo- złożona i zróżnicowana wewnętrznie, wieloszczeblowa stryktura administracyjna społeczństwa zamieszkującego określone terytorium, dysponująca władzą ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą;

potocznie- centralne oraz lokalne instytucje i urzędy publiczne, których działalność związana jest z funkcjonowaniem danego systemu społeczno-gospodarczego;

(współczesne, szczególnie ang i amer opracowania używają wymiennie terminu państwo i rząd jak i dochody /wydatki/ państwa z dochodami /wydatkami/ rządu)

Funkcje państwa:

• 
  ekonomiczne

• społeczne

• polityczne

ARGUMENTY ZA I PRZECIW EKONOMICZNEJ ROLI PAŃSTWA

Ważniejsze argumenty za ekonomiczną rolą państwa wiążą się zwykle z takimi czynnikami jak:

1. Koniecznośc zabezpieczenia systemu gospodarczego od strony instytucjonalno-prawnej. W gospodarce rynkowej chodzi głównie o tworzenie przez państwo pewnych norm prawnych i instytucji chroniących prawa własności, regulujących funkcjonowanie systemu prywatnej przedsiębiorczości oraz obsługujących rynek;

2. Niedoskonałości rynku i konkurencji w praktyce, związane z monopolizacją gospodarki i innymi czynnikami (niedoskonała informacja, ograniczona mobilność czynników produkcji), prowadzące do nieprawidłowej alokacji zasobów gospodarczych oraz obniżania poziomu dobrobytu społeczeństwa. Państwo może te straty ograniczyć podtrzymujące konkurencję, wzmacniając system obiegu informacji, usuwając bariery wejścia na rynek, przeciwdziałając praktykom monopolistycznym itp.;

3. Występowanie negatywnych efektów zewnętrznych w zakresie produkcji i konsumpcji. Państwo może nakłonić podmioty gospodarcze do pokrywania całości lub części kosztów związanych z ograniczniem negatywnych skutków ubocznych ich działalności w sferze produkcji i konsumpcji (np. kosztów instalowania urządzeń zmniejszających zatruwanie środowiska naturalnego lub natężenie hałasu), może te koszty wziąć w całości na siebie, a w ostateczności nakazać ograniczenie tej działalności lub wprowadzić jej całkowity zakaz;

4. Istnienie dóbr publicznych, takich np. latarnie morskie, chodniki i oświetlenie ulic oraz usługi dostarczane przez armię, policję czy straż pożarną. Ze względu na trudności z egzekwowaniem opłat za korzystanie z tego typu dóbr (free-rider problem- problem „jeżdżących na gapę”) oraz związane z tym wysokie koszty (których indywidualni użytkownicy nie byliby w stanie pokryć) są one mało opłacalne dla sektora prywatnego i bez odpowiedniego zaangażowanie się państwa (tworzenie systemu preferencji dla firm prywatnych zajmujących się tą działalnością itp.) mogłyby całkowicie zaniknąć;

5. Istnienie dóbr szczególnie niekorzystnych lub korzystnych społecznie, których konsumpcja ze względów społecznych jest szczególnie niepożądana (np. narkotyki, alkohol, tytoń) lub szczególnie pożądana (np. niektóre szczepionki czy książki). Oceny przydatności (użyteczności) takich dóbr dokonywane przez gremia i instytucje reprezentujące szersze społeczności lub społeczności jako całość. Państwo mające najlepszy dostęp do informacji i instytucji je rozpowszechniajacych, może próbować te różnice zmniejszać, narzucić jednostkom swoją wolę przez zmiany odpowiednich przepisów i ustaw;

6. Występowanie takich zjawisk, jak duże wahania aktywności gospodarczej, bezrobocie, niepełne wykorzystanie mocy wytwórczych oraz inflacja, które prowadzą do destabilizacji gospodarki, niepewniości i marnotrastwa zasobów gospodarczych. Państwo może podejmować różne działania stabilizacyjne, ograniczające natężenie tego typu zjawisk;

7. Istnienie pozbawionych opieki ludzi starych, niedołężnych, upośledzonych i chorych, którzy nie są w stanie sami sobie poradzić;

8. Powstawanie zbyt dużych, nie akceptowanych społecznie, różnic dochodowych i majątkowych, które osłabiają motywację ludzi o niskich dochodach oraz sprzyjają różnego typu konfliktom i protestom (np. strajkom). Państwo powinno podjąć działania zmierzające do wyrównania warunków startu życiowego itp.

Argumenty przeciw ekonomicznej roli państwa:

1. pojawianie się stanów nierównowagi na rynku (niedoborów lub nadwyżek) w wyniku regulacji państwowych (zwłaszcza gdy regulacje te rzutują na ceny produktów i usług);

2. zniekształcone informacje- im większy zakres państwowych regulacji tym bardziej zniekształcone, mniej obiektywne są informacje;

3. zmniejszona elastyczność systemu gospodarczego wywołana biurokratyzacją i usztywnieniem procesów decyzyjnych- im większy rozrost biurokracji państwowej i zasięg ingerowania w gospodarkę, tym mniejsza elastyczność systemu;

4. wysokie koszty interwncjonizmu państwowego przy równocześnie niewielkiej skuteczności wielu działań;

5. osłabienie bodźców związanych z rynkiem;

6. niereprezentatywność państwa (rządu)- funkcjonariusze państwa mogą działać przede wszystkim w interesie własnym, a nie w interesie obywateli;

7. ograniczanie wolności jednostki i hamowanie oddolnej inicjatywy

Funkcja państwa polegająca na tworzeniu i zapewnianiu funkcjonowania odpowiedniego ładu instytucjonalno-prawnego

• jest to funkcja długookresowa

• polega nie na bieżących interwencjach państwa,lecz na stosunkowo trwałych, stabilnych instytucji i „reguł gry”

• tworzenie norm prawnych oraz instytucji chroniących własnośc prywatną i prawa poszczególnych jednostek

• tworzenie zasad funkcjonowania instytucji obsługujących rynek (np. giełdy), zasad tworzenia i likwidowania przedsiębiorstw, warunków konkurencji między podmiotami krajowymi i zagranicznymi itd.

• Dobre współdziałanie organów władzy państwowej- władzy ustawodawczej, wykonawczej (zwłaszcza rządu) i sądowniczej

Ekonomiczne funkcje państwa:

• funkcja alokacyjna (1)

• funkcja stabilizacyjna (2)

• funkcja redystrybucyjna (3)

polega na podejmowaniu działań sprzyjających optymalnej alokacji zasobów gospodarczych. Mimo, że państwo może nagatywnie wpływać na alokację zasobów, zakładamy tu jednak, że zawsze poszukuje rozwiązań pozytywnych.

• Zasadniczym zadaniem państwa w gospodarce rynkowej jest rozszerzanie prywatnej przedsiebiorczości i rynku, niż ich ograniczanie przez np. zastępowanie własnosci prywatnej własnością publiczną i stosowanie administracyjnych (nierynkowych) metod regulowania gospodarki;

• W pewnych sytuacjach i obszarach życia istnieje problem wyboru adekwatnych form własności oraz przypisania konkretnych uprawnień posiadaczom poszczególnych obiektów. Istnieje też problem przekształceń własnościowych- zmian formy własności, np. z państwowej na prywatną-prywatyzacja lub odwrotnie- nacjonalizacja

• Istotne zadanie państwa to określenie zakresu własności publicznej- zasoby (obiekty) powinny mieć swojego wyrazistego właściciela, odpowiedzialnego za ich wykorzystanie

• Wprowadzenie rozwiązań instytucjonalno-prawnych

• Wspieranie konkurencji przez działania zbliżające do do warunków konkurencji doskonałej (usprawnienie systemu obiegu informacji ekonomicznej, zwalczanie struktur i praktyk monopolistycznych, eliminowanie barier wejścia na rynek)-SPRZYJA TO LEPSZEJ ALOKACJI ZASOBÓW GOSPODARCZYCH I MAKSYMALIZACJI SPOŁECZNEGO DOBROBYTU

polega na podejmowaniu przez państwo działań stabilizujących gospodarkę przez realizację głównie takich celów, jak osiągnięcie i utrzymanie w dłuższym okresie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego, wyeliminowanie lub przynajmniej ograniczenie do minimum inflacji i bezrobocia, zmniejsenie amplitudy wahań poziomu aktywności gospodarczej (wahań koniunkturalnych) oraz możliwie najlepsze wykorzystanie rzeczowych czynników produkcji

• 2 zasadnicze rodzaje polityki makroekonomicznej:

• polityka fiskalna (budżetowa)- manipulowanie poziomem podatków płaconych przez społeczeństwo i wydatków państwa

• polityka monetarna- manipulowanie przez bank centralny stopą wzrostu podaży pieniądza (ilością pieniadza w obiegu) co wpływa z kolei na zmiany stóp procentowych, inwestycje, budownictwo mieszkaniowe, eksport, import

ODDZIAŁUJĄ ONE NA POPYTOWĄ STRONĘ GOSPODARKI (charakter krótkookresowy)

• Instrumenty polityki ekonomicznej (zmienne pozostajace pod kontrolą państwa, wpływające na realizację założonych celów):

• Bezpośrednie

• pośrednie

polega na działaniach zmierzajacych do niwelowania zbyt dużych, nie akceptowanych społecznie różnic dochodowych i majątkowych oraz pomocy ludziom starym, upośledzonym i chorym, którzy nie są w stanie radzis sobie sami

• niwelując różnice dochodowe państwo oddziaływuje na strukturę konsumpcji oraz dostęp do preferowanych społecznie produktów i usług jak kultura, oświata, szkolnictwo wyższe, mieszkalnictwo itd.

• Instrumenty realizacji omawianej funkcji są:

• System podatkowy (tzw. podatek progresywny)

• Wydatki budżetowe

• Składki na ubezpieczenia społeczne

• Systemy opłat i cen

• Formy pomocy ze strony państwa:

• Świadczenia pieniężne (płatności transferowe)

• Świadczenia finansowe

• Świadczenia w naturze (powszechna służba zdrowia czy oświata)

Realny i regulacyjny aspekt roli państwa w gospodarce

Dwa aspekty ekonomicznej roli państwa:

• Realny- różne agendy państwowe prowadzą różnegorodzaju działalność gospodarczą; zdeterminowany zakresem własności publicznej w danym kraju oraz liczbą i efektywnością działania pracowników sektora publicznego; wyraża udział sektora państwowego w globalnej produkcji danego kraju;

• Regulacyjny- wpływ państwa na działalność innych podmiotów gospodarczych- instytucje i normy prawne; wyraża ilość ustanowionych przez państwo instytucji i norm regulujących działalność gospdarczą oraz zakres i liczba jego bieżących interwencji

Rola państwa w gospodarce danego kraju wyraża- udział wydatków państwowych (rządowych) w produkcie krajowym ( narodowym) brutto

Teoretyczne koncepcje roli państwa w gospodarce

Widoczne są tu dwa nurty:

• Liberalny (zapoczątkowany przez klasyków, postulat ograniczenia roli państwa do pewnego niezbędnego minimum)

• Interwencjonistyczny (Keynes)

1. Klasyczny liberalizm i koncepcja „państwa-minimum”

• Ekonomia klasyczna stworzyła koncepcje państwa-minimum

• A. Smith i D. Ricardo eksponowali prywatną inicjatywę, przedsiębiorczość i osobiste interesy jednostek

• Zgodność interesów przedsiębiorczych jednostek z interesem ogólnym dzięki „niewidzialnej ręce” rynku

• Rynek działa dobrze wtedy, gdy w społeczeństwie i w gospodarce panują sprawiedliwe prawa i porządek, a konkurencja nie jest ograniczana przez monopole

• Nie bagatelizowano instytucji państwa zapewniającej obronę narodową, stojącej na straży porządku ładu publicznego, gwarantującej obywatelom podstawowe wolności (ochronę praw własności i swoboda w sferze działlności gospodarczej; państwo powinno chronić konkurencję

2. Nurt interwencjonistyczny

• Jest reakcją na niedoskonałość rynku

• Teoria Keynesa przyniosła zasadnicze zmiany- postulat aktywnego uczestnictwa państwa w rozwiązywaniu problemów wywołanych słabościami rynku (bo był wtedy kryzys gospodarczy, teoria ta obnaża słabości innych teorii)

• Keynes nie negował fundamentów gospodarki rynkowej

• Rozszerzenie funkcji państwa jest absolutnie niezbędne

• 
  Najważniejszym problemem ekonomicznym systemu kapitalistycznego jest niepełne zatrudnienie (bezrobocie). Główną przyczyną niepełnego zatrudnienia jest niedostateczny popyt globalny więc należy dążyć do jego zwiększenia przez:

• Polityka wzmożonej obfitości pieniądza sprzyja to inwestycjom

• Niska stopa procentowa

• Keynes: Polityka wzmożonej emisji taniego pieniądza nie musi prowadzić do inflacji tak długo, jak istnieje bezrobocie; zwiększenia inwestcji publicznych- roboty publiczne (regulacja rzek, budowa dróg) zwiększają popyt

• Odrzucenie polityki obniżania płac nominalnych w celu pobudzania wzrostu zatrudnienia (bo obniżanie płac prowadzi do obniżania popytu); opowiadanie się raczej za polityką stosunkowo stabilnych płac nominalnych

• Polityka redystrubucji dochodów (progresywne opodatkowanie wysokich dochodów, ulgi dla inwestorów, zasiłki dla bezrobotnych i ludzi o niskich dochodach itd.) na korzyść pracowników najemnych oraz podejmujących duże inwestycje przedsiębiorców

• Niektóre formy umiarkowanego protekcjonizmu np. działania zmierzające do ograniczenia importu; lepsza jest nawet droga produkcja w kraju niż bezrobocie

• Keynesistowski model interwencjonizmu państwowego eksponował stabilizacyjną funkcję państwa i walkę z bezrobociem jako priorytetowym celem polityki ekonomicznej

• Możliwe jest dostrajanie przez państwo koniunktury ( fine tuning)

3. Neoliberalizm (zapoczątkowany wskutek negatywnych efektów interwencjonizmu państwowego , stagflacji / stagnacja w sferze produkcji i inwestycji + bezrobocie + nasilająca się inflacja/

• Współczesne kierunki liberalne- wiara w system prywatnej przedsibiorczości i wolny, konkurencyjny rynek oraz niechęć do rozszerzania ekonomicznych funkcji państwa; koncepcja państwa - minimum, istotna rola państwa w tworzeniu i podtrzymywaniu dostosowanego do wymogów rynkowej gospodarki ładu instytucjonalno-prawnego

• Monetaryzm (M.Friedman)- państwo powinno zrezygnować z polityki krótkookresowego regulowania koniunktury typu keynesistowskiego (stymulowanie popytu w celu ograniczenia bezrobocia itp). Polityka ta bowiem zakłóca naturalną grę sił rynkowych i przynosi z reguły skutki odwrotne do zamierzonych

• Bieżąca polityka ekonomiczna powinna być nastawiona głównie na zapewnienie minimum płynności i elastyczności w gospodarce

• Państwo powinno koncentrować się głównie na celach długookresowych przez oddziaływanie na wielkosci globalne

• Zadaniem państwa zwalczanie inflacji (zjawisko pieniężne)- zwalczanie poprzez środki polityki monetarnej (utrzymywanie określonego tempa wzrostu podaży pieniądza w dłuższym okresie itp.)

• Nowa ekonomia klasyczna (R. Lucas, R. Barro)- skrajny monetaryzm;

• krytyka keynesistów jak i „umiarkowanych” monetarystów

• aktywna polityka stabilizacyjna jest nieskuteczna w okresie zarówno długim, jak i krótkim, gdyż państwo nie jest w stanie trwale oddziaływać na wielkości realne, takie jak produkcja czy zatrudnienie

• państwo nie jest zdolne do skutecznego oddziaływania na koniunkturę bez względu na to czy stosuje politykę fiskalną, czy monetarną, gdyz wszelka zamierzona zmiana jego polityki ekonomicznej jest przez podmioty gospodarcze antycypowana i neutralizowana

• Szkoła neoaustriacka (F.Hayek)-pąństwo powinno koncentrować swoją uwagę na ochronie w łasności prywatnej i konkurencji oraz wspomaganiu systemu obiegu informacji ekonomicznej;

• Wolny rynek najlepszym mechanizmem alokacji zasobów i zarazem najlepszym źródłem prawdziwej informacji

• Państwo nie może zastąpić rynku (nie dysponuje wystarczajacym zasobem informacji lub nie będzie w stanie jej dobrze wykorzystać- sztywnośc struktur biurokracji państwowej)

• Aby przeciwdziałać inflacji należy:

• ograniczyć podaż pieniądza

• osłabić pozycję związków zawodowych

• pozbawić bank centralny monopolu na kontrolę podaży pieniądza

• państwo powinno wspomagać sferę usług i świadczeń publicznych (służba zdrowia, oświata)- nie powinno jednak rugować prywatnej działalności komercyjnej

• Ekonomia podaży (A. Laffer, G. Gilder)- ingerencja państwa jako jeden z najważniejszych czynników zewnętrznych zakłócających działanie mechanizmu rynkowego

• Gospodarka nie rozwija się sama tylko dzięki ludzkiej przedsiębiorczości

• Uwolnić gospodarke od ingerencji państwa

• Redukcja podatków i reforma systemu podatkowego- wysokie podatki hamują inwestycje i wpływają negatywnie na tempo wzrostu gospodarczego

• Ekonomiczna teoria polityki=teoria wyboru publicznego (K. Arrow, J. Buchanan, G. Tullock)- zastosowanie metod analizy ekonomicznej do badań nad podejmowaniem decyzji politycznych

• Jeśli rynek nie rozwiązuje czegoś dobrze, to na pewno lepiej tego nie zrobi państwo - państwo powinno interweniować tylko wtedy gdy są dowody iż rozwiązania rynkowe są mniej efektywne

• Politycy również kieruja się zasadą maksymalizacji własnych korzyści, a nie bliżej nieokreślonym „interesem publicznym”

• Węższe teorie powstałe na bazie tej teorii:

• Teoria biurokracji- struktury biurokratyczne nieuchronnie prowadzą do nieracjonalnego wykorzystania zasobów , niepotrzebnych wydatków i stałej nadprodukcji usług publicznych

• Teoria politycznego cyklu koniunkturalnego- istnieje pozytywny związek przyczynowo-skutkowy między politycznym cyklem wyborczym a cyklem gospodarczym

Wzór na AD z uwzględnieniem ekonomicznej roli państwa:

AD = C + I + G

Ekonomiczna definicja państwa:

Państwo - to podmiot gospodarczy. Podmiot gospodarczy - bierze udział w procesie gospodarowania poprzez swoje decyzje i wybory i wpływa na decyzje i wybory innych podmiotów gospodarczych.

Za pośrednictwem jakich rynków wpływa na decyzje i wybory innych podmiotów gospodarczych? Rynku dóbr i usług konsumpcyjnych i na rynku czynników produkcji (w charakterze sprzedawcy bądź nabywcy czynników produkcji).

Jakie cechy świadczą o samodzielnym bycie państwa jako podmiotu gospodarczego?

• odrębność majątkowa;

• samodzielność decyzyjna;

• samodzielność dochodowa.

Do jakiej grupy podmiotów zaliczamy państwo? Jest to podmiot sfery regulacji. A w sferze regulacji zalicza się do podmiotów o charakterze władczym i jest to podmiot analizy makroekonomicznej.

Państwo jest podmiotem sfery regulacji, ale poprzez swoje działanie wpływa także na podmioty sfery realnej. Na czym polega aspekt realny ekonomicznej roli państwa w życiu gospodarczym? Państwo tworzy instytucje i jest właścicielem przedsiębiorstw państwowych, jest to określone przez zakres własności publicznej.

Własność publiczna:

• własność państwowa;

• własność komunalna.

Od wielkości własności publicznej zależy liczba instytucji i przedsiębiorstw. Jeżeli uwzględnia się aspekt realny państwa to państwo występuje w charakterze pracodawcy (2,5 mln pracowników budżetowych w Polsce), i w charakterze dostarczyciela całego szeregu dóbr i usług, które są adresowane do różnych podmiotów gospodarczych.

Aspekt regulacyjny roli państwa w życiu gospodarczym polega na tym, że państwo wykorzystuje funkcję tworzenia ładu prawnego. Polega ona na tworzeniu norm prawnych oraz instytucji ochraniających własność prywatną i prawa poszczególnych jednostek. W sensie ekonomicznym chodzi o określenie zasad prowadzenia działalności gospodarczej. Państwo reguluje tutaj zasady tworzenia i likwidacji przedsiębiorstw, stosunki między pracownikami i pracodawcami. Pomiędzy producentami i konsumentami, podmiotami krajowymi i zagranicznymi.

Ten aspekt regulacyjny wynika z tego, że państwo poprzez tworzenie norm prawnych jest w stanie wpływać na decyzje i wybory wszystkich pozostałych podmiotów gospodarczych. Ale w tym swoim wpływaniu wykorzystuje pewne instrumenty, które można podzielić na pośrednie i bezpośrednie:

Bezpośrednie instrumenty ingerencji państwa:

• określenie norm zanieczyszczeń powietrza, wody, gleby;

• minimalna stawka płac;

• kontyngenty importu określonego produktu;

Pośrednie instrumenty:

• obniżenie lub podwyższenie przez Bank Centralny stopy redyskontowej;

• zmiana stopy opodatkowania dochodów;

• zmiana kursu walutowego;

• określenie zasad amortyzacji majątku trwałego.

Funkcje ekonomiczne państwa:

• alokacji - polega na podejmowaniu działań sprzyjających optymalnej alokacji zasobów gospodarczych. Jest to ochrona własności prywatnej i wspieranie mechanizmu rynkowego. Na czym polegają zadania państwa w ramach funkcji alokacji? Określa ile własności publicznej musi być, wspiera konkurencję (mechanizm rynkowy) - poprzez eliminowanie barier utrudniających wejście na rynek - bariery prawne, eliminowanie praktyk monopolistycznych, usprawnienie obiegu informacji ekonomicznej.

• redystrybucji - związana jest z korygowaniem przez państwo podziału dochodu, mechanizmami rynkowymi zapewnia prawidłowy podział dochodu, wpływa na poziom konsumpcji i sprzedaży. Jakie są instrumenty realizacji funkcji redystrybucji? System podatkowy i wydatki budżetowe, składki na ubezpieczenia społeczne, systemy różnego rodzaju dopłat i cen. Jeżeli mówimy o systemach cen, to jaki mechanizm tworzenia cen wykorzystuje i jaka funkcję ceny? Mechanizm rynkowy i administrowania ceną (tą wykorzystuje) i funkcje socjalną ceny. Jakimi metodami realizuje państwo funkcję redystrybucji? Sposoby realizacji f. redystrybucji za pomocą świadczeń i transferów, świadczeń w naturze (świadczenia oświatowe, służby zdrowia i mieszkalnictwo) i pieniężnych (zasiłki programów socjalnych, stypendia).

• stabilizacyjna - jest związana z realizacją polityki makroekonomicznej. Polityka makroekonomiczna wynika z realizacji celów: utrzymania wysokiego tempa wzrostu gospodarczego w długim okresie, zmniejszenie stopy inflacji bezrobocia przymusowego, niwelacja wahań koniunktury, uzyskanie dodatniego bilansu płatniczego, stworzenia warunków do lepszego wykorzystania rzeczowych czynników procesu produkcji (to środki produkcji - środki pracy i przedmioty pracy). A jaki zasób analizuje rzeczowe czynniki procesu produkcji? Zasób kapitałowy - finansowy i rzeczowy. Rodzaje polityki makroekonomicznej wykorzystywanej przez państwo w ramach funkcji stabilizacyjnej to polityka fiskalna (wykorzystuje system podatkowy i wydatki budżetowe - tym wpływa na koniunkturę) i monetarna (wpływ na zmianę podaży pieniądza przez BC). Jaki czynnik stabilizacji pieniądza papierowego wynika z funkcji BC? Polityka emisyjna BC, która wywiera wpływ na zmianę podaży pieniądza.

Prawo Wagnera - jeżeli dochód wzrasta o 1% to wydatki państwa powiększają się o więcej niż 1%. To prawo jest aktualne do dziś. Czynniki, które świadczą o jego aktualności to:

• wzrost dochodu narodowego;

• przyrost liczby ludności;

• rozwój potrzeb w następstwie zmiany warunków materialnych człowieka;

• wzrost oczekiwań człowieka w stosunku do oświaty, mieszkalnictwa, służby zdrowia, ochrony środowiska itd.

Grupy wydatków publicznych:

1. wydatki na dobra i usługi;

2. transfery płatnicze (renty, emerytury, zasiłki);

3. wydatki na infrastrukturę społeczną i ekonomiczną;

4. subsydia i dotacje dla przedsiębiorstw;

5. pomoc finansowa dla krajów nierozwiniętych gospodarczo.

Te wydatki wykazują tendencje wzrostowa w następstwie prawa Wagnera.

---