Kryminologia antynaturalistyczna

Teoria naznaczania społecznego (teoria etykietkowania, teoria stygmatyzacji) labelling theory

• W centrum uwagi jest nie samo zachowanie dewiacyjne lecz społeczna reakcja na to zachowanie

Edwin Lemert - jaźń odzwierciedlona (wprowadzona przez CH. Cooley`a)

• Wyobrażenia jednostki na temat tego, co sądzą o niej inni - ważne są sądy i oceny ze strony tych „innych”

• Samoocena jest w znacznej mierze efektem procesów społecznych, a nie indywidualnej introspekcji - kształtowanie obrazu samego siebie jest wynikiem skomplikowanego procesu interakcji zachodzących między tą jednostką a jej otoczeniem

• Dewiacja pierwotna - fakt naruszenia jakiejś normy; wieloprzycyznowa, powstaje na skutek różnych społecznych, kulturowych, psychologicznych i fizjologicznych faktów występujących przypadkowo bądź z określoną regularnością

• Dewiacja wtórna - problemy moralne związane z faktem stygmatyzacji, kar, segregacji i kontroli społecznej - konsekwencją naruszenia jakichś norm społecznych jest wkroczenie instytucji kontroli społecznej i związana z tym stygmatyzacja, czyli „proces nadawania jednostkom widocznych oznak moralnej niższości” → nadawanie jednostkom etykiet dewiantów, chorych umysłowo, homoseksualistów, narkomanów, złodziei, zabójców itp. z momentem nadania jednostce etykiety, co znajduje wyraz m.in. w zmianach postaw i zachowań otoczenia w stosunku do niej, zaczynają działać procesy jaźni odzwierciedlonej. Rozpoczyna się proces tworzenia i utrwalania dewiacyjnej identyfikacji jednostki , dewiacyjnej osobowości, której nikt nie posiada od urodzenia, dziedzicznie czy w inny podobny sposób.

• Naznaczanie jednostki jako dewianta i traktowanie jej jako dewianta prowadzi z czasem do tego, iż zaczyna ona wierzyć, że rzeczywiście jest tym, kimś → dewiacja nie jest traktowana jako status osiągnięty lecz jako status przypisany jednostce w procesie społecznego jej naznaczania jako dewianta.

• Koncepcja ta nie uwzględnia indywidualnej odporności na konsekwencje stygmatyzacji oraz psychologicznych i społecznych mechanizmów obronnych

Howard Becker „outsiderzy”

• Socjologiczna koncepcja kontroli społecznej

• Ludzie nadają przedmiotom, zjawiskom i zachowaniom określone znaczenia, o których decyduje przede wszystkim interakcja, a nie fizykalne, obiektywne cechy i właściwości przedmiotów czy zachowań

• Dewiacyjność - cecha pewnych zachowań, będąca konsekwencją dokonania przez grupę społeczną określonej interpretacji zachowania i nadania mu określonego znaczenia. „Grupy społeczne kreują dewiację poprzez tworzenie norm, których naruszenie stanowi dewiację, a następnie zastosowanie owych norm do poszczególnych osób i naznaczenie ich jako outsiderów” → dewiacją jest konsekwencja zastosowania przez innych w stosunku do sprawcy norm i sankcji. Zachowaniem dewiacyjnym jest zachowanie, które ludzie tak naznaczają.

• Kryterium dewiacyjności zachowania przestaje być fakt naruszenia normy społecznej, a staje się nim społeczna rekcja na dane zachowanie - brak reakcji oznacza, że nie ma mowy o zachowaniu dewiacyjnym

• Relacje między zachowaniem a jego oceną

zachowania	Zachowanie posłuszne normie	Zachowanie naruszające normę
Postrzegane jako dewiacyjne	Fałszywie oskarżony	Dewiant
postrzegane jako niedewiacyjne	Konformista	Ukryty dewiant

• Koncepcja socjologicznych mechanizmów kształtowania się tzw. karier dewiacyjnych, tzn. utrwalania się u osób, którym otoczenie nadało etykietę i status dewianta, zachowań sprzecznych z normami i oczekiwaniami społecznymi

• Istotą mechanizmu powstawania kariery dewiacyjnej jest to, iż status i rola dewianta zaczynają w percepcji społecznej dominować nad wszelkimi innymi rolami i statusami danej jednostki → jednostka jest traktowana przede wszystkim jako dewiant, niezależnie od pełnionych ról społecznych

• Ostrzejsze sankcje społeczne coraz to bardziej pogłębiają zaangażowanie w zachowanie dewiacyjne - naznaczenie staje się prognozą samorealizującą. Jednostka uczy się bycia dewiantem i zaczyna coraz bardziej zamykać się w swojej nowej roli. Rozpoczyna się kariera dewiacyjna, czego konsekwencja jest zepchnięcie jednostki do podkultury, na margines społeczne, gdzie outsider znajduje się w towarzystwie jemu podobnych, którzy go nie potępiają i akceptują go → społeczne i psychologiczne mechanizmy powstawania subkultur dewiacyjnych

Proces naznaczania społecznego w ujęciu Edwina Schura

• Proces składający się z 4 elementów:

1. Stereotypizacja - w każdej zbiorowości ludzkiej funkcjonują rozmaite stereotypy jednostek i grup społecznych, tj. pewne zgeneralizowane wyobrażenia, sądy, opinie na ich temat o pozytywnym lub negatywnym charakterze, które pozwalają w miarę szybko i sprawnie porządkować rzeczywistość społeczną i ustosunkować się wobec innych ludzi i grup społecznych. Jednostka uznawana za dewianta zaczyna być postrzegana przez otoczenie przede wszystkim poprzez pryzmat określonego negatywnego stereotypu przestępcy, złodzieja, oszusta, pijaka, itp., które funkcjonują niezależnie od tego, kim w rzeczywistości taka osoba jest i jakie posiada cechy.

2. Retrospektywna interpretacja - ujawnienie, że dana osoba jest homoseksualistą powoduje,, iż otoczenie zaczyna interpretować jej przeszłe zachowania, które dotychczas nie budziły zastrzeżeń przez pryzmat negatywnego stereotypu. Inne jednostki utrzymujące kontakty z dewiantem mogą przezywać silny dysonans poznawczy, wynikający z niemożności pogodzenia dotychczasowych kontaktów z faktem, iż osoba ta „jest dewiantem”.

3. Pod pewnymi warunkami może dojść do negocjacji pomiędzy jednostką a otoczeniem na temat jej statusu dewiacyjnego - pozbycie się negatywnego stygmatu, osłabienie, redukcja (zależy to np. od pozycji społecznej jednostki, rodzaju przypisywanego zachowania dewiacyjnego, rygoryzmu otoczenia)

4. Zjawisko pochłaniania ról - jedna z ról społecznych pełnionych przez jednostkę (w danym wypadku rola dewianta), nabiera charakteru roli czy statusu dominującego - będzie ona przede wszystkim złodziejem, zanim będzie ojcem, mężem, kolegą itp.

Dewiacja i przestępstwo w ujęciu Davida Matzy

• Rozróżnienie między pojęciami patologii i zróżnicowania

• Nie ma żadnych obiektywnych kryteriów zdrowia i patologiczności

• Rzeczywistość społeczna jest to seria alternatywnych rzeczywistości, z których każda ma własną autentyczność i znaczenie i żadna nie jest ”zdrowa” lub „patologiczna”, gorsza lub lepsza.

• Dewiacja i dewiant powinni zostać „docenieni”, tzn. zaakceptowani takimi, jakimi są - postulaty prawa do bycia odmiennym

• Zachowania dewiacyjne traktowane są jako jedna z wielu możliwych adaptacji do rzeczywistości, której nie może znieść konwencjonalne społeczeństwo

• Odwołanie się do metod socjologii „humanistycznej” i „rozumiejącej”

• Chcąc badać działania społeczne jednostek, trzeba starać się spojrzeć na świat w taki sposób, w jaki patrzy na nie działający podmiot. Tylko wtedy można zrozumieć znaczenie, jakie działania te mają dla owego podmiotu, a tym samym wyjaśnić je.

Fritz Sack

• Przedmiotem badań kryminologicznych powinny być instytucje i mechanizmy kontroli społecznej

• Żadne zachowanie nie jest przestępnym samo przez się: jest ono takim tylko wtedy, gdy jest oceniane przez pryzmat pewnego wzoru zachowania. „Powodem, dla którego istnieje przestępstwo, nie jest to, że ludzie zachowują się w taki a nie inny sposób, lecz to, że inni sądzą, iż nie powinni oni się w taki sposób zachowywać”.

• Odrzucenie kryminologii zorientowanej na sprawcę i postulat kryminologii zorientowanej na normę, pojmowanej jako socjologia kontroli społecznej i prawa karnego

Konflikt społeczny na gruncie kryminologii antynaturalistycznej

Analiza konfliktowa w kryminologii w ujęciu Thomasa Bernarda

• Kryminologia konfliktowa opiera się na założeniu, iż warunki, w jakich żyją jednostki, decydują o ich interesach i kształtują ich systemy wartości

• Grupy społeczne wytwarzają relatywnie stabilne wzory zachowania, które w różnym stopniu różnią się od wzorów zachowań innych grup. Zachowania ludzi są na ogół zgodne z uznawanymi przez nich wartościami i interesami

• Tworzenie prawa traktowane jest jako rezultat szeregu konfliktów i kompromisów, gdzie różne grupy usiłują eksponować swoje własne wartości i interesy

• Im wyższą jest polityczna i ekonomiczna pozycja danej grupy, tym bardziej prawo ma tendencję do reprezentowania wartości i interesów owej grupy

• Agendy formalnej kontroli społecznej maja tendencję do zajmowania się sprawami łatwymi - będą się zajmowały raczej dopuszczającymi się przestępstw pospolitych osobami z niżej pod względem społecznym, politycznym i ekonomicznym sytuowanych grup.

• Struktura klasowo - warstwowa społeczeństwa i struktury władzy , (z którą związane jest uprawnienie do kryminalizowania zachowań i osób), determinują społeczny rozkład etykiet dewiacyjnych i przestępnych

• Koncepcja wyjaśnia głównie problem dystrybucji nasilenia przestępczości w ramach różnych grup społecznych i fakt koncentracji przestępczości w ramach niższych warstw społecznych

Teoria konfliktu grupowego w ujęciu George`a Volda

• Opierał się na ujęciu zjawiska konfliktu grupowego zaproponowanego przez Georga Simmla - społeczeństwo stanowi zbiór grup utrzymywanych w zmiennej, lecz dynamicznej równowadze przeciwstawnych interesów grupowych. Grupy społeczne powstają, gdy jednostki posiadają wspólne interesy i potrzeby, które w najlepszy sposób mogą być zaspokojone w drodze wspólnych działań. Do konfliktu między grupami dochodzi , gdy interesy i cele zaczynają „zachodzić na siebie”, stają się konkurencyjne.

• W przypadku zaistnienia konfliktu wartości i interesów różnych grup społecznych dochodzi zawsze do mobilizacji jednej grupy przeciwko drugiej. Strony konfliktu poszukują sytuacji pomocy ze strony państwa celem obrony swych praw i ochrony interesów. Ta grupa, która zdoła zapewnić sobie większe poparcie uzyskuje korzystny dla siebie kształt i treść prawa - mniejszość, która była mu przeciwna i nie zgodziła się z jego treścią, może nie akceptować jego egzekwowania w praktyce

• Przestępstwo może być traktowane jako zachowanie członków grupy mniejszościowej, wypływające z silnej lojalności grupowej, a zostające w niezgodzie z poglądami większości i przez ową większość kryminalizowane.

• Koncepcja ma ograniczony charakter - dotyczy tylko pewnych specyficznych kategorii przestępstw. Nie jest to generalna teoria przestępczości.

Teoria kryminalizacji Austina Turka

• Przestępstwo i „bycie przestępcą” stanowią cechy definiowane i nadawane przez innych

• Każde społeczeństwo dzieli się na dwie kategorie: grupę dominującą (władza) i grupę podporządkowaną (poddani). To właśnie władza czyni z pewnych kategorii poddanych przestępców - badanie przestępczości jest więc badaniem stosunków zachodzących między statusem i rolami władzy a statusem i rolami poddanych.

• Władza jak i poddani nieustannie uczą się na nowo interakcji między sobą, tj. zajmowania odpowiednich pozycji dominacji i podporządkowania. Stabilność władzy zależy od tego, w jakim stopniu podporządkowani warunkowani są do akceptacji istniejącej władzy i stosunków bez względu na ich stosunek do legitymizacji istniejącego porządku → zadaniem władzy jest warunkowanie poddanych do posłuszeństwa i podporządkowania się

• Łamanie prawa jest wskaźnikiem załamania się lub braku władzy. Prawdopodobieństwo konfliktu będzie większe gdy:

• Poddani dysponują rozwiniętymi sformułowaniami i „filozofią” mogąca bronić ich zachowań

• Poddani także dysponują organizacją

• Poddani cechują się małym stopniem „wyrafinowania” (sophistication - stopień znajomości wzorów zachowania drugiej strony używany do celów manipulacji) - niewielki stopień wyrafinowania zmniejsza zdolność poddanych do używania innej taktyki niż otwarty konflikt dla osiągnięcia swych celów oraz zwiększa skłonność władzy do posługiwania się czystą przemocą i przymusem

Koncepcja społecznej rzeczywistości przestępstwa Richarda Quinney`a

• Przestępstwo to definicja zachowania ludzkiego, kreowana przez upoważnione do tego agendy w ramach politycznie zorganizowanego społeczeństwa - im większa liczba definicji kryminalnych, tym większe rozmiary przestępczości. Definicje kryminalne opisują zachowania, które pozostają w konflikcie z interesami tych segmentów społeczeństwa, które posiadają władzę kształtowania polityki publicznej.

• Definicje kryminalne stosowane są przez segmenty społeczeństwa, które mają władzę kształtowania i egzekwowania prawa karnego i sprawowania wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych

• Członkowie segmentów społeczeństwa, których wzory zachowania nie są reprezentowane przy formułowaniu i stosowaniu definicji kryminalnych, z większym prawdopodobieństwem będą angażować się w zachowania, które będą definiowane jako kryminalne, niż ci, którzy są członkami segmentów formułujących i stosujących definicje kryminalne.

Nurt kryminologii radykalnej w ujęciu Thomasa Bernarda

• W społeczeństwie nie istnieje konsens co do podstawowych interesów i wartości poszczególnych jednostek oraz grup społecznych. Społeczeństwo jest podzielone na klasy, których członkowie mają zbliżone wartości i interesy, przy czym podstawowe klasy to klasa panująca (posiadająca środki produkcji) i klasa pracująca( zatrudnieni w produkcji) → podstawowym konfliktem jest konflikt pomiędzy klasą panującą a pracującą. Prawo karne stanowi instrument wykorzystywany przez klasy panujące do utrzymywania i umacniania swej dominującej pozycji - jako przestępstwa definiowane są głównie takie zachowania, w drodze których członkowie klasy pracującej wiktymizują przedstawicieli innych klas, także panującej, nie są natomiast traktowane jako przestępstwa zachowania typowe dla klasy panującej, np. dyskryminacja, eksploatacja, wykorzystywanie

• Zadaniem kryminologii jest demaskowanie i piętnowanie niesprawiedliwości, jakie w systemie kapitalistycznym tkwią w procesie legislacyjnym i procesie stosowania prawa → likwidacja kapitalistycznych form organizacji społecznej i ekonomicznej i zbudowanie na ich miejsce jakiejś formy społeczeństwa konsensualnego (socjalistycznego)

Nurt abolicjonistyczny Niels`a Christie`a

• Likwidacja prawa karnego jako instrumentu kontroli społecznej

• Przestępstwo jest po prostu pewną szczególną formą konfliktu - w dawnych czasach konflikt ten był sprawą pomiędzy stronami, jednak rozwój nowoczesnej państwowości i systemów wymiaru sprawiedliwości spowodował, iż konflikty te i ich rozwiązywanie zostały „zawłaszczone „ przez państwo → postulat Christiego oddania tych konfliktów na powrót zainteresowanych stronom czyli takie przekształcenie wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych, aby nabrał ob. Bardziej konsensualnego charakteru opartego o elementy negocjacji, mediacji, naprawienia szkody, a nie przymusu i represji - sprawca ma ponieść konsekwencje tego, co uczynił, ale w taki sposób, który akceptuje on i ofiara, gdyż nie wynika dla ofiary nic z wsadzenia sprawcy do więzienia.

Nurt fenomenologiczny kryminologii antynaturalistycznej

• Pytanie o społeczne funkcje prawa karnego

Kai Erikson i społeczne funkcje przestępczości

• Przedmiotem zainteresowania Eriksona były trzy „fale” przestępczości Bostonu w XVII wieku → Erikson wykazuje, iż każda „fala” zachowań dewiacyjnych była w jakimś sensie kreowana przez przywódców religijnych kolonii, widzących w takim postępowaniu głównie środek integrowania zbiorowości, której przewodził. Osoby naznaczane w ramach kolejnych „fal” jako dewianci służyły jako swoiste kozły ofiarne, których stygmatyzacja i skazanie miało na celu nie tyle ukaranie za naruszenie określonych norm, co jasne zdefiniowanie granic grupy, poprzez pokazanie, jakie zachowania mieszczą się jeszcze w granicach tolerancji, a jakie nie. Zachowania dewiacyjne umożliwiają na zasadzie kontrastu jasne i precyzyjne zdefiniowanie granic konformizmu - naznaczanie i piętnowanie dewiantów automatycznie stanowi definicje obszaru zachowań konformistycznych. W tym sensie zachowania dewiacyjne są czymś niezbędnym w każdej społeczności dla wyznaczania jej granic i umacniania, integrowania wewnętrznych więzi łączących jej członków.

William Chambliss - społeczne funkcje kryminalizacji włóczęgostwa

• Źródłem karalności włóczęgostwa była chęć zagwarantowania dopływu rąk do pracy

Michel Foucault - społeczne funkcje kontroli społecznej

• Koncepcja społeczeństwa dyscyplinującego

• Więzienie od początku było „niewypałem”, gdyż przyniosło więcej negatywnych efektów ubocznych niż pożytku

• Więzienie i kara pozbawienia wolności nigdy nie były w stanie w istotny sposób zredukować przestępczości - prowadzą jedynie do pogłębienia objawów nieprzystosowania społecznego u swych pensjonariuszy

• Więzienie i kara pozbawienia wolności stanowią swoista technologię sprawowania władzy, narzędzie dyscyplinowania i nadzorowania społeczeństwa

• Reforma prawa karnego (zniesienie tortur) i więziennictwa na przełomie XVIII i XX wieku była przejawem transformacji technologii sprawowanie władzy, przejścia od dość brutalnych i prymitywnych metod, dotykających ciała jednostki, do o wiele bardziej wyrafinowanych metod dotykających duszy.

Kryminologia neoklasyczna i nurty jej pokrewne

Geneza nurtu

• Pytanie czy należy ludzi kształtowanych w niekorzystnych warunkach obarczać konsekwencjami i odpowiedzialnością? Stephen Schafer „...tam, gdzie proces socjalizacji jest słaby, tam mamy do czynienia z większym obszarem swobody dla woli działań kwalifikowanych jako przestępstwo; tam, gdzie socjalizacja jest silna, przedmiotem woli mogą być tylko takie działania, które nie popychają na terytorium przestępczości”.

• Rozczarowanie rezultatami pozytywistycznej polityki kryminalnej w USA - duże wydatki na programy zwalczania przestępczości nie spowodowały jej spadku → poszukiwanie nowych koncepcji kryminologicznych

• Źródłem inspiracji stały się koncepcje europejskiej szkoły klasycznej w prawie karnym (Cesare Beccaria, Jeremy Bentham) → traktowanie sprawcy jako wolnej jednostki wybierającej w sposób swobodny i racjonalny pomiędzy różnymi alternatywami zachowania - powrót do koncepcji kary retrybutywnej lub odstraszającej.

• Nawiązania do psychologii behawiorystycznej, socjologicznej teorii wymiany oraz do ekonomicznej teorii zachowania; duży wpływ kryminologicznej teorii kontroli

• Bardzo zróżnicowany charakter nurtu

• We wszystkich koncepcjach przewija się wizja wolnego i wybierającego sprawcy

Andrew von Hirsch - koncepcja sprawiedliwej odpłaty

• Powrót do tradycyjnego pojmowania prawa karnego jako prawa karnego czynu i do racjonalizacji sprawiedliwości kary

• Kara jest utartym sposobem społecznej reakcji na wyrządzone zło - celem kary jest „wyrównanie rachunków” pomiędzy społeczeństwem a sprawcą. Podstawą wymiaru kary ma być tylko i wyłącznie to, co nastąpiło w przeszłości, a więc czyn sprawcy, a wyroki powinny mieć charakter jednoznacznie oznaczony, zapewniając równość traktowania podobnych przypadków.

Ernest van den Haag - renesans koncepcji wolnej woli

• Zachowania ludzi maja określone przyczyny

• Ubóstwo jest czynnikiem kryminogennym, ponieważ osoba pozbawiona pieniędzy ma większa pokusę, aby kraść niż osoba mająca pieniędzy pod dostatkiem, lecz nie oznacza to, iż osoba taka rządzą impulsy, nad którymi ona nie panuje. Groźba poniesienia określonych konsekwencji kradzieży ma taka osobę skłonić do podjęcia decyzji poniechania kradzieży

• Koncepcja kary odstraszającej, mającej w określony sposób wpływać na zachowania potencjalnych sprawców przestępstw poprzez doprowadzanie do wzrostu „kosztów” takich zachowań.

• Zagrożenie karą, jego intensywność, nieuchronność itp. są jedynymi czynnikami związanymi z kontrolą przestępczości, którymi może manipulować państwo.

• Człowiek ma możliwość wyboru oraz przestępstwo jest rezultatem zdolności do wybierania

• „dopóty, dopóki ludzkie reakcje charakteryzuje określona regularność, możliwa jest racjonalna analiza przestępstwa i kary”.

Ekonomiczna teoria przestępczości

• Gary Becker i Isaac Ehrlich

• Sam fakt schwytania i ukarania, tj. poniesienia negatywnych konsekwencji, nie musi mieć większego wpływu na decyzje o kontynuowaniu działalności przestępczej

• Popełnienia przestępstwa można oczekiwać wówczas, gdy sposobności dostępne jednostce nie ulegną zmianie - zachowanie przestępne traktować należy jako wybór podyktowany przez istniejące sposobności

• Wszyscy ludzie reagują na określone bodźce w ten sam racjonalny sposób - zmiana kosztów i zysku z wielkim prawdopodobieństwem prowadzi do zmiany dokonywanego wyboru.

• „jednostka popełni przestępstwo, gdy oczekiwana użyteczność możliwa do osiągnięcia za pomocą przestępstwa jest większa od użyteczności płynącej z zaangażowania się w alternatywną, zgodną z prawem działalność”.

• Tendencje do zaostrzania surowości represji karnej

• Koncepcja uniemożliwiania - fizyczne uniemożliwianie popełnienia przestępstwa w drodze wieloletniej izolacji więziennej sprawców uznanych za niebezpiecznych

James Wilson - problem praktycznego znaczenia badania przyczyn przestępczości

• Postulat przejścia od analizy przyczynowej w kryminologii do analizy w kategoriach możliwości praktycznego działania - pytanie co stanowi istotę stanu rzeczy, który chcemy osiągnąć, jakie narzędzia działania praktycznego posiada rząd, które w przypadku zastosowania spowodują pożądana zmianę w istniejącym stanie rzeczy.

Perspektywa działań rutynowych

• Marcus Felson

• Wszyscy ludzie są w pewnych warunkach w równym stopniu zdolni i skłonni popełnić przestępstwo. Tym, co decyduje o popełnianiu przez ludzi przestępstwa jest okazja, która pojawia się wówczas, gdy łącznie spełnione są dwie przesłanki: obecność zdatnego obiektu ataku oraz brak stosownych jego strażników (cały szereg okoliczności chroniących ów obiekt przed atakiem) → tym, co decyduje o rozmiarach przestępczości jest podaż okazji przestępczych. Nie jest ona wielkością stałą i ulega zmianom w zależności od szeregu okoliczności

• Podstawową przyczyna zjawiska stałego wzrostu przestępczości jest wysoka podaż okazji przestępczych - koncentracja zdatnych celów ataku przestępczego przy osłabieniu mechanizmów kontrolnych, dotyczących obiektów ataku jak i sprawców.

• Powody osłabienia mechanizmów kontrolnych:

• Osłabienie na obszarach wielkomiejskich tradycyjnych mechanizmów kształtowania więzi społecznej (anonimowość, rzeczowy charakter więzi) - potencjalni przestępcy mogą działać w miastach stosunkowo swobodnie, bo oni oraz ich działalność nie rzucają się w oczy

• Przemiany modelu funkcjonowania rodziny - ludzie znajdują się pod silniejszym wpływem instytucji pozarodzinnych, przemiany cyklu życia współczesnych ludzi (wydłużanie się okresu adolescencji - późniejsze wchodzenie w wiek dorosły)

• Powiększanie się rozmiarów czasu wolnego - jeśli czas wolny nie jest odpowiednio zagospodarowany, staje się okresem pozostawania poza wszelką kontrolą

• Ekspansja przestrzeni publicznej - place, ulice, centra administracyjne, środki komunikacji publicznej, za które nikt nie czuje się odpowiedzialny

6