WSPÓŁCZESNE SYSTEMY WYBORCZE
W państwach demokratycznych mamy do czynienia z wieloma różnymi wariantami systemów wyborczych.
1. Pojęcie systemu wyborczego - Jest to mechanizm, który pozwala „przetworzyć” głosy na konkretny układ
polityczny. Mamy dwa rodzaje systemów: większościowe lub proporcjonalne (po za tym semiproporcjonalne i mieszane)
2. Pojęcie okręgu wyborczego - Jest to ogół wyborców zamieszkujących dane terytorium, uprawniony do głosowania na tych samych kandydatów.
3. Na elementy systemu wyborczego składają się:
a) kształt okręgu wyborczego (charakter społeczno-geograficzny)
zagęszczenie ludności
struktura społeczno-zawodowa
b) rozmiar okręgu wyborczego (liczba mandatów do obsadzenia)
okręgi nie muszą być równe!!!
przeciętny rozmiar okręgu oznaczamy:
-dzielimy liczbę miejsc w parlamencie przez liczbę okręgów.
c) przeciętny „koszt” uzyskania jednego miejsca w parlamencie
obliczamy go w następujący sposób:
LICZBA GŁOSÓW - 1 / LICZBA MIEJSC + LICZBA PARTII - 1
ODDANYCH W OKRĘGU W OKRĘGU
d) formuła wyborcza
formuła może miech charakter większościowy lub proporcjonalny
formuły proporcjonalne występują w dwóch odmianach:
list partyjnych lub pojedynczego głosu.
Jest to zespół reguł, które decydują o tym, który kandydat zostanie wybrany w danym okręgu wyborczym, a także, jak następuje przetworzenie liczby głosów uzyskanych przez daną partię polityczną w liczbę przypadających jej mandatów.
e) uprawnienia wyborcy w akcie głosowania
Dwa typy głosowania:
- jeden głos albo na kandydata albo na partię
- możliwość oznaczenia kolejności kandydatów na liście
f) klauzule zaporowe (progi wyborcze)
Jego przekroczenie jest niezbędne, aby uczestniczyć w podziale mandatów
Próg wyborczy występuje tylko w proporcjonalnym systemie wyborczym
W Polsce wprowadzony w 1993r w wyborach do Sejmu
Próg 5-procentowy dla partii i komitetów wyborczych oraz 8-procentowy dla koalicji partii.
g) mechanizmy wyrównawczej dystrybucji (alokacji) mandatów.
Możliwość „poprawienia” wyników wyborców w skali całego kraju, w celu zmniejszenia strat partii, które zostały poszkodowane na poziomie okręgów wyborczych i są w ten sposób podreprezentowane.
Typologia systemów wyborczych
SYSTEMY WIĘKSZOŚCIOWE
A. WIĘKSZOŚCI WZGLĘDNEJ
1) JEDNOMANDATWOE OKRĘGI WYBORCZE - Głosowanie odbywa się w okręgach jednomandatowych. Do uzyskania mandatu potrzeba uzyskanie względnej większości głosów przez kandydata, czyli uzyskanie większej ilości głosów niż każdy inny kandydat z osobna. Stosowany jest np. w Wielkiej Brytanii czy USA.
2) WIELOMANDATOWE OKRĘGI WYBORCZE - Głosowanie odbywa się w okręgach wielomandatowych. Każdy wyborca dysponuje tyloma głosami ile jest mandatów do obsadzenia w okręgu. Wybrani są ci kandydaci, którzy uzyskali kolejne największe ilości głosów. Stosowany np. w Polsce w wyborach senackich czy Luksemburgu.
B. WIĘKSZOŚCI ABSOLUTNEJ
1) JEDNOMANDATOWE OKRĘGI WYBORCZE
a) DWUTUROWE - Wybory przeprowadza się w okręgach jednomandatowych. Do uzyskania mandatu w I turze niezbędne jest uzyskanie bezwzględnej większości głosów (ponad 50 % ważnie oddanych głosów). Jeśli żaden z kandydatów nie uzyska takiego poziomu poparcia odbywa się druga tura, w której bierze udział dwóch kandydatów, którzy w I turze uzyskali największe poparcie wyborców lub też biorą udział kandydaci, którzy otrzymali w I turze pewne procentowo uzyskane poparcie (we Francji jest to 12,5 % głosów). Do zdobycia mandatu w II turze wystarcza większość względna. Stosowany np. we Francji.
b) ALTERNATYWNE GŁOSOWANIE - Wybory przeprowadzane są w okręgach jednomandatowych w jednej turze. Każdy wyborca szereguje kandydatów począwszy od tego, którego popiera najsilniej, do tego, którego popiera najmniej. W przypadku, gdy żaden z kandydatów nie uzyska bezwzględnej większości eliminuje się kandydata z najmniejszą ilością głosów, a jego poparcie rozdzielane jest kandydatom wskazanym przez jego wyborców na kolejnym miejscu. Proces ten ponawia się do czasu uzyskania przez jednego z kandydatów bezwzględnej większości głosów. Stosowany np. w Australii.
2) WIELOMANDATOWE OKRĘGI WYBORCZE
a) DWUTUROWE - Zasady analogiczne jak w systemie dwuturowym w okręgach jednomandatowych, z tym, że do drugiej tury przechodzi podwójna liczba kandydatów w stosunku do nieobsadzonych mandatów.
b) ALTERNATYWNE GŁOSOWANIE - Zasady analogiczne jak w systemie alternatywnego głosowania w okręgach jednomandatowych.
SYSTEMY SEMIPROPORCJONALNE
A. SYSTEM LISTY NIEPEŁNEJ - Wykorzystywany w okręgach trzymandatowych. dwa mandaty otrzymują kandydaci z listy, która otrzymała największą liczbę głosów, zaś trzeci lista, która uzyskała drugą kolejną liczbę głosów. Stosowany np. w wyborach do izb wyższych Meksyku i Boliwii.
B. SNTV (The Single Non-Transferable Vote) - System ten polega na tym, że w okręgu wielomandatowym wyborca ma możliwość głosowania wyłącznie na jednego kandydata spośród wszystkich umieszczonych na jednej wspólnej liście, zaś mandaty otrzymują kolejno kandydaci z największą liczbą oddanych głosów.
C. Metoda Bordy (Jean-Charles de Borda) - System ten może być uznany za pośredni pomiędzy systemem głosowania alternatywnego a systemem STV. Stosowany jest w małych okręgach wyborczych liczących od jednego do kilku mandatów. Polega on na tym, że, w wersji klasycznej, wyborca szereguje wszystkich kandydatów w kolejności od najbardziej do najmniej pożądanego, przyznając im tym samym punkty. Pierwszy z kandydatów otrzymuje tyle punków, ilu jest kandydatów, kolejni otrzymują zaś po jeden punkt mniej, w zależności od zajmowanego miejsca (gdy jest pięciu kandydatów, to pierwszy otrzymuje 5 punktów, drugi - 4, trzeci -3, czwarty - 2 i ostatni - 1). Istnieje również zmodyfikowana odmiana tej metody, zgonie z którą kolejni kandydaci otrzymują 1, 1/2, 1/3 1/4, 1/5 punktu itd. W wyborach mandaty uzyskuje kandydat bądź kandydaci, w licznie równiej liczbie mandatów w okręgu, którzy otrzymali największą liczbę punktów. Zgodnie z wersją klasyczną obsadzany jest urząd prezydenta Kiribati, zaś wersja zmodyfikowana obowiązuje w wyborach parlamentarnych w Nauru oraz w Słowenii (dla mandatów kandydatów mniejszości narodowych).
SYSTEMY PROPORCJONALNE
A. LISTY PARTYJNE - Głosowanie polega na tym, iż wyborca oddaje swój głos na poszczególne listy partyjne. Występują dwie metody takiego głosowania. Pierwsza z nich pozwala wyborcy na dokonywanie preferencji w ramach listy, co powoduje, że mandaty z listy otrzymują kolejno kandydaci, którzy uzyskali największe liczby głosów w ramach listy. Druga metoda popularna w Ameryce Łacińskiej nie pozwala na preferowanie kandydatów, a o uzyskaniu mandatu decyduje wyłącznie kolejność umieszczenia kandydata na liście. Występują również rozwiązania pośrednie, gdzie co do zasady decyduje miejsce na liście, chyba, że na kandydata oddano co najmniej określoną ustawowo, procentową liczbę głosów (np. Republika Czeska).
Do zasady podziału mandatów przysługujących poszczególnym listom najczęściej stosuje się następujące formuły:
1) OPARTE NA DZIELNIKACH NATURALNYCH
FORMUŁA D'HONDTA: polega na tym, że liczby głosów oddane na poszczególne listy dzieli się przez kolejne liczby naturalne (1,2,3,4), w ilości równej ilości mandatów do obsadzenia; mandaty otrzymują te listy, które posiadają kolejne największe ilorazy. System stosowany jest np. w Holandii, Belgii, Austrii, Hiszpanii, Portugalii i Grecji.
FORMUŁA ST. LAGUE: polega na tym, że liczby głosów oddane na poszczególne listy dzieli się przez kolejne liczby nieparzyste (1, 3, 5, 7), w ilości równej ilości mandatów do obsadzenia; mandaty otrzymują te listy, które posiadają kolejne największe ilorazy. Stosowany jest np. na Łotwie i w Izraelu.
FORMUŁA ST. LAGUE (wersja skandynawska): różnica w stosunku do wersji klasycznej polega na tym, że pierwszym dzielnikiem zamiast liczby 1 jest liczba 1,4. Stosowany jest np. w Danii, Szwecji, Norwegii i Polsce.
2) Oparte na ilorazach
FORMUŁA HUNTINGTONA: polega na tym, że liczby głosów oddane na poszczególne listy dzieli się przez pierwiastek z liczby n*(n-1), przy czym n jest kolejną liczbą naturalną począwszy od 2, w ilości równej ilości mandatów do obsadzenia; mandaty otrzymują te listy, które posiadają kolejne największe ilorazy
FORMUŁA DUŃSKA: polega na tym, że liczby głosów oddane na poszczególne partie dzieli się przez formułę (3n-2), gdzie n stanowi kolejne liczby naturalne; mandaty otrzymują te listy, które posiadają kolejne największe ilorazy.
FORMUŁA HARE'A - NIEMEYERA: zgodnie z tą metodą wyniki poszczególnych list partyjnych dzieli się poprzez dzielnik wyborczy, którym jest iloraz liczby ważnie oddanych głosów oraz ilości mandatów do obsadzenia; liczby całkowite z tego działania oznaczają liczbę mandatów uzyskanych przez poszczególne listy. W sytuacji, gdy pozostaną mandaty nieobsadzone możliwe są dwa sposoby ich podziału. Pierwszy to metoda największej reszty, zgodnie z którą mandaty dodatkowe przyznaje się kolejno ugrupowaniom, które posiadają największe reszty z danego dzielenia. Druga sposób to metoda największej średniej, która polega na przyznaniu dodatkowych mandatów ugrupowaniom, które uzyskają kolejne największe średnie, czyli posiadają największy stosunek liczby uzyskanych głosów do liczby zdobytych mandatów w pierwszej fazie powiększonej o jeden mandat fikcyjny. Stosowany jest np. w Niemczech i we Włoszech.
a) metoda największej reszty
b) metoda największej średniej
FORMUŁA HAGENBACH - BISCHOFFA: zgodnie z tą metodą wyniki poszczególnych list partyjnych dzieli się poprzez dzielnik wyborczy, którym jest iloraz liczby ważnie oddanych głosów oraz ilości mandatów do obsadzenia powiększonej o jeden mandat fikcyjny; liczby całkowite z tego działania oznaczają liczbę mandatów uzyskanych przez poszczególne listy. W sytuacji, gdy pozostaną mandaty nieobsadzone stosuje się metodę największej reszty, zgodnie z którą mandaty dodatkowe przyznaje się kolejno ugrupowaniom, które posiadają największe reszty z danego dzielenia. Stosowany do roku 2000 w Republice Czeskiej.
FORMUŁA IMPERIALI: zgodnie z tą metodą wyniki poszczególnych list partyjnych dzieli się poprzez dzielnik wyborczy, którym jest iloraz liczby ważnie oddanych głosów oraz ilości mandatów do obsadzenia powiększonej o dwa mandaty fikcyjne; liczby całkowite z tego działania oznaczają liczbę mandatów uzyskanych przez poszczególne listy. W sytuacji, gdy pozostaną mandaty nieobsadzone stosuje się metodę największej reszty, zgodnie z którą mandaty dodatkowe przyznaje się kolejno ugrupowaniom, które posiadają największe reszty z danego dzielenia. Analogicznie postępuje się, gdy mandatów rozdzielonych będzie zbyt dużo. Wtedy odejmuje się je ugrupowaniom, które posiadają najmniejsze reszty. Stosowany we Włoszech do 1993 roku. Poniższy przykład przedstawia podział mandatów zgodnie z formułą Imperiali w okręgu siedmiomandatowym.
FORMUŁA DROOPA: zgodnie z tą metodą wyniki poszczególnych list partyjnych dzieli się poprzez dzielnik wyborczy, którym jest powiększony o jeden iloraz liczby ważnie oddanych głosów oraz ilości mandatów do obsadzenia powiększonej o jeden mandat fikcyjny; liczby całkowite z tego działania oznaczają liczbę mandatów uzyskanych przez poszczególne listy. W sytuacji, gdy pozostaną mandaty nieobsadzone stosuje się metodę największej reszty, zgodnie z którą mandaty dodatkowe przyznaje się kolejno ugrupowaniom, które posiadają największe reszty z danego dzielenia. Poniższy przykład przedstawia podział mandatów zgodnie z formułą Droopa w okręgu siedmiomandatowym.
B) STV (The Single Transferable Vote)
W systemie tym nie występują listy partyjne, aczkolwiek jak każdy system proporcjonalny stosowany on może być wyłącznie w okręgach wielomandatowych. Polega on na tym, że wszyscy kandydaci ujęci są na jednej liści, a wyborca glosując szereguje kandydatów od najbardziej preferowanego do najmniej preferowanego. Przy podziale mandatów najpierw dokonuje się obliczenia ilorazu wyborczego w sposób analogiczny jak przy formule Droopa:
[liczba oddanych głosów/(liczba mandatów w okręgu + 1)+1]
Kolejnym krokiem jest rozpoczęcie podziału mandatów:
- jeśli jeden z kandydatów przekroczy określoną przez iloraz wyborczy liczbę głosów, to uzyskuje on mandat, a nadwyżkę głosów, czyli różnicę pomiędzy liczbą otrzymanych głosów a ilorazem wyborczym, dzieli się pomiędzy pozostałych kandydatów proporcjonalnie do liczby uzyskanych przez nich drugich miejsc u głosujących na kandydata wybranego uprzednio. Tak samo postępuje się, gdy iloraz wyborczy przekroczony zostanie przez większą liczbę kandydatów.
- jeśli żaden z kandydatów nie przekroczy ilorazu wyborczego, eliminuje się kandydata z najmniejszą liczbą głosów, a jego głosy przyznaje się kandydatom z drugich miejsc.
- postępowanie powyższe ponawia się, aż do obsadzenia wszystkich mandatów w okręgu.
Stosowany np. w Irlandii i na Malcie.
SYSTEMY MIESZANE
Systemy mieszane polegają na obsadzani części mandatów metodą większościową, zaś części metodą proporcjonalną (np. Litwa, Ukraina, Rosja, Włochy, Meksyk). Może się to odbywać w sposób bardziej skomplikowany np. część obsadzana jest w okręgach jednomandatowych, część z list partyjnych w okręgach wielomandatowych, zaś część z list partyjnych z list krajowych (np. Węgry)
Polityczne konsekwencje systemów wyborczych
Konsekwencje określonych systemów wyborczych wywołują dwa zasadnicze efekty polityczne:
bezpośredni - sprowadzający się do rozmiaru dysproporcji pomiędzy wielkością uzyskanego poparcia a udziałem w dystrybucji mandatów (rozmiar deformacji woli wyborców)
pośredni - odnoszący się do liczby partii reprezentowanych w parlamencie.
Niektórzy badacze zwracają uwagę na fakt, że niektóre z konsekwencji systemów wyborczych ujawniają się przed głosowaniem (efekt psychologiczny, powstrzymujący liderów partyjnych od dokonywania rozłamów w partiach oraz wyborców od popierania ugrupowań, mających małe szanse) oraz po głosowaniu (efekt mechaniczny, wpływający na strukturę systemu partyjnego). Wpływ rozwiązań wyborczych na system partyjny - jego format i strukturę rywalizacji międzypartyjnej - przejawia się szczególnie wyraźnie w przypadku państw wchodzących na drogę demokracji. Jednym z podstawowych problemów tych krajów jest zwykle znaczna liczba partii rywalizujących o poparcie wyborców, którą próbuje się ograniczyć m.in. za pomocą prawa wyborczego. Tzw. „inżynieria wyborcza” staje się częścią strategii procesu transformacji politycznej. Systemy wyborcze „młodych” demokracji charakteryzują się niską stabilnością, oznaczającą częste zmiany, powodowane nierzadko doraźnymi partyjnymi interesami (Polska 2001 r. Słowacja 1998, Czechy 2000) lub poszukiwaniem lepszych rozwiązań (Bułgaria 1992, Polska 1993, Ukraina 1997 i 2004, Chorwacja 1999, Słowacja 1999). Konsekwencje polityczne tych systemów wyborczych trudno precyzyjnie ocenić, ponieważ niektóre z nich działają bardzo krótko.
a) Współczynnik proporcjonalności i jego konsekwencje wyborcze
Deformacja woli wyborców jako bezpośredni efekt systemu wyborczego oznacza rozbieżność między procentem uzyskanych przez partię głosów a procentem zdobytych przez nie mandatów. Proporcjonalność (lub dysproporcjonalność) systemu wyborczego stanowi jedno z najistotniejszych i najbardziej obiektywnych kryteriów jego oceny: daje też możliwość przeprowadzenia w miarę rzetelnej analizy porównawczej. Mierzy się ją różnymi metodami, których istota sprowadza się do obliczenia sumy odchyleń pomiędzy procentem głosów i mandatów zdobytych przez poszczególne partie. Proporcjonalność (dysproporcjonalność) jest bezpośrednią konsekwencją rozmiaru okręgów wyborczych oraz przyjętej formuły wyborczej. Wolę wyborców najpełniej odzwierciedla kombinacja wielkich okręgów wyborczych ora proporcjonalnego systemu wyborczego w wersji Hare-Nemeyera (zastosowana m.in. w wyborach parlamentarnych w byłej NRD w 1990 r. i w Polsce w 1991 r.). Porównując poziom proporcjonalności w 36 demokracjach w latach 1945-1996, A.Lijphart ustalił, że najwyższą wartość przybrał on w Holandii, Danii i Szwecji (stosujących system proporcjonalny w wersji Sainte Lague lub d'Hondta), najniższy zaś we Francji - gdzie przyjęto system większości bezwzględnej. Najniższy stopień proporcjonalności zapewniają systemy większościowe i systemy umiarkowanie proporcjonalne (połączenie metody d'Hondta, możliwie najmniejszych okręgów wyborczych oraz klauzuli zaporowej). Stopień najwyższy może zostać natomiast osiągnięty w przypadku połączenia formuły Hare-Niemeyera (system największych reszt) z jednym okręgiem obejmującym cały kraj oraz z wyrównawcza dystrybucją mandatów. Tego typu systemy można nazwać radykalnie proporcjonalnymi.
Wyodrębniamy:
systemy relatywnie reprezentatywne - odwzorowujące w miarę wiernie strukturę preferencji wyborców;
systemy deformujące - powodujące efekt średniej dysproporcjonalności
systemy dyskryminujące, wskazujące, że procent mandatów przydzielonych poszczególnym partiom znacznie odbiega od poziomu uzyskanego przez nie poparcia.
Zasadniczym kryterium jest rozmiar deformacji. W przypadku systemów relatywnie proporcjonalnych nie przekracza on 5%, natomiast w przypadku systemów dyskryminujących jest wyższy niż 15%. Z tak wysoką dysproporcjonalnością spotykamy się zwłaszcza w krajach stosujących system większościowy: we Francji (system większości bezwzględnej) oraz w Wielkiej Brytanii (system większości względnej). Do tego samego efektu może doprowadzić również system proporcjonalny w wariancie list partyjnych, zwłaszcza jeśli jest on sprzężony z małym rozmiarem okręgu wyborczego (Hiszpania) i/lub zawiera klauzule zaporową (rozmiar deformacji w wyborach parlamentarnych w Polsce w 1993 r. wyniósł ponad 35%). Rozmiar deformacji powodowanych przez różne systemy wyborcze możemy obliczyć sumując różnice pomiędzy procentem głosów i mandatów uzyskanych przez poszczególne partie i dzieląc otrzymany wynik przez 2 (jest to tzw. Indeks Loosemore-Hanby'ego). Idealnie reprezentatywny system to taki, w którym wartość indeksu wynosi 0 (co w praktyce się nie zdarza). Posługując się tym wskaźnikiem:
za relatywnie reprezentatywne uznamy systemy wyborcze Austrii, Danii, Finlandii, Holandii, Islandii, Malty, Niemiec, Słowenii, Szwajcarii, Szwecji i Włoch do 1993 r.;
Systemy deformujące odnajdziemy w Belgii, Czechach, Estonii, Grecji, Hiszpanii, Irlandii, Litwie, Luksemburgu, Łotwie, Norwegii, Portugalii, Słowacji, oraz we Włoszech po 1993 r.;
systemy dyskryminujące to V Republika we Francji oraz Wielka Brytania.
b) Zjawisko nadreprezentacji i podreprezentacji ugrupowań politycznych
Rozmiar nadreprezentacji najsilniejszej partii - różnica pomiędzy procentem uzyskanych mandatów i głosów. Z wyjątkiem systemów radykalnie proporcjonalnych, partie najsilniejsze uzyskują na ogół więcej mandatów niż wynikałoby to z proporcji zdobytych przez nie głosów. Jeżeli system partyjny jest sfragmentaryzowany - nie ma to takiego znaczenia. W miarę spadku efektywnej liczby partii może dojść do sytuacji, w której partia uzyska bezwzględną większość mandatów, mimo że nie legitymuje się aż tak wysokim poparciem. Ten rodzaj sztucznych w istocie większości parlamentarnych, które umożliwiają jednak utworzenie stabilnego rządu to większości „wypracowane” (manufactured majorities). Osiągnięciu tego celu służą systemy większości względnej oraz tzw. „wzmocnione” proporcjonalne systemy wyborcze. Ten sam defekt można osiągnąć poprzez znaczne zróżnicowanie okręgów wyborczych.
c) Wpływ redukcji efektywnej liczby partii na zjawisko reprezentatywności
Innym skutkiem systemu wyborczego jest redukcja tzw. efektywnej liczby partii polegająca na tym, że liczba partii reprezentowanych w parlamencie jest zawsze niższa niż liczba ugrupowań rywalizujących o głosy na arenie wyborczej, natomiast procent mandatów, jaki uzyskują partie najsilniejsze jest wyższy niż procent zdobytych przez nie głosów. System wyborczy wpływa na kształt systemu partyjnego głównie poprzez utrudnianie lub ułatwianie dostępu na arenę parlamentarną nowym partiom, które na ogół są, przynajmniej na początku dosyć słabe. Nie ma natomiast dowodu na to, by systemy wprowadzające progi zaporowe stanowiły wystarczającą barierę dla zakładania nowych formacji lub dla zdobywania przez nie zauważalnej liczby głosów. Również i w przypadku redukcji efektywnej liczby partii decydującą rolę odgrywa podział na okręgi wyborcze, ich rozmiar oraz formuła wyborcza.
Politycznym efektem prawa wyborczego jest jego bezpośredni wpływ na strategię wyborczą partii politycznych. Formuła wyborcza może zachęcać je do wchodzenia w koalicje wyborcze (jak w przypadku dwuturowego wariantu większości bezwzględnej) bądź skłaniać je do działania samodzielnie (jak w przypadku systemu większości względnej). Wpływ na strategię partii ma również liczba i rozmiar okręgów wyborczych. Rywalizacja w okręgach jednomandatowych wymusza bardziej staranny dobór kandydatów. W przypadku okręgów wielomandatowych ważnym czynnikiem jest też to, czy wyborca dysponuje jednym głosem czy liczbą głosów równą liczbie mandatów w okręgu, czy oddaje głos wyłącznie na listę partyjną, czy ma prawo zaznaczania swych preferencji dla poszczególnych kandydatów oraz to, jaki jest jego zakres swobody w „przeciwstawianiu” kolejności nazwisk na liście (lub kumulowaniu głosów). Uprawnienia wyborcy mogą pośrednio wpływać na dyscyplinę partyjną i osłabiać lub wzmacniać wewnątrzpartyjną hierarchię.
Za najistotniejsze konsekwencje polityczne systemów wyborczych uznać należy:
stopień deformacji woli wyborców - warunkowany głównie rozmiarem okręgów i przyjętą formułą wyborczą,
rozmiar nadreprezentacji zwycięskiej partii,
redukcję efektywnej liczby partii na arenie parlamentarnej (w stosunku do areny wyborczej) - warunkowaną głównie rozmiarem okręgów i przyjętą formułą wyborczą,
strategie wyborcze partii politycznych - warunkowane rozmiarem okręgów, formułą wyborczą i uprawnieniami przysługującymi.
Agnieszka Próba
Marta Pietraszewska
Marta Romantowska
Niemcoznawstwo Rok II