ORNAMENTYKA- ZESTAWIENIE
Na podstawie: Zeszytów Instytutu Historii Sztuki w Poznaniu, red. W. Rządek, K. Tomaszewski, T. Żuchowski, Słownika Terminologicznego Sztuk Pieknych oraz notatek Aleksandry Królak i Agnieszki Dulęby
Wszystkie opisy odnoszą się do ornamentu wykonywanego w różnych materiałach, opisany jest wygląd; np. jeśli napisane jest: „wycinane z blachy”, to oznacza, że tak to wygląda, a nie, że z blachy jest wykonane. Oszczędność przestrzeni.
Nie wszystkie poniższe ornamenty są wymagane, ale myślę, że przejrzenie ich może Wam potem pomóc w razie wątpliwości.
Enjoy!
Olga R.
Chronologia okresów:
Romanizm: wczesny- XI w.; pełny- XII w.; późny: 1. połowa XIII w.
Gotyk: wczesny- XII-XIII w. (Francja 1150-1200; Anglia 1175-1270; Niemcy 1230-1300), dojrzały- XIII- koniec XIV w. (odpowiednio: 1200-1250; 1270-1370/1400; 1300/1350-1400); późny- XV-XVI w. (styl międzynarodowy- 1390-1430/50)
Renesans: 1420 (Italia)- 1490/1500; Polska- od 1502-1530 (Zygmunt I)
Manieryzm: 1520-1600 (dla Francji, Fontainebleau- 1540-1580)
Barok: 1590/1600- 1770, w Polsce od 1590 r.
Regencja: 1715- 1723
Rokoko: 1720- 1790, w Polsce od 1730 r.
Klasycyzm: XVII/XVIII w.- druga połowa XIX w., Polska- od ok. 1760 (Stanisław August Poniatowski)
Empire: 1800-1815 (Francja), cała pierwsza połowa XIX w. w Europie
ORNAMENTY CHARAKTERYSTYCZNE DLA OKREŚLONYCH OKRESÓW (głównie dla nich)
ROMANIZM
Okna: biforia, triforia
Układ lombardzki (system dekoracji wiązania arkaturą co drugiej lizeny)
Szewron (motyw w kształcie „V” lub zwielokrotnionych łamanych linii; Anglia)
Fryz ząbkowy (szereg ustawionych ukośnie prostokątnych bloków kamiennych lub ceglanych)
Plecionka
Żabka* (czołganka, szpon; zwinięte liście, małe zwierzęta lub formy geometryczne w bazach kolumn)
GOTYK
Astwerk, ornament gałęziowy (suche, bezlistne, przeplecione gałęzie, od ok. 1500 r.)
Kwiaton (kwiat o płatkach i liściach rozłożonych promieniście na kilku poziomach, ewentualnie uzupełniony żabkami)
Laskowanie (wąskie, proste, kamienne pręty łączone łukami lub arkadami; późny gotyk)
Maswerk (ażurowa dekoracja wypełniająca okna, balustrady itp. formami geometrycznymi i ornamentalnymi)
Ornament pergaminowy (pofałdowany pergamin, od ok. 1480)
Pinakiel (fiala; w kształcie ostrosłupa o krawędziach z szeregami żabek, zwieńczony kwiatonem)
Rybi pęcherz (od ok. 1400 r., także w maswerkach)
Wimperga (trójkątny szczyt wieńczący okno lub portal, uzupełniony maswerkiem, z żabkami i pinaklem lub kwiatonem, od XIII w.)
Żabka ** (pączek kwiatu lub zwinięty liść na odchylającej się na zewnątrz łodydze)
RENESANS
Ornament monetowy (szereg naśladujących monety, zachodzących na siebie płaskich krążków)
MANIERYZM
Pilastry hermowe (zwężające się ku dołowi)
BAROK
Gloria (promienisty krąg w zwieńczeniu ołtarza; w Polsce od ok. 1700 r.)
Ornament lambrekinowy (pas tkaniny wycięty w zęby, z galonami, chwastami, frędzlami; XVI-XVII w., szczególnie ok. 1700)
Ornament małżowinowo-chrząstkowy (trawersowana chrząstka z uwypuklonymi guzami oraz małżowina uszna; w Europie od początku XVII w., w Polsce 1630- '80 XVII w.)
Ornament wstęgowy (Francja od 1690, Europa w 1. połowie XVIII w.)
ROKOKO
Akant płomienisty (od 1725)
Crosettes (obramienie pędem winorośli z zaokrąglonymi narożnikami, Francja)
Koguci grzebień (wystrzępiony grzebień, w rocaille od 1750 r.)
Nietoperze skrzydła (żyłkowane)
Rocaille (ornament muszlowy; fantazyjna, niesymetryczna i nieregularna forma o płynnych i strzępiastych konturach, imitująca stylizowane małżowiny i muszle lub okazy morskiej flory; od 1730 r., 1750- wzbogacona o koguci grzebień, dodatkowo z motywem ściekającej wody)
Turquerie (scenka z postaciami w tureckich strojach lub z tarczami, szablami i półksiężycami)
EMPIRE
Harfa i lira, orzeł
Rózgi liktorskie (wiązka rózg przewiązanych rzemieniem, ewentualnie z toporem w środku)
Sfinks (także w klasycyzmie)
Wieniec
Monogram „N”
WYSTĘPUJĄCE RÓŻNIE
Aegikarion (czaszka lub głowa kozła w ujęciu frontalnym; antyk, koniec XVIII w.)
Akant (antyk, średniowiecze XIII- XIV w.- iluminacje włoskie; liść i kwiat- od renesansu)
Akant mięsisty (Europa- 1630, Europa Środkowa- od połowy XVII w.)
Akant suchy (ok. 1700, od '50 XVIII w. znów pełniejszy)
Akant płomienisty (od 1725 r.)
Anthemion (alternacja palmety i lotosu lub dwóch rodzajów lotosu; antyk i klasycyzm)
Arabeska (wić palmetowa lub akantowa, uzupełniona o ornament roślinny lub geometryczny; wczesny renesans i klasycyzm)
Archiwolta uskokowa (gotyk i romanizm)
Arkatura (ciąg arkad na kolumnach, konsolach, pilastrach lub służkach; Rzym, sztuka przedromańska i romańska- łuki półkoliste, od 1200- łuki trójlistne i ostre)
Astragal (perełkowanie; od antyku)
Atlant (podpora w kształcie mężczyzny; antyk, renesans włoski i niderlandzki; barok, klasycyzm i XIX w.)
Attyka (pełna, wysoka ścianka z płaskorzeźbami i inskrypcjami- antyk; ażurowa z blendami- sporadycznie w XIV-XV w. w Europie Środkowej; tzw. Polska- wysoki cokół ze ślepymi arkadkami i niszami oraz lizenami- 2. połowa XVI w.; bez grzebienia, balustrada z posągami- renesans, głównie Italia; pozorne- górna część odpowiada części ścian najwyższej kondygnacji- barok)
Baldachim (wieżyczka zwieńczająca oprawę np. rzeźb, nagrobków, stalli; od gotyku)
Balustrada (od antyku; tralkowa- renesans; z kutego żelaza- barok; żeliwna- od XIX w.)
Banderola (wstęga o zwijających się końcach, z inskrypcją; średniowiecze)
Belkowanie (w Grecji konstrukcyjne, od Rzymu ornamentalne; wyłamane- bez jednego elementu bądź z dodanymi- renesans; przerwane, np. plakietą- początek XVIII w.; gięte- połowa XVII w.; znów zgodne z kanonem- klasycyzm)
Blenda (płytka ze ślepą arkadą lub oknem)
Bluszcz (antyk, gotyk, secesja)
Boniowanie (Rzym, architektura obronna Francji w XII w.; od renesansu po XX w.)
Bukranion (czaszka lub głowa byka w ujęciu frontalnym; antyk, renesans, klasycyzm)
Ornament cekinowy (pas nachodzących na siebie krążków, ewentualnie z łączącym je drutem; renesans, barok)
Chinoiserie (od XVII w.)
Draperia (barok, klasycyzm)
Drôlerie (małe scenki figuralne, fantastyczne, zdeformowane; średniowiecze, renesans, barok)
Esownica (zwinięta z obu stron w nierówne woluty; antyk, renesans, barok, zwieńczenia polskich attyk renesansowych)
Espagoulette (kobieca głowa z zaczesaną fryzurą, ozdobioną np. diademem lub draperią, otoczona sztywnym kołnierzem, zakończona esownicą lub kartuszem; regencja i początek Louis XV)
Ornament falowy (pasowy szereg spirali i wolut; antyk, średniowiecze- malarstwo; renesans, klasycyzm)
Faseta (wklęsły, zaokrąglony narożnik między ścianą a sufitem z ornamentem lub profilowny; XVIII, XIX i początek XX w.)
Feston (półkolisty wieniec z liści, kwiatów, owoców, przewiązany wstęgami i kokardkami, podwieszony na obu końcach; hellenizm, Rzym, sztuka nowożytna i klasycyzm)
Fronton (naczółek; trójkątny- antyk; półokrągły- od ok. 1520; załamany, przerwany- barok)
Owoc granatu (średniowiecze, Italia XVI-XVII w.- tkaniny)
Groteska (wić roślinna z naturalistycznymi i fantastycznymi motywami figuralnymi, zwierzęcymi i przedmiotowymi)
Rzym I w. n.e. i III-IV w. w Pompejach;
potem od 1748 r. po odkryciu Pompei. Italia- do monumentalnych dekoracji, zagęszczone wicią roślinną i o motywach trudnych do rozróżnienia;
Francja od '30 XVI w.- Fontainebleau- motywy możliwe do rozpoznania i fantastyczne, delikatne, uzupełnione scenami
Niderlandy od '50-'60 XVI w.- C. Floris, C. Bos, H. Vredeman de Vries (1555-60)- z ornamentem zwojowo-okuciowym, fantastycznymi kartudzami, koszami z owocami, chustkami i gałązkami
Niemcy od 1515 (Dürer), Lukas Kilian- z dodatkiem ornamentu chrząstkowo-małżowinowego do 1. połowy XVII w., Jan Berain Starszy, koniec XVII i XVIII w.- wstęgi, formy architektoniczne i drobne kwiaty
Polska od '20-'30 XVI w. w kaplicy Zygmuntowskiej, potem '50-'60 XVI w.
W XVII w. łączona z arabeską i rollwerkiem
Guz (wystająca gałka, często zdobiona i profilowana; Niemcy i Niderlandy- późny renesans; Polska- Santi Gucci)
Herma (posąg kobiety lub mężczyzny na rozszerzającym się ku górze piedestale; antyk, renesans)
pilaster hermowy (Niderlandy, H. Vredeman de Vries od 1565 r.)
herma saska (mężczyzna z założonymi rękoma; Śląsk od 1570 r.)
kaboszon (motyw kulistego, półkolistego lub elipsoidalnego kamienia w ozdobnej oprawie; antyk, renesans, barok)
kampanula (zwrócone w dół kwiaty w kształcie dzwonka, w formie zwisu; koniec XVII- połowa XVIII w., głównie w Europie Środkowej; regencja)
ornament kandelabrowy (arabeska, groteska, symetrycznie po obu stronach pionowej osi; antyk, renesans, klasycyzm)
kariatyda (podpora- kobieta z kapitelem na głowie; od 550 r. p.n.e., gotyk francuski, nowożytność)
kanefora (podpora- kobieta z koszem na głowie)
kartusz (ozdobne obramowanie tablicy inskrypcyjnej, płaskorzeźby, malowidła, podtrzymywanego przez putta, anioły lub zwierzęta; Europa XIV-XIX w.; owalny sercowaty, od 2. połowy XVI w. prostokątny z ornamentem okuciowym i zwijanym)
kaseton (antyk, sztuka starochrześcijańska, renesansowa)
kimation (szereg stylizowanych liści: dorycki, joński, lesbijski; Grecja, Rzym, nowożytność)
kratka (późny barok i regencja)
serliana (łuk tryumfalny z prostokątnym zamknięciem w otworach bocznych; od 2. ćwierci XVI w. w Italii)
ornament małżowinowy (fantazyjnie trawersowana małżowina uszna; Niderlandy, koniec XVI w., Europa początek XVII w.; Śląsk od 1600, Polska 1610-1640)
maszkaron (stylizowana głowa ludzka lub półzwierzęca o zdeformowanych rysach fantastycznych włosach często przechodzących we florę; późny antyk, późny gotyk, renesans, manieryzm 1530-1600, barok)
maureska (wić roślinna zakomponowana symetrycznie, wypełniająca całą płaszczyznę; od hellenizmu)
meander (ciąg form geometrycznych równej grubości z linii załamujących się pod kątem prostym i często przeplatających się; od prehistorii)
muszla (zazwyczaj rozwinięta wachlarzowo koncha; renesans, barok)
obelisk (wysoki czworoboczny słup zwężający się ku górze, ścięty u szczytu, w formie ostrosłupa; dekoracja- w Europie Północnej od 2. połowy XVI-XVII w., w Polsce po 1570 r.)
ornament okuciowy (płaskie żelazne okucia, wycięte w kształcie listew i ażurowych plakiet z kaboszonami, małymi rautami i imitacją główek gwoździ, nitów, bulli itp., dodatkowo maszkarony, lwie głowy, motywy roślinne, fantastyczne i groteskowe; 1550-1560 Niderlandy, H. Vredeman de Vries, w Europie Środkowej i Północej do 1625 r., w początkach XVII wraz z ornamentem małżowinowo-chrząstkowym)
palmeta (rozłożony wachlarzowo liść palmy; Grecja, renesans, koniec XVIII w.)
panneau (kwadratowa lub prostokątna płycina w obramieniu, wypełniona malarstwem lub reliefem; też samo malowidło lub relief; antyk, barok, rokoko)
supraporta (panneau nad drzwiami; pałace renesansowe, barok, rokoko, klasycyzm)
plafon (duże pole dekoracyjne w centralnej części sufitu, najczęściej prostokątne, z przedstawieniem lub ornamentem reliefowym)
płycina (lekko zagłębione pole, profilowane, zazwyczaj prostokątne, wypełnione dekoracją, głównie reliefową; od Rzymu)
putto (naga, pulchna postać dziecięce, może być uskrzydlona, albo uskrzydlona główka, często z podwieszoną w dwóch punktach chustą; Polska- z chustą od 1570, z plastycznym lokiem od 1600, w Polsce 1620-1640)
raut (szlifowany diament; romanizm i późny renesans)
rollwerk (ornament zwijany, kartuszowy; formy zwijane z blaszanej taśmy, podgięte lub spiralne zakończenia;)
Italia, 20 XVI w.
Francja od 1530 (Fontainebleau)
Niderlandy, Niemcy, '50-'60 XVI w. (C. Bos, C. Floris, H Vredeman de Vries)
Z ornamentem okuciowym 1560- połowa XVII w.
Polska '50-'60 XVI w. (Jan Michałowicz z Urzędowa, artyści-komaskowie); powszechnie po 1570 r.
Rozeta (stylizowany, rozchylony kwiat z odśrodkowym układem płatków lub roślinno kwiatowa kompozycja odśrodkowa w centrum plafony lub sufitu; malowana- rozety parasolowe- XVIII-XIX w.)
Róg obfitości (róg z wysypującymi się kwiatami, owocami lub klejnotami; antyk, renesans, barok, klasycyzm)
Rzygacz (plwasz, gargulec; zakończenie rynny dachowej w formie głowy człowieka, zwierzęcia lub fantastycznego stwora; Grecja, gotyk, nowożytność)
Słonecznik (od 1700)
Słońce (zawsze, szczególnie Francja Louis XIV)
Smok (późny antyk, średniowiecze, późny renesans, chinoiserie)
Spływ wolutowy (esownica o łagodnej krzywiźnie spływu, końce podstawą obelisku, wazonu, rzeźby; pary wypełniające przestrzeń różnicy kondygnacji; późny renesans, barok, Santi Gucci)
Szyszka (od XV w.)
Uszaki (uszy; wyodrębnione prostokątnymi występami z linii obramienia okna lub drzwi akcenty naroży lub dekoracyjne pola flankujące część centralną nagrobka, epitafium, ołtarza itd. Zazwyczaj w kształcie przeciętej na pół tralki, z profilami zoomorficznymi, wicią roślinną, maureską, groteską, rollwerkiem, elementami architektonicznymi; późny renesans, Polska 1590-1650; jako swobodna wić roślinna po 1700 r.)
Vanitas (XVI-XVIII w.)
Woluta (spirala, zwój; od antyku)
Wstęga (antyk, średniowiecze, wczesny barok)
Ornament wstęgowo-cęgowy (wstęga załamana pod różnymi kątami, w krucze dzioby, rozwarte nożyce i cęgi, dodatkowo z symetrycznie ułożonymi muszlami; regencja, początek XVIII w., pod koniec lat 20. łamana, do lat 40.)
Zwis (pęk kwiatów, owoców, podwieszony w jednym punkcie; renesans, barok, klasycyzm)
INNE WSKAZÓWKI DO DATOWANIA
Materiał: marmur chęciński- w Polsce pod koniec XVI- XVII w.
Marmur dębnicki- od '20 XVI w.
Wątek muru:
Angielski- 2. połowa XIX w.
Wedyjski- słowiański- od XIII w.
Gotycki- XIV - koniec XVI w. w Polsce
Kowadełkowy- od XVI w. w Polsce
Krzyżowy- od XVII w. w Polsce
Holenderski- od XVII w. w Polsce
Cegła palona- w Polsce od XII w.
Rustyka- renesans, manieryzm, barok
Boniowanie- Rzym, francuskie budowle obronne XII w., od renesansu po XX w.
Porządki: dorycki- VII w. p.n.e., joński od 550 r. p.n.e., koryncki od V w. p.n.e., kompozytowy- Rzym
Filary wiązkowe- średniowiecze
Lunety- renesans, manieryzm, barok
Sklepienia:
Krzyżowo-żebrowe od 1316 (Chartres)
Trójdzielne- Polska od 1300 r. (katedra wawelska)
Kryształowe- 70. XV w., Saksonia, Czech, Polska Północno-Wschodnia
Okna:
Biforia, triforia- romanizm
Rozety- gotyk
Porte-fenêtre- XVII-XIX w.
Lukarna (owalne, zdobniczo obramione okno dachowe)- od gotyku, barok, rokoko
Portale:
Uskokowy- romanizm i gotyk
Balkonowy (zwieńczenie połączone z balkonem piętra)- barok
Portyk- antyk i renesans oraz później
Plan:
Kościoły dwunawowe od XIII w. we Francji; w Polsce od 2. połowy XIV w. założenie dwóch naw widoczne w sklepieniu
Plany centralno-podłużne- barok