Zasady kształcenia = zasady nauczania
Analizując proces nauczania - uczenia się, nie możemy pominąć ogólnych norm postępowania dydaktycznego, nazwanych zasadami nauczania, bądź zasadami kształcenia, które określają, jak należy realizować cele kształcenia.
Pojęcie zasad kształcenia.
Najczęściej używa się pojęcia zasady nauczania ( B. Nawroczyński, K. Sośnicki, Cz. Kupisiewicz ), natomiast termin “zasady kształcenia” wprowadził W. Okoń. Z kolei w dydaktyce zachodniej, zwłaszcza amerykańskiej, często używa się pojęcia “zasady uczenia się”. Zasady kształcenia to najbardziej kontrowersyjna dziedzina dydaktyki. Pojawiają się w jej obrębie stanowiska krańcowo różne, często ze sobą sprzeczne, a niekiedy wręcz różny przedmiot mające na względzie. Ta swoboda w rozumieniu zasad i w tworzeniu systemów zasad nauczania wynika w dużej mierze z braku zgodności co do rozumienia terminu "zasada". Według pierwszego ze znaczeń, zasada to twierdzenie oparte na prawie naukowym, rządzącym jakimiś procesami. Zgodnie z drugim znaczeniem, zasada to norma postępowania uznanego za obowiązujące. W znaczeniu trzecim, zasada jest tezą wywiedzioną z jakiejś doktryny. Konsekwencje, jakie wynikają z takiego czy innego pojmowania zasady jako zasady nauczania, wystąpią jaskrawiej na przykładach wybranych systemów zasad.
W. Okoń określa zasady kształcenia jako ogólne normy postępowania dydaktycznego, których przestrzeganie umożliwia realizację celów kształcenia. Twierdzi on, że z każdej zasady wyprowadzić można normy szczegółowe, zwane zazwyczaj prawidłowościami dydaktycznymi.
Na teoretyczno- praktyczny aspekt zasad kształcenia zwrócił uwagę J. Półturzycki, twierdząc, iż oznaczają one “zarówno normy postępowania uznane za właściwe w celu osiągnięcia założonych celów pedagogicznego postępowania, jak też formułują podstawy, na których opierają się postępowania właściwe dla procesu wychowania lub nauczania ” Jak z powyższego wynika- zasady kształcenia są prawidłowościami teoretyczno- praktycznymi, które regulują działalność nauczycieli i uczniów.
Zasady kształcenia określimy jako ogólne normy postępowania dydaktycznego nauczyciela i działalności uczniów wynikające z podstawowych prawidłowości procesu dydaktycznego, których przestrzeganie zapewni lepszą realizację zakładanych celów kształcenia ogólnego. F. Bereźnicki
Nie ulega wątpliwości, że postępowanie dydaktyczne nauczyciela jest skuteczne, jeżeli będzie ono zgodne z zasadami, prawidłowościami wykrytymi w procesie dydaktycznym.
Geneza zasad kształcenia
Zasady nauczania, wytyczające kierunek pracy dydaktycznej nauczyciela, ustalane są na podstawie analizy procesu nauczania-uczenia się. Ponieważ w wyniku tej analizy wykrywa się prawidłowości dotyczące określonych zjawisk dydaktycznych i ukazujące wzajemne, a zarazem obiektywne zależności między podstawowymi składnikami procesu nauczania-uczenia się, którymi są: uczeń, nauczyciel oraz materiał nauczania, przeto zasady tworzy się właśnie na podstawie tych prawidłowości.
Zdaniem Okonia, „(...) po dokonaniu analizy procesu nauczania można by właściwie zaniechać formułowania zasad dydaktycznych. Kto bowiem uświadomi sobie na przykład, że przyswojenie pewnych pojęć i sądów musimy poprzedzić poznaniem, i to możliwe dokładnym, odpowiednich rzeczy, zjawisk i procesów — ten pojmie tym samym istotny sens zasady poglądowości; kto zrozumie, że przebieg procesu nauczania zależy od uprzedniego doświadczenia ucznia, od stopnia rozwoju jego sił i możliwości, ten uchwyci istotny sens zasady przystępności (i stopniowania trudności) w nauczaniu" .
Podobne stanowisko reprezentuje w tej kwestii H. Glóckel, według którego analiza pracy dobrych nauczycieli stanowi cenne źródło dla formułowania zasad, a nawet prawidłowości nauczania-uczenia się .
Kontynuując ten tok rozumowania, można powiedzieć, że ci pedagodzy, którzy zdają sobie sprawę, iż wyniki uzyskiwane przez ucznia są zależne od stopnia jego aktywności umysłowej, dostrzegają istotny sens zasady świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania-uczenia się. Ci zaś, którzy obserwowali efekty, do jakich prowadzi systematyczna, planowa praca, z pewnością docenią wagę zasady systematyczności. Z kolei uświadomienie sobie faktu, iż utrwalenie reakcji wywołanej przez dany bodziec zależy m.in. od częstotliwości skojarzeń łączących ją z tym bodźcem, stanowi ważki argument na rzecz zasady trwałości zdobywanej wiedzy. Wreszcie, oczywista konieczność wdrożenia uczniów do dostrzegania, formułowania i rozwiązywania różnorakich problemów teoretycznych i praktycznych, które niekiedy nawet znacznie wykraczają poza zakres realizowanego w szkole materiału, wiąże się z przestrzeganiem w pracy dydaktycznej zasady operatywności posiadanej wiedzy oraz zasady wiązania teorii z praktyką. Do tego toku myślenia włączają się Helmut Klein i Lothar Klingberg.
Nieco inne stanowisko w sprawie genezy zasad nauczania reprezentuje K. Kruszewski. Według niego, nauczyciel często napotyka w swej pracy trudności, których przezwyciężenie wymaga najpierw określenia ich istoty czy charakteru, a następnie znalezienia optymalnego rozwiązania. Otóż „Wzorców takich rozwiązań dostarczają zasady dydaktyczne. Dotyczą one: doboru i układu wiadomości stanowiących materiał nauczania, motywacji uczniów, czynności uczenia się, zharmonizowania systemów dydaktycznych, stosunków społecznych w klasie, czynności nauczania i warunków zewnętrznych".
Postulat Zaczyńskiego:
Przegląd podstawowych zasad kształcenia formułowanych w literaturze dydaktycznej ukazuje ich dużą różnorodność. Gdyby zebrać wszystkie ogólne zasady podawane w podręcznikach dydaktyki, byłoby ich ponad dwadzieścia. Różnorodność w formułowaniu zasad kształcenia wynika z braku ogólnie przyjętego kryterium ich ustalania. Słuszny jest zatem postulat W. Zaczyńskiego, by zasady kształcenia wyprowadzać rygorystycznie z odkrytych prawidłowości procesu dydaktycznego i wówczas uniknie się dowolności w liczbie i rodzajach formułowanych zasad kształcenia. Liczba zasad nie jest zamknięta i wraz z rozwojem badań nad procesem dydaktycznym i wykrywaniem nowych praw i prawidłowości tego procesu może zajść potrzeba formułowania nowych zasad kształcenia.
Przegląd zasad kształcenia wybranych autorów
Inne spojrzenie na zasady kształcenia prezentuje K. Kruszewski. Wychodząc z założenia, że zasady dydaktyczne to ogólne normy postępowania nauczyciela w czasie przygotowania i prowadzenia lekcji, wyróżnia się siedem zasad dydaktycznych
Zasady dotyczące materiału nauczania
- Należy łączyć to, czego uczeń ma się nauczyć, z tym, co już wie.
- Materiał ustrukturyzowany jest opanowany szybciej niż materiał nieustrukturyzowany.
- Nie wprowadza się takich wiadomości, o których wiadomo, ze są niepotrzebne.
2. Zasady dotyczące motywacji
- Pozytywny stosunek do zadań podnosi motywację do ich wykonania.
- Zadania pobudzające ciekawość ucznia i umożliwiające jej zaspokojenie wzbudzają motywację do ich wykonania.
- Są uczniowie, dla których głównym źródłem motywacji do nauki jest potrzeba akceptacji ze strony nauczycieli, rodziców i kolegów.
3. Zasady dotyczące pracy ucznia
- Uczenie się jest procesem ciągłym, długie przerwy w uczeniu się danego materiału lub wyeliminowanie niektórych faz uczenia się obniża efekt.
- Wartościowsze są zwykłe efekty uzyskane dzięki poznaniu bezpośredniemu.
- Uczenie się jest skuteczniejsze, kiedy uczeń zrozumie cel, któremu to uczenie służy.
- Dostosowanie materiału nauczania i działań nauczyciela do właściwości indywidualnych uczniów zwiększy efekty uczenia się.
4. Zasady dotyczące stosunków społecznych w klasie
W tej grupie zasad znajdują się wskazówki dla nauczyciela: Jak posługiwać się współzawodnictwem i współpracą? Jak eliminować konflikty i im zapobiegać? Jak kształtować grupę?
Zasady dotyczące czynności nauczyciela
- Rola nauczyciela wobec ucznia jest zawsze kierownicza.
- Aby uczyć skutecznie, nie można mieć kłopotów z dyscypliną.
- Wszystkie poważne błędy popełnione w trakcie uczenia się lub spostrzeżone w wynikach uczenia się powinny być prostowane, a ich przyczyny usuwane.
Zasady dotyczące warunków zewnętrznych
- Niesprzyjające uczeniu się warunki zewnętrzne wywołują najpierw zmęczenie uczniów, które staje się bezpośrednią przyczyną pogorszenia uczenia się.
- Jeżeli brakuje czasu na osiągnięcie celów kształcenia, zamiast rezygnować z niektórych, można zreorganizować materiał nauczania.
- Materialne obudowanie lekcji sprzyja podnoszeniu jej efektów tylko wtedy, gdy jest celowe i metodyczne.
Zasady kształcenia prezentowane przez R.H. Davies, L.T. Alexander i S.L. Yelon
-folia11
6. Realizacja zasad w procesie kształcenia
Nauczyciel w procesie dydaktycznym winien uwzględniać założenia, możliwości i potrzeby realizacji wszystkich zasad kształcenia, ponieważ czynią one ten proces bardziej efektywnym. Właściwe rozumienie procesu kształcenia, stosowanie nowoczesnych metod i form dydaktycznych, wykorzystywanie środków technicznych oraz realizowanie zasad dydaktycznych to warunki skuteczności kształcenia.
Zgodnie z zasadą poglądowości praca dydaktyczna powinna zawierać elementy treściowe, które zgodnie z zasadą przystępności powinne być tak dobrane, podane i przedstawione, aby ich poznanie stawało się przystępne i bezpośrednie, aby budziło świadomą i aktywną postawę uczniów. Treści programowe powinny być tak dobrane, aby systematycznie zapoznawały z nowym materiałem i aby umożliwiały realizację zasady indywidualności i zespołowości.
Aby pełniej i sprawniej realizować zasady kształcenia nauczyciel powinien poznać typowe trudności w procesie uczenia się i poziom zdolności uczniów. Należą do nich m.in. brak umiejętności uczenia się, braki i zaniedbania w znajomości materiałów z poprzednich okresów nauczania, nieumiejętność wnioskowania. Aby usunąć lub zminimalizować te braki nauczyciel powinien stosować kształcące metody nauczania, wykrywać i likwidować braki w wiedzy uczniów, wzbudzać w uczniach zainteresowanie nauką., tłumaczyć im sens i potrzebę zdobywania wiedzy. Drugim warunkiem jest rozumienie przez ucznia tego co poznaje. Sporo trudności powoduje trudny, niedostosowany do możliwości uczniów materiał.
Zasady kształcenia stanowią wytyczne postępowania nauczyciela. Są na ogół akceptowane teoretycznie, ale nie wynika z tego, że są rzeczywiście realizowane w praktyce.
Zasady kształcenia jako normy odnoszące się do prawidłowości procesu nauczania- uczenia się czynią ten proces skuteczny, jeśli działanie dydaktyczne nauczyciela jest zgodne z ustalonymi przez naukę ogólnymi prawidłowościami tego procesu.