ŹRÓDŁA PRAWA

NIEMCY W OKRESIE MONARCHII WCZESNOFEUDALNEJ (X - poł. XIII w.)

• rozwój lokalnych praw zwyczajowych

• nikłe ustawodawstwo królewskie

• zróżnicowane prawo np. dla poszczególnych stanów:

1. Prawo kanoniczne (dla Kościoła)

2. Prawo ziemskie (dla szlachty)

• 1220-1235 powstał najstarszy spis zwyczajowy prawa niemieckiego,

tzw. Zwierciadło Saskie:

• dokonany przez rycerza saskiego Eike von Repkow:

- był ławnikiem sądowym

- nie posiadał głębszego wykształcenia prawniczego, nie znał prawa rzymskiego

- zwolennik silnej władzy cesarskiej

- spisał prawo wschodniosaskie „Ostfalia”

• spis składa się z 2 części poświęconych:

- prawu ziemskiemu (księga ta wywarła wpływ na rozwój prawa niemieckiego)

- prawu lennemu

• spis prywatny, autentyczny, bez sugestii (zaczerpniętych z obcych systemów prawnych),

z tendencjami obrony praw cesarza wobec roszczeniom papieża

• niektóre jego artykuły, nie odpowiadające interesom Kościoła, zostały potępione bullą papieską

z 1374r. (np. w którym Eike jako środek dowodowy dopuszcza ordalia-sądy boże, wbrew potępieniu

ordaliów przez sobór laterański w 1215r.)

• I redakcję Zwierciadła Eike sporządził w języku łacińskim, II redakcję w języku

dolnoniemieckim dlatego uważany za twórcę prawniczego języka niemieckiego

• spis stosowany nawet do XIX w. w niektórych krajach niemieckich

• dotarł do Polski, Czech, Litwy

• Zwierciadło Szwabskie z 1275r. to przykład innego spisu prawa zwyczajowego

• powstało w Augsburgu i opierało się na prawie bawarskim

• Zwierciadło Frankońskie z 1300r.

• powstało w Hesji

1. Prawo miejskie (dla mieszczan)

• takie same/zbliżone prawa całych rodzin miast (ze względu na system filialny miast)

• źródła poznania prawa miejskiego:

• I kategoria: porady prawne, ortyle (wyroki sądowe)

• II kategoria: akty praktyki sądów miejskich, wilkierze (ustawodawstwo miejskie)

• III kategoria: spisy zwyczajowego prawa miejskiego, statuty (systematyczne zbiory)

1. Prawo lenne

• normowało stosunki między seniorem i wasalem, wynikające z kontraktu lennego

• XI w., Włochy płn., powstanie prywatnego spisu prawa lennego, tzw. „Libri Feudorum”

• zawiera zwyczaje prawa lennego stosowanego w Lombardii

(dlatego prawo lenne określano jako prawo longobardzkie)

• XIII w. powstanie najlepszej redakcji „Libri F.”-„Wulgata”, w której zawarto „Corpus Iuris Civilis”

1. Prawo dworskie

• normowało stosunki prawne chłopskiej ludności poddańczej

• nieliczne jego źródła

• Prawo górnicze

• XIII w. spisane w czeskiej Ihlavie na Morawach

NIEMCY W OKRESIE ROZDROBNIENIA FEUDALNEGO (XIII - XV w.)

• rozwój ustawodawstwa w księstwach terytorialnych

• wydawanie ustaw przy udziale Landtagów (np. prowincjonalnych, krajowych landfrydów)

• próby skodyfikowania miejscowego prawa ziemskiego, np. prawa ziemskiego bawarskiego

z XIV w./prawa styryjskiego

• proces przenikania prawa rzymskiego kanonicznego do Niemiec

• XIV w. wpływy prawa kanonicznego

• XV w. wpływy prawa rzymskiego

• XVI w. dokonanie się recepcji prawa rzymskiego w Niemczech

NIEMCY W XVI - XVIII w.

Recepcja/ekspansja prawa rzymskiego w Niemczech (zastąpienie istniejącego systemu prawa zwyczajowego, prywatnym prawem rzymskim)

1. Przyczyny ekspansji prawa rzymskiego w średniowieczu

• potrzeba wprowadzenia prawa jednolitego na większych obszarach

• szczególnie w okresie rozdrobnienia feudalnego

• tendencje do stworzenia prawa powszechnego dla całego państwa

- ius commune we Włoszech - droit commun we Francji

- common law w Anglii - Gemeines Recht w Niemczech

• potrzeba rozszerzenia rzeczowego zakresu prawa przy dostosowaniu go do rozwoju gosp.

• zakres prawa niedostosowany do potrzeb rozwijającej się gospodarki towar.-pienięż.

• należało wprowadzić nowe instytucje prawne

• potrzeba udoskonalenia techniki prawa, unaukowienia prawa

• nieprecyzyjne, niesystematyczne spisy prawa zwyczajowego

• Sposób przeprowadzenia recepcji

• uznanie mocy prawa rzymskiego, jako prawa stosowanego w sądownictwie

• częściowe wyparcie prawa zwyczajowego, prawo rzymskie o charakterze posiłkowym/subsydiarnym

w stosunku do prawa zwyczajowego (1495r. w ustawie o Sądzie Kameralnym Rzeszy prawo rzymskie

oficjalnie uznano za obowiązujące, jednak posiłkowo: sąd ten miał sądzić według powszechnego prawa

rzymskiego, ale wedle norm prawa lokalnego)

• prawo rzymskie ujednolicało prawo zwyczajowe niemieckie, jako prawo powszechne

• ograniczony zakres tzw. powszechnego prawa niemieckiego (ustępowało prawu ziemskiemu, miejskiemu)

• oficjalna recepcja polegała na tym, że królowie niemieccy jako cesarze, formalnie uznawali prawo

rzymskie za system prawny przyjęty przez casarzy niemieckich od ich poprzedników

• prawnicy, sądy, uniwersytety przyspieszyły recepcję

(prawo rzymskie stosowane przez Sąd Kameralny Rzeszy i inne sądy wyższe)

• ustawodawstwo krajowe: kodyfikowano miejscowe prawo ziemskie, tzw. landrechty, które przejmowały

wiele elementów prawa rzymskiego

3. Rozmiary recepcji prawa rzymskiego w Niemczech

• obejmowała zachodnie połacie Niemiec

• natomiast wschodnie kraje Niemiec i Szwajcaria objęte były zasięgiem Zwierciadła S. (prawem zwyczaj.)

• recepcja prawa rzymskiego hamowała rozwój prawa narodowego

(dopiero w 1707r. powstała I katedra przedmiotu prawa niemieckiego w Wittenberdze)

• istniała częściowa „recepcja praw obcych”, która obejmowała:

• prawo rzymskie - te części, które były przegłosowane, skomentowane i nauczane na uniwersytetach

• prawo kanoniczne - w zakresie norm prawa prywatnego

• „Libri Feudorum”

Recepcja prawa rzymskiego w Europie

• system prawa rzymskiego podstawą nauki prawa w średniowieczu

• pojęcia prawa rzymskiego podstawą prawniczej kultury europejskiej

• pod jego wpływem niemal wszystkie kraje Europy

• wyróżniamy 4 strefy wpływów prawa rzymskiego w Europie (ze względu na różny przebieg ekspansji)

• Włochy, południowa Francja, Hiszpania, Portugalia - kraje o nieprzerwanej tradycji stosowania prawa

rzymskiego od starożytności (prawo rzymskie stosowane w praktyce odbiegało tu często od wzorów

prawa klasycznego)

2. Niemcy, Austria i Holandia - kraje, gdzie wpływ prawa rzymskiego zaznaczył się szczególnie silnie,

oficjalne uznano je jako powszechne prawo niemieckie (posiadało charakter prawa subsydiarnego,

dlatego nie wyparło w całości prawa zwyczajowego)

3. płn. Francja, Niemcy w zasięgu Zwierciadła Saskiego, Polska, Węgry, Szkocja - kraje, w których

własne prawa zwyczajowe były dość rozwinięte, by przeciwstawiać się naciskowi prawa rzymskiego

(ograniczony wpływ prawa rzymskiego)

4. Rosja, kraje skandynawskie, bałkańskie, Szwajcaria - kraje, które dzięki swemu położeniu i innym

wzglądom nie odczuły głębiej wpływów prawa rzymskiego (powstały tam jednak prawa rodzime,

które były oparte na pojęciach pokrewnych prawu rzymskiemu)

Karolina

• 1532r. ustawa ogłoszona przez cesarza Karola V, doprowadziła do ujednolicenia prawa karnego

w Niemczech, a także w ks. mediolańskim, w Szwajcarii, w Polsce, na Litwie

• posiadała charakter posiłkowy w stosunku do praw partykularnych (zamieszczona w niej tzw.

klauzula salwatoryjna precyzowała, że Carolina wchodzi w życie, jednak bez naruszenia mocy

poszczególnych praw terytorialnych)

• łączyła ona w sobie normy prawa karnego stosowanego w Niemczech z postępowymi osiągnięciami

rozwiniętego karnego prawa włoskiego

• zawiera przepisy z zakresu prawa karnego materialnego i prawa karnego formalnego (procesu)

1. W dziedzinie prawa karnego materialnego:

• przestępstwie decyduje wina sprawcy (nie skutek zewnętrzny)

• wprowadzenie kar publicznych, wśród nich kary śmierci (by odstraszyć od popełnienia przestępstwa)

• stosowanie analogii w odniesieniu do przestępstw nie przewidzianych w Karolinie (samowola sądu)

• W dziedzinie procesu:

• w sprawach cywilnych i karnych: zapewnienie pierwszeństwa postępowaniu inkwizycyjnemu,

przed tradycyjnym postępowaniem skargowym (akuzatoryjnym)

• w przypadku postępowania skargowego rozpoczęcie procesu zależało wyłącznie od woli strony,

kiedy skarga dostała dostarczona sędziemu

Cechy procesu inkwizycyjnego:

- proces wdrażał sędzia z urzędu, na podstawie informacji, przeciw osobie posądzonej o czyn wstępny

- sędzia łączył w sobie funkcje prowadzącego dochodzenie, oskarżyciela i prawie zawsze brał udział

w wydawaniu wyroku

- rozwinął się w nim system tzw. dowodów formalnych (przepisy prawa z góry określały jaką wartość mają

poszczególne środki dowodowe, przyznanie się do popełnionego czynu było „królową dowodów”,

sędziemu prawo pozwalało stosować tortury dla wymuszeniam przyznania)

- postępowanie było pisemne i w zasadzie tajne

Kodyfikacje XVIII w.

• tendencje do tworzenia nowoczesnych kodyfikacji (ustawy normujące większą dziedzinę

prawa/jedna wielka ustawa normująca cały system prawny), np. Landrecht pruski z 1794r.

• koncepcja władzy absolutnej, wszechwładzy, wiązała się z wkraczaniem władz nawet

w dziedzinę prawa zwyczajowego prywatnego, wprowadzeniem jednolitego prawa dla całego państwa

• poważny wpływ doktryny prawa natury, która uzasadniała potrzebę wprowadzenia prawa

zgodnego z rozumem

• kodyfikacje prawa cywilnego:

• niektóre opierały się na dawnych prawach, np. kodeks cywilny bawarski z 1756r.

• kodeks tzw. Landrecht pruski z 1794r.

- obejmował przede wszystkim prawo cywilne, ale także przepisy z zakresu prawa państwowego,

karnego, administracyjnego

- nie obejmował procedury sądowej

- dzieło o małej przejrzystości i niskim poziomie techniki kodyfikacyjnej

- posiadał charakter posiłkowy w stosunku do praw partykularnych stosowanych

w prowincjach pruskich

- z czasem jego liczne działy zastępowano nowymi kodeksami, np. karnym z 1851r.

• l900r. wejście w życie Niemieckiego Kodeksu Cywilnego

• kodyfikacje prawa karnego (bardziej ożywiona):

• rozwój doktryn humanitarnych w dziedzinie prawa karnego, których przedstawicielem

był włoski myśliciel Cesare Beccaria, w swym traktacie „O przestępstwach i karach” domagał się:

- zniesienia kar dowolnych i nie przewidzianych prawem

- kary śmierci i tortur

- tajności procesu

• kodeks karny Wielkiego Księstwa Toskańskiego z 1786r. wprowadził w szerokim zakresie idee Beccarii

• 1768r. wydanie kodeksu tzw. Terezjany przez Marię Teresę

- nie stanowiła żadnego postępu w stosunku do przepisów Karoliny

• 1787r. wydanie kodeksu tzw. Józefiny przez Józefa II

- zerwała z wprowadzona przez Carolinę zasadą analogii

- za przestępstwo uznawała tylko taki czyn, który w ustawie był określany jako przestęp.

- zabraniała wymierzania kar nie przwidzianych w ustawie

- znosiła karę śmierci (tylko w postępowaniu zwyczajnym)

• 1788r. wydanie ordynacji o postępowaniu karnym

• 1803r. wydanie nowego kodeksu tzw. Franciscany przez cesarza Franciszka II

- nie wprowadziła wiele nowego w stosunku do Józefiny

- przywróciła jeden rodzaj kary śmierci

- złagodziła kary pozbawienia wolności