„Konformizm, uległość, upór” W. Wosińska

• wpływ społeczny = bezpośrednie oddziaływanie na zachowanie człowieka; MOŻE się skończyć zmianą przekonań [z kolei perswazja - wpływ na postawy i przekonania]

KONFORMIZM WOBEC WIĘKSZOŚCI

POJĘCIE KONFORMIZMU

• konformizm = zmiana zachowania jednostki bez zmiany jej przekonań wskutek presji stworzonej przez zachowanie innych osób. Presja prowadząca do konformizmu może mieć charakter realny [istnieje fizycznie w danym momencie w otoczeniu jednostki] lub może być wyobrażona.

• zmiana zachowania pod wpływem presji grupowej, bez towarzyszącej temu aktowi zmiany przekonań = przejaw konformizmu

• normy społeczne - zakodowana presja grupy

KONFORMIZM WOBEC PRESJI WIĘKSZOŚCI WBREW REALNEJ PERCEPCJI RZECZYWISTOŚCI

• test Ascha

• „wrażenie” presji:

• konformizm znikał gdy presja pochodziła od jednej osoby

• pełna wyrazistość konformizmu - 3 osoby

• 8 osób podaje b, jeden c, a prawidłowa jest a - badany podawał prawidłową, gdyż oprócz niego był też ktoś inny kto oparł się presji grupy.

• efekt konformizmu sprowokowany przez małą, lecz jednomyślną grupę okazał się większy niż przez ośmioosobową niejednomyślną większość.

• jednomyślna większość jest głęboko nietolerancyjna dla odróżniającej się jednej osoby

• czy „konformizm Ascha” jest dziś nieaktualny? - nie

• eksperyment Sherifa:

• presja pochodzi nie od inaczej myślącej większości, lecz z wytworzonego przez samych członków grupy standardu [normy] dyktującego sposób zachowania w niejednoznacznie wyglądającej rzeczywistości

• efekt autokinetyczny - osoba z normalnie rozwiniętą zdolnością widzenia znajduje się w całkiem zaciemnionym pomieszczeniu i w tej ciemności eksponowany jest nieruchomy punkt świetlny powstaje złudzenie jego ruchu [nikt z normalną zdolnością widzenia nie spostrzega większej odległości niż 10 cali, jakie rzekomo przemierza punkt]

• grupy miały uzgodnić zbieżny sąd - o ile się przemieścił punkt; potem badanie indywidualne standard grupowy był powtarzany

• niejednoznaczna sytuacja - na jaką odległość przesuwa się punkt świetlny - prowadziła do poszukiwania społecznej informacji pozwalającej znaleźć punkt zaczepienia, czyli standard, normę, którą jednostka mogłaby się posługiwać w podobnej sytuacji w przyszłości

• w przeciwieństwie do testu Ascha zmiana sądu była autentyczna, niewymuszona przez grupową presję

• co się dzieje, gdy standard grupowy okazuje się fałszywy? - wariant Sherifa - Jacobs&Campbell

• 1. „generacja” - 3 podstawionych i 1 badany - podawali fałszywe, zawyżone odległości norma grupowa przesunęła się w górę

• 2. „generacja” - 2 podstawionych, 2 badanych zawyżenie odległości

• 3. generacja - 1 podstawiony, 3 badanych zawyżona norma przetrwała

• 4. generacja - 4 badanych ciągłe spostrzeganie eksperymentalną, niejednoznaczną rzeczywistość zgodnie z fałszywą normą wytworzoną wcześniej zanik dopiero po siedmiu generacjach

• konkluzje:

• fałszywa percepcja rzeczywistości przez niektórych członków grupy ma swój udział w dyktowaniu właśnie ustalanej normy

• raz wytworzone w grupie normy trudno zmienić - wpływają na percepcję i rozumienie bieżącej rzeczywistości długo po tym, gdy ustają dowody ją potwierdzające.

CO SIĘ DZIEJE Z TYMI, KTÓRZY OPIERAJĄ SIĘ PRESJI WIĘKSZOŚCI?

• eksperyment Schachtera:

• grupy 8, 9 osobowe - kluby, które dyskutowały na różne tematy

• 1 podstawiony, grupa badanych

• podstawiony ma się zachowywać na 3 różne sposoby:

• rola „odszczepieńca”, który od początku sprzeciwiał się opinii grupy i nie uległ jej do końca:

• żarliwe próby przekonania oponenta

• próby „nawrócenia” jeszcze przez jakiś czas

• odrzucenie, brak komunikacji, niedopuszczanie do głosu [zwłaszcza w grupach z silnymi więzami przynależności poprzez poczucie zadowolenia ze swojego wysokiego morale]

• rola „wdzięcznego konformisty”, który początkowo prezentował opinię krańcowo odmienną od grupowej, lecz pod wpływem argumentów grupy zmienił ją w kierunku opinii grupy

• żarliwe próby przekonania oponenta [grupa traktuje członka niezwykle przyjaźnie]

• rola „całkowitego konformisty”, który zgadzał się z opinią grupy od początku do końca.

• mało uwagi, prawie nie został zauważony

• praktyka „przyganiania synów marnotrawnych”:

DWA OBLICZA KONFORMIZMU

• ludzie zachowują się konformistycznie z dwóch powodów:

• „idą za tłumem”, chcąc zyskać społeczną akceptację grupy, unikając wyśmiania, odrzucenia czy wręcz ostracyzmu - wpływ normatywny

• poddają się wpływowi wielu innych w poszukiwaniu prawdy - wpływ informacyjny

• WPŁYW NORMATYWNY

• oparty jest na pragnieniu zyskania przez jednostkę społecznej akceptacji i prowadzi do spełniania oczekiwań innych ludzi.

• bolesna cena odrzucenia społecznego często zachowujemy się w sposób, którego nie akceptujemy ani u siebie ani u innych moralnie obciążający wpływ normatywny [np. wojna, inicjacja, „ceremonie zamroczenia”]

• może mieć też pozytywny wpływ - norma współzawodnictwa istniejąca w przedsiębiorstwach sprzyja wytężonym wysiłkom pracowników, by „pasować” do grupy [zwłaszcza u jednostek z wysokimi ambicjami zawodowymi, które pragną szybko się wspinać po drabinie życiowego sukcesu]

• sytuacje trywialne - np. bicie brawa na koncercie itp.

• WPŁYW INFORMACYJNY

• wyrasta z dążenia do posiadania racji, stąd też sprowadza się do akceptowania dowodów (informacji) o społecznej rzeczywistości dostarczonych przez innych ludzi

• prowadzi nie tylko do zmiany zachowania, ale do leżącej u jej podstaw zmiany przekonań - nawrócenie, osobista akceptacja

• nawrócenie lub osobista akceptacja oznacza wpływ informacyjny, który prowadzi do zmiany zachowania wskutek dokonania się zmiany w przekonaniach jednostki

POSŁUSZEŃSTWO I ULEGŁOŚĆ WOBEC AUTORYTETU JAKO PRZEJAW KONFORMIZMU WOBEC INSTYTUCJI

• wpływ autorytetu reprezentuje także kategorię wpływu większości, ponieważ autorytet reprezentuje nie samego siebie, lecz społeczną instytucję, i to jej wymagania stanowią nakaz [presję] przekazywaną jednostce przez autorytet.

• posłuszeństwo = podporządkowanie się autorytetowi w odpowiedzi na jego polecenie [a nie narzucony standard zachowania, jak w przypadku podporządkowaniu się grupie]

• eksperyment Milgrama ślepe posłuszeństwo:

• 40letni mężczyźni - role nauczycieli

• wstrząsy elektryczne za błędne odpowiedzi - coraz silniejsze z każdym błędem

• 63% doprowadziło do „śmierci” uczniów

• wariacje:

• kontakt z ofiarą: uczeń w odległym pomieszczeniu, reakcje były niesłyszalne dla badanego - prawie każdy dochodził do napięcia 450 V

• uczeń w tym samym pomieszczeniu, wycie z bólu - 40%

• nauczyciel przytrzymujący rękę ucznia na gniazdku - 30%

• bezpośrednia kontrola: polecenia eksperymentatora wydawane przez telefon - 21% [wielu badanych kłamało, że wypełniło polecenie, choć w istocie zadawali mniejsze napięcie - w głębi duszy nie akceptowali tego co robili, a jednak zachowywali się tak jak chciał autorytet]

• prawomocność: polecenia pomocnika - 20%; pomocnik sam zadający wstrząsy - interwencja niektórych badanych.

• prestiż instytucji: eksperymentatorem reprezentant instytucji handlowo-reklamowej [a nie reprezentant Yale] - 48%

• „zły” a „dobry” autorytet - konflikt dobra natura zwycięża [bo eksperymentatorzy mieli takie same cechy, prestiż, prawomocność itp.]

• jak autorytet aranżuje ślepe posłuszeństwo w naturalnych warunkach życia codziennego?

• wpajanie posłuszeństwa w instytucjach formalnych

• eksperyment Hofflinga - 22% pielęgniarek było gotowych podać dawkę śmiertelną z powodu autorytetu lekarza [lekarza nieznanego!]

• piloci

• zwiększenie dystansu między statusem autorytetu a podwładnego:

• poniżanie np. rekrutów; kontrast, który prowadzi do zatracania się poczucia indywidualności, co sprzyja posłuszeństwu

• osobne stołówki, bogato wyposażone biura, sekretarki

• zrzucanie z siebie odpowiedzialności:

• „ja tylko spełniałem rozkazy”

• „ja nikogo nie zabiłem” autoryzacja - przekazywanie przez autorytet wykonawstwa okrutnych czynów osobom stojącym niżej w hierarchii władzy

• „uczyniłem to dla wielkiej sprawy”

• cnota bycia konsekwentnie okrutnym - stopniowe angażowanie się w sytuację, które kończą się ślepym posłuszeństwem [badanie Milgrama]

• rutynizacja jako środek na posłuszeństwo rutynizacja = zmniejszenie odczuwanej przez sprawcę wagi okrutnego czynu czy nieprzyjemnej sytuacji poprzez powtarzanie czynności

• umniejszanie wielkości okrutnego czynu poprzez podzielenie go na części

ULEGŁOŚĆ WOBEC PRZEWAGI AUTORYTETU

• Frencha i Ravena koncepcja form społecznej przewagi:

• uległość = podporządkowanie się żądaniom innej osoby lub grupy wskutek jej sugestii lub prośby

• społeczna przewaga = zdolność wpływania na zachowania drugiego człowieka mimo jego sprzeciwu czy powtarzającego się oporu; rodzaje przewag:

• oparta na nagrodach - posługiwanie się - w celu wymuszenia uległości - wzmocnieniami, takimi jak pieniądze, dobra materialne, poczucie bezpieczeństwa czy emocjonalne wsparcie; skuteczność przewagi opartej na nagrodach zależy od trzech warunków:

• jednostka musi cenić nagrodę

• musi być uzależniona od osoby udzielającej nagród ze względu na brak innego źródła

• obietnice uzyskania nagród muszą być wiarygodne

• oparta na przymusie - posługuje się karami [lub tylko groźbami kar] jako środkiem wymuszania uległości [ważna jest subiektywna ocena prawdopodobieństwa wystąpienia jakiejś kary]

• uprawomocniona = możliwość wymuszania uległości poprzez fakt społecznego usankcjonowania określonego żądania; to usankcjonowanie odbywa się poprzez wybór osoby na pozycję mającą moc kontrolowania lub poprzez mianowanie jednostki na tę pozycję przez przedstawiciela instancji wyższej.

• charyzmatyczna - opiera się na poczuciu identyfikacji z osobą, która jest podziwiana, szanowana i obdarzana absolutnym zaufaniem dzięki przekonaniu, że ma ona wizję najlepszych dla grupy rozwiązań [nie tylko wypełniamy jej polecenia, ale domyślamy się jej pragnień oczekiwań, starając się ją usatysfakcjonować i naśladować]

• eksperta - posiadanie przez jednostkę szczególnych umiejętności lub doświadczenia w zakresie problemów istotnych w danym momencie dla członków danej grupy lub jednostki. [subiektywne przekonanie o kompetencjach danej osoby]

• informacyjna - dostęp do informacji którymi manipulowanie stanowi źródło uległości, dlatego, że mogą być wykorzystane przeciw jednostce oraz mogą służyć jako środek wpływania na zmianę przekonań ludzi [szantażowanie + manipulowanie informacjami]

• najskuteczniejsza jest kombinacja form przewagi

ULEGŁOŚĆ WOBEC MNIEJSZOŚCI

• wpływ mniejszości = proces oddziaływania jednostki na wielu innych członków grupy lub wpływ grupy reprezentującej poglądy mniejszości członków - na jej większość.

• w czym tkwi siła mniejszości?

• wyłonienie się poglądu odmiennego od większości podważa iluzję jej jednomyślności [jednostka ma szansę stać się przywódcą lub innowatorem]

• wyłonienie się jednoosobowej mniejszości sprzyja tworzeniu się koalicji [gdy ktoś się sprzeciwi - ci, którzy wcześniej byli zmuszeni do zachowywania się konformistycznie zaczną się zastanawiać, czy aby czegoś w tym nie ma; popierają jednostkę - koalicja]

• pozostawanie konsekwentnym prowadzi do spostrzegania mniejszości jako „elity” [postrzegani jako bardziej pewni siebie, niezależni]

• by nie wydać się w dogmatyczną, mniejszość godzi się na drobne kompromisy

• mniejszość przedstawia swoje opinie, gdy pojawi się sprzyjający temu „duch epoki” [określona społeczna atmosfera]

• mniejszość zyskuje popleczników, którzy walczą o jej interes [pogląd jest lepiej przyjęty, jeśli wyraża go jednostka/grupa niemająca w tym własnego „interesu”]

WZAJEMNY WPŁYW MNIEJSZOŚCI I WIĘKSZOŚCI

• syndrom wojującej mniejszości odzwierciedla postawę obronną manifestowaną przez osoby reprezentujące pogląd mniejszości; wyraża się ona w kombinacji trzech tendencji:

• spostrzegania wyolbrzymionej liczbowo proporcji osób podzielających ich skrajny pogląd [im mniej liczna grupa reprezentująca, im pogląd jest głębszy moralnie, tym silniejszy jest ten błąd]

• przekonania o pełnej słuszności własnego stanowiska

• poczucia moralnej wyższości

syndrom ten jest niebezpieczny w społeczeństwie o kruchej jeszcze strukturze demokracji, gdyż blokuje mniejszość o krańcowych poglądach przed osiągnięciem porozumienia z większością [kompromis = „paktowanie z diabłem”]

• wyzwanie wobec stwierdzenia, że mniejszość jest wehikułem postępu - niebezpieczeństwem tego syndromu jest też przejęcie przez małą partię polityczną władzy legislacyjnej i wykonawczej. W ten sposób poglądy mniejszości mogą zostać narzucone większości

OPÓR WOBEC NACISKÓW

• psychologiczna reaktancja [efekt bumerangu] = motywacja jednostek lub grup do oporu w sytuacji, w której jej/ich wolność wyboru zostaje zagrożona; opór służy odzyskaniu tej zagrożonej wolności.

• przejawy reaktancji w życiu codziennym:

• efekt Romea i Julii

• reaktancja w sali sądowej: [„czemu im tak zależy, żebyśmy zapomnieli o tym incydencie?”]

• reaktancja konsumentów: przy poczuciu ograniczenia wolności konsumenta

• reaktancja polityczna: np. bardziej aktywne rozprowadzanie broszur, gdy są objęte cenzurą, rozwinięcie drobnej grupy opozycji w ruch oporu, czy ruch rewolucyjny

• reaktancja religijna: wobec presji na wyrażanie wiary w sposób przez księży nakazywany

- 5 -