Zagadnienie 6 Książka ksylograficzna

Na podstawie H. Szwejkowska Książka drukowana XV - XVIII wieku. Zarys historyczny, Warszawa 1987.

Odkąd zaistniała książka, starano się aby zyskała ona jak największe grono odbiorców. Od tysięcy lat rozpowszechnianiem słowa pisanego trudniły się całe rzesze pisarzy - kopistów. W XV w. przepisywanie ręczne przestało wystarczać. Zaczęto więc usilnie poszukiwać sposobów łatwiejszych, umożliwiających szybsze, mechaniczne powielanie tekstu. Wynikiem tych poszukiwań było zastosowanie do powielania obrazu i tekstu techniki drzeworytniczej. Drzeworyt, z greckiego ksylograf (ζύλο - ksylo - drzewo; γραφο - grapho - piszę) ma długą tradycję. Sztuka wyrzynania ornamentów w drzewie i za pomocą takch form odbijania kolorowych wzorów na tkaninie, znana była w Indiach już w II w. p. n. e. Ale za praojczyznę drzeworytu uważa się powszechnie Chiny. W buddyjskich klasztorach w VII w. n. e. za pomocą wyciętych na drewnianych płytkach pierwowzorów zdobiono wizerunkami Buddy tkaniny i papier, karty do gry, odbijano teksty zaklęć magicznych, które rozchodziły się wśród ludu w ogromnej ilości. Znajomość sztuki drzeworytniczej przedostała się do Europy dzięki kontaktom handlowym i dyplomatycznym.

Pierwsze drzeworyty w Europie

• Holandia i Niemcy na początku XV w.

• wizerunki świętych i opiekunów, n. p. św. Wawrzyńca, Sebastiana, Augustyna.

• ludzie zawieszali je na ścianach mieszkań, naklejali na okładki książek, nosili jako talizmany .

• dlatego wytwory te ulegały szybko zniszczeniu - oryginalne ksylografy nie przetrwały właściwie.

• najstarsze - Madonna z czterema świętymi z 1418, św. Krzysztofa z 1423 (klasztor kartuzów Buxhein).

W latach `30 pojawiły się ksylograficzne książki blokowe, składające się z kilkunastu do kilkudziesięciu kart drzeworytowych, na których obok dominującego obrazu umieszczano krótszy lub dłuższy tekst objaśniający.

Sposób wykonania drzeworytu:

1. gładką drewnianą płytę grubości paru centymetrów pokrywano białą farbą, kredą, lub farbą wodną

2. na tym kreślono rysunek

3. cieniutkim i bardzo ostrym nożykiem zacinano linie rysunku

4. dłutkiem żłobiono i usuwano warstwę drewna z miejsc nie zarysowanych, tak żeby obraz wystąpił jako płaskorzeźba

5. płytę następnie pokrywano brązową lub czarną farbą z sadzy i gumy, później drukarską

6. kładziono na nią zwilżony papier i przyciskano ręcznie specjalnym przyciskiem lyb tamponem ze skóry wypchanej włosiem

7. odciski były tak głębokie, że przebijały na drugiej stronie i powstawały odkształcenia papieru, dlatego drzeworyty były odbijane jednostronnie

8. czyste strony papieru sklejano lub łamano arkusz i brzegi ujmowano w grzbiet oprawy, tak, że powstawała podwójna karta książki z dwustronnym rysunkiem.

9. technika wymagała niezwykłej precyzji i wielkiej sztuki

10. rysunek musiał być zrobiony w negatywie

11. każde nieostrożne dotknięcie rylcem zniekształcało linie.

12. pierwotnie używano płytek ciętych wzdłuż pnia gruszy, jabłoni, orzecha lub buka - te gatunki drzew mają masę drzewną twardą i jednolitą, bez widocznych warstw, a wzdłuż cięte dawały się łatwiej żłobić

13. cięcie w poprzek słojów zaczęto stosować w końcu XVIII w.

• najstarsze drzeworyty o charakterze monumentalnym

• linie dość grube, służące tylko jako kontury do malowania

• kolorowano je ręcznie lub mechanicznie, gdy robiono kilka płyt tego samego rysunku i na każdej zamalowywano elementy innym kolorem

• z biegiem czasu twarda linia ożywiała się,

Podział ksylografów ze względu na wzajemny stosunek obrazu i tekstu:

1. obraz bez tekstu - wizerunki świętych, karty do gry, tarcze herbowe, mapy; którki objaśniający teks dopisywano czasem ręcznie, później odbijano go z czcionek w prasach drukarskich.

2. obraz i tekst wyrznięte razem na jednej płycie i odbite, tekst był objaśnieniem do treści rysunku

3. obraz i tekst wyrznięte na oddzielnych płytach i odbite osobno, obraz na jednej, tekst na drugiej karcie.

4. tekst bez rysunku - głównie podręczniki szkolne, gramatyki języka łacińskiego , donaty (Aelius Donatus w 350 r. n. e napisał gramatykę języka łacińskiego, która przez całe średniowiecze była dla szkół podstawowych podręcznikiem do łaciny)

Treść drzeworytowych książek blokowych miała przeważnie charakter religijny, moralizatorski, kaznodziejski, niekiedy treść zaczerpnięto z obyczajów ludowych i wtedy służyła do rozrywki. Z całego zasobu książek blokowych powstających od lat `30 XV do pierwszej ćwierci XVI dochowały się ok. 33 dzieła w 100 wydaniach. Najbardziej znane to :

•  Apokalipsa - najwcześniejsza, powstała w Holandii w latach 1420 - 1430

• Biblia pauperum - szereg wybranych scen ze Starego i Nowego Testamentu, służyła niższemu klerowi w pracy duszpasterskiej, zwłaszcza w kazaniach - pauperes praedicatores - duchowni z niższymi święceniami, ukazała się w formie książki blokowej w połowie XV wieku, zachowały się egzemplarze we Francji, Niderlandach i Niemczech. Jeden z najstarszych z ok. 1440 r. liczy 34 karty, a tekst do obrazów dopisywany jest jeszcze ręcznie, oryginał zachował się w Bibl. Uniw. w Heidelbergu.

• Arsi moriendi - sztuka umierania, pełne wyrazu sceny ukazujące człowieka umierającego, o którego duszę walczą dobre i złe duchy. Chory, zwyciężając z pomocą anioła pokusy diabelskie, umiera szczęśliwie, a Archanioł Michał kładzie na szalę jego uczynki. Najstarsze wydanie pochodzi z 1450 r. i powstało w Holandii. Liczy 24 karty. Oryginał znajduje się w British Museum w Londynie.

• Speculum humanae salvationis - zwierciadło ludzkiego zbawienia, o wysokim poziomie artystycznym (zarówno kompozycja jak i rysunek), przedstawia upadek i odkupienie rodzaju ludzkiego. Powstało ok. 1470 r. i doczekało się 4 wydań. Rysunki zostały wykonane farbą brązową, tekst odbity typograficznie w prasie drukarskiej farbą czarną. Dzieło pośrednie między książką drzeworytową a drukowaną.

• Donatus minor - 1475 podstawowy podręcznik do nauki łaciny.

• Miarabilia Romae - przewodnik po Rzymie przeznaczony dla pielgrzymów.

• Canticum canticorum.

• Taniec umarłych.

• Abecadło

Ostatnie książki ksylograficzne pojawiły się na początku XVI w.

• Podobną techniką do drzeworytu był metaloryt, który nadawał się szczególnie do małych form, jak karty, inicjały, pieczęcie, krótkie napisy. Płytki metalowe o wypukłym rysunku były przytwierdzane do drewnianych bloczków, pokrywane oleistą farbą (woda nie przylegała do metalu) i odbijane jak drzeworyt.

• Ksylografii nie można uznać za pierwowzór sztuki drukarskiej.

• Ksylograf powstał wcześniej niż druk, rozwijał się niezależnie od niego i obok niego w XV w., a drzeworytowa ilustracja książki stosowana była w drukarstwie do końca XVI w.

• Najstarszym dokumentem odbijania tekstu za pomocą stempli jest zachowana w klasztorze Prufening w Bawarii tablica z 1119 r., sporządzona z okazji poświęcenia kościoła - z palonej gliny w której najpierw wyciśnięto litery drewnianymi bądź mosiężnymi stemplami.

• W latach `30 XV w. pojawiają się na oprawach książek krótkie napisy, wykonane za pomocą stempli; introligatorzy którzy dokonywali takiego tłoczenia - Konrad Forster i Jan Wirsing w Norymberdze, Prokop Waldvogel w Awinionie ( w 1444 r. posiadał 48 liter grawerowanych w żelazie.

• A zatem technika operowania pojedynczymi tłokami literowymi stała się inspiracją i prototypem techniki drukarskiej.

• Ok 1510 roku zaczęły się pojawiać drzeworytowe obramowania karty tytułowej i utrzymają się prawie do końca stulecia.

Drzeworyt XVIII w.

• Ilustracja drzeworytowa w baroku i rokoko odgrywała bardzo małą rolę, gdyż technika drzeworytu była za ciężka by oddać całą finezję obrazu, jakiej wymagał ówczesny styl zdobnictwa oraz drobiazgowa dokładność ilustracji.

• Jednak drzeworyt nie był nigdy do końca zapomniany.

• Stosowany był przez typografów do wszelkich ozdobników, jak listwy, inicjały, sygnety drukarskie w podrzędniejszych drukach.

• W XVIII w. techniki drzeworytniczej używano do drukowania tapet i innych tkanin dekoracyjnych.

• Wykonywano wtedy małe widoczki lub kompozycje figuralne, umieszczane często na końcu druku.

• Rodziny Papillonów i Lesuerów przez całe pokolenia dostarczały najlepszym drukarzom Francji takich właśnie ilustracji winietek wykonywanych w drzewie.

• Wielka rewolucja francuska dała nowe możliwości zastosowania drzeworytu w niezliczonych drukach ulotnych i plakatach.

• Drzeworyt w Anglii również stosowano do tanich druków ludowych.

• Dopiero pod koniec XVIII poeta i grafik angielski William Blake (1757 - 1827) uprawiał drzeworyt poszukując nowych możliwości wyrazu, które osiągnął dzięki efektownemu kontrastowi białych i czarnych płaszczyzn, nie linii.

• Jednakże technika w XVIII w. nie przyjęła się szerzej.

• Zaś renowatorem ostatniego 25lecia XVIII w. był Tomasz Bewick (1753 - 1828), twórca drzeworytu sztorcowego.

Drzeworyt sztorcowy:

• płytki z bardzo twardego drzewa - buka, bukszpanu

• cięte nie wzdłuż jak to robiono dotychczas, ale w poprzek

• żłobione rylcem nie nożem

• drzeworyt zbliżony do miedziorytu - bardzo cienkie, delikatne linie i cieniowanie

• kontury wypukłe, mógł być odbijany ze składem i wchodzić w kompozycję kolumny

• najlepsze ilustracje Bewick`a - General History of Quadrupeds (1790) i History of British Birds (1797 - 1804)

• jako twórca nie miał wielkiego talentu i nie wykorzystał artystycznych możliwości swojego wynalazku, dopiero w XIX w. znalazł on szerokie zastosowanie w ilustracji książki oraz w grafice artystycznej.
  
  
  

3

---