ĆWICZENIA SŁUCHU FONEMOWEGO
Zaburzenia słuchu fonematycznego utrudniają rozumienie mowy, są przyczyną wadliwej wymowy fonemów, co uwidacznia się w czytaniu i pisaniu. Przy niedokształceniu słuchu fonemowego dziecko może:
nie rozróżniać głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych, ustnych i nosowych, zamieniać syczące na szumiące (s - sz)
mieć problemy ze zrozumieniem poleceń słownych,
zniekształcać wyrazy pisząc z pamięci lub ze słuchu,
spotkać się z trudnościami podczas czytania całych wyrazów, a następnie zdań mieć problemy z nauką wierszy czy języka obcego.
Ćwiczenia słuchu fonemowego dla dzieci młodszych:
rozpoznawanie dzieci po głosie: odgadujący staje tyłem, a wyznaczone dziecko woła go po imieniu lub recytuje fragment wiersza, zadaniem stojącego jest wskazanie tego, kto go wołał,
zabawa „Zgadnij co słyszysz?”: Dziecko słucha odtwarzanego dźwięku ( np. z płyty). Następnie przyporządkowuje usłyszane dźwięki do odpowiedniego obrazka,
zabawa „Echo”: prowadzący zadaje sekwencję dźwięków ( np. klaśnięcie, uderzenie w cymbałki, tupnięcie nogą, klaśnięcie ) podczas których dziecko zamyka oczy. Jego zadaniem jest bezbłędne powtórzenie eksponowanych dźwięków z otwartymi oczami,
zabawa „Detektyw”: wyszukiwanie obrazków według werbalnie wskazanej kolejności
( np. jabłko, droga, ser, papuga, okno ),
zabawa „Budujemy wieżowiec”: dziecko podaje wyraz, następna osoba kolejny, inna powtarza podane wyrazy i dodaje jeszcze jeden ( np. Dziecko: Ola. Kolejna osoba: Ola idzie. Następna: Ola idzie szybko, itd.),
zabawa „Zgaduj zgadula”: dziecko słucha opowiadania i odpowiada na pytania zadawane przez czytającego,
zabawa „Poszukiwacz”: nauczyciel czyta zdania akcentując jeden wyraz. Dziecko odgaduje jaki to wyraz,
zabawa „Lustro”: terapeuta podaje samogłoski ( np.a-i-e-u ). Jak skończy dziecko powtarza,
zabawa „Słowik”: wspólne śpiewanie piosenek, z wyróżnianiem sylab,
np. Wlazł ko-tek na pło-tek,
zabawa „Różnice”: różnicowanie słów i sylab podobnie brzmiących, np.: wskazanie przez dziecko obrazków po usłyszeniu ich nazwy ( pałac-pajac, moc-noc, kura-kula; sylaby: ta-da,
sza-sa-sia itd.),
zabawa „Jaki to wyraz?”: terapeuta dzieli wyrazy na sylaby ( bądź głoski ). Dziecko wskazuje podawany wyraz wśród wielu obrazków, które ma przed sobą.
Jeśli dziecko potrafi wykonać to polecenie, między sylaby (bądź głoski) wstawiamy:
klaśnięcie ( np. po-klaśnięcie-ziom-klaśnięcie-ka );
imię dziecka ( np. ży-Ola-ra-Ola-fa );
inny wyraz ( np. po- mama- mi-mama-dor );
kilka wyrazów ( np. kom- Asia idzie-pu-Asia idzie-ter ),
udzielanie przez dzieci odpowiedzi na pytanie: co słyszysz? Dziecko z zamkniętymi oczami wsłuchuje się wciszę - żadne dźwięki nie są wytwarzane celowo. Po krótkim czasie wsłuchiwania się określają, co słyszy: stukot butów obruk, skrzypnięcie drzwi, szczekanie psa, odgłos samochodów, ptaków, rozmowy ludzi itp.,
zabawa "Kto to?" - rozkładamy zestaw obrazków (figurek) zwierząt - kot, pies, kura, krowa, koza, kogut, świnka, koń itp. Dziecko nazywa zwierzęta (ustalenie, że dziecko je rozpoznaje). Następnie mówimy wyraz sylabami, a dziecko dokonuje syntezy i wypowiada cały wyraz wskazując zwierzątko (po kilku razach następuje zmiana ról),
rozpoznawanie obrazków zaczynających się od tej samej sylaby,
rozpoznawanie obrazków kończących się tą samą sylabą,
nauczyciel recytuje wiersz, jeżeli dzieci usłyszą sz, szeleszczą kartkami papieru:
Jedna szczypawka drugiej szczypawce opowiadały bajki na trawce. Obok usiadły dwa małe świerszcze mówiły ładnie, prosiły jeszcze.
rozpoznawanie barwy dźwięków różnych instrumentów muzycznych np. trąbki, bębenka itp.,
Ćwiczenia dla dzieci wieku 5,6 lat mają już inny charakter. Ćwiczenia te wiążą się już ściśle z mową, obejmując wydzielanie wyrazów w zdaniu, sylab w wyrazach, głosek. Stanowią one przygotowanie do nauki czytania i pisania:
Wyróżnianie wyrazów w zdaniu. Ile wyrazów, tyle ustawiamy klocków, tyle razy klaszczemy, rysujemy kółeczka. Przy wyróżnianiu wyrazów w zdaniu posługujemy się zdaniami prostymi, unikamy przyimków i spójników. W dalszej nauce stosujemy zdania bardziej rozbudowane,
wyróżnianie sylab w wyrazie, najlepiej za pomocą klaskania (jedna sylaba - jedno klaśnięcie), oprócz tego można bawić się w kończenie wyrazów, podajemy pierwszą sylabę, np. ko-, a dziecko dodaje - ło (koło),
układanie kilku wyrazów w kolejności od najkrótszego do najdłuższego (a, po, las, okno, lalka),
rysowanie przedmiotów zaczynających się (kończących, lub mających w środku) na daną głoskę,
słuchanie (starsze dzieci mogą same przeczytać) wierszy, w których występuje jak najwięcej dźwięków do naśladowania. Można wykorzystać następujące utwory: Lokomotywa, Ptasie radio, Kotek,
dobieranie w pary wyrazów, które różnią się tylko jedną głoską (koza- kosa, mama- dama, tata- data, pije- bije, Ala- Ola),
podkreślanie czerwoną kredką wyrazów, które "syczą", a niebieską, tych, które "szumią" (sok, puszka, szachy, postój, proszek, ser),
wymyślanie ciągu wyrazów na daną literę, np. na literę "k". Inną formą tej zabawy jest wyszukiwanie wyrazu, który zaczyna się na ostatnią literę poprzedniego wyrazu (mąka - Adam - most - tygrys- samochód - dom),
Zabawa „Dobieranie rymów”: Dziecko dopowiada rymy o układzie aa bb, np.:
„Gdy noszę kalosze,
to wierzcie mi, proszę,
nie straszna mi słota,
choć nie lubię błota.”
zabawa „Różnice”: dziecko szuka różnic w wyrazach pozornie podobnych, np. półka-bułka; klatka-kratka; Lis-las; mata-masa. Podaje: p-b, l-r, i-a, t-s,
zabawa „Poszukiwacz skarbów”: dziecko szuka na dużej, kolorowej planszy lub w pomieszczeniu różnych przedmiotów. Następnie podaje pierwszą, ostatnią i środkowe głoski wyszukanego przedmiotu,
wyróżnianie wyrazów w zdaniu; np.: ile wyrazów w zdaniu, tyle ułożonych patyczków lub tyle klaśnięć,
wydzielanie głosek w wyrazach najpierw łatwych, potem coraz trudniejszych, np.: f-a-b- r-y-k-a, r-o-w-e-r, itp.,
układanie kilku wyrazów w kolejności od najkrótszego do najdłuższego (a, po, las, okno, lalka),
odgadywanie odgłosów docierających zza przysłony (parawanu), albo z sąsiedniego pomieszczenia. Może to być np.: odgłos przelewania wody, rozdzierania papieru, telefonu, przesuwania krzesła, upadku piłki, gwizdu czajnika, brzęku kluczy, itd.,
słuchowa analiza podanego rytmu i ruchowe jego odtwarzanie poprzez wyklaskiwanie, wystukiwanie, wytupywanie,
graficzne odtwarzanie wysłuchanego rytmu (rysowanie kropek lub linii). Odtwarzanie rytmiczne układów przestrzennych - na podstawie układu np. klocków, dziecko wystukuje lub wyklaskuje rytm,
rytmiczne wypowiadanie treści krótkich wierszy (z wyklaskiwaniem),
wydzielanie spółgłoski nagłosowej przez przedłużanie nagłosu w przypadku głosek trwałych, np. ssanki, szszszalik). Wydzielając spółgłoski, należy wymawiać je „bez oparcia”, tzn. nie mówić sy, zy, szy ani es, zet, esz, bo dziecko wtedy słyszy dwa dźwięki,
dzielenie wyrazów na sylaby, liczenie ilości sylab z równoczesnym wystukiwaniem rytmu wymawianych sylab. Dzielenie wyrazów na sylaby, liczenie ilości sylab z równoczesnym wystukiwaniem rytmu wymawianych sylab, tworzenie wyrazów zaczynających się na określoną sylabę: ka-ra, bu-ty, do-mek itd.,
dopowiadanie sylab - uzupełnienie wyrazów. Podajemy pierwszą sylabę, np. „bu” i eksponujemy obrazki (buty, butelka) dziecko wybiera dowolny obrazek i dopowiada brakującą część wyrazu,
wyodrębnianie samogłosek na początku wyrazu, np.: jaką głoskę słyszysz na początku wyrazu: aparat (a), okno(o), ule (u), ekran (e), igła (i),
wyodrębnianie samogłosek na końcu wyrazu, np.: jaką głoskę słyszysz na końcu wyrazu: mama (a), okno (o), ule (e),
rozpoznawanie i wyodrębnianie samogłosek w środku wyrazu, np.: gdzie słyszysz głoskę a, o, e, u (las, nos, lek, lupa, kula),
rozpoznawanie i wyodrębnianie spółgłosek na początku wyrazu (bez grup spółgłoskowych) np.buty, lody, dom, kot,
rozpoznawanie i wyodrębnianie spółgłosek na końcu wyrazu np. nos, lok, but,
rozpoznawanie i wyodrębnianie spółgłosek w środku wyrazu np. gdzie słyszysz głoskę k, np. makaron, makowiec,
rozpoznawanie określonej głoski na początku wyrazów (nazw obrazków). Pokaż obrazek, w którego nazwie słyszysz na początku głoskę np.„l”,
dobieranie par obrazków, których nazwy rozpoczynają się taką samą głoską. Dziecko podaje pierwszą głoskę nazwy obrazka i wyszukuje obrazek, którego nazwa rozpoczyna się taką samą głoską, np.fotel-foka, wazon-woda, domek-dach, teczka-tata itp.,
dziecko słucha wypowiedzi nauczyciela w postaci zdań prostych na temat obrazka o ubogiej treści, np. To kotek. On pije mleko. Dziecko ma narysować tyle kresek, ile jest zdań. Pierwsze zdanie kreską czerwoną, drugie niebieską. Pokazujemy kreskę czerwoną dziecko mówi: To kotek, niebieską - On pije mleko. Zwiększamy ilość zdań,
układanie zdań przez dziecko na podstawie ilości patyczków / patyczki oznaczają słowa/. Prowadzący zajęcia poleca powiedzieć zdanie z tylu słów, ile jest patyczków:
II To Ola
III Tam stoi Tomek
IIII Cela ma małego brata,
tworzenie zdań ze słów podanych przez prowadzącego. Ćwiczenie utrudniamy podając słowa w innej kolejności niż w zdaniu, np. sklep- idzie - do - Gosia. Dzieci mają dokonać pewnych przestawień i stworzyć zdanie sensowne,
zabawa w dopowiadanie brakującego słowa w zdaniu, np. Gruszka jest żółta, a wiśnia ......; Pomarańcza jest okrągła, a banan .......,
sztafeta sylabowa: dziecko wyodrębnia sylaby z wyrazów o różnej liczbie zgłosek / obrazki przedstawiające przedmioty o nazwach 1 - 2 - i wielosylabowych/. Polega na tym, że każdą kolejną sylabę wyrazu wypowiada już inne dziecko podając obrazek przedstawiający przedmiot, którego nazwa odpowiada dzielonemu na sylaby wyrazowi,
rozwiązywanie różnych rebusów sylabowych ,np. te - lew - izor, kot - wica, t - rak - ktor,
segregowanie obrazków: rozkladamy obrazki z dwu grup ( s - sz ), ( sz - cz ), ( t - d) , ( k -g ), a dziecko ma je ułożyć w dwu szeregach.
Przykłady wyrazów:
s- sałata, samolot, słoń , sanki
sz - szafa, szal, szyny, sznurek,
domino obrazkowe - układanie obrazków tak, aby ostatnia głoska stanowiła początek nazwy następnego obrazka, np. kogut - traktor - radio - orzeł - łańcuch,
terapeuta wypowiada grupę sylab, dziecko podnosi rękę, gdy usłyszy określoną liczbę sylab, np. da, ba, da, ta, ta, we, pa, ba, da, pa,
dziecko powtarza odczytywane przez reedukatora zestawienia sylab: paba, pabo, pebe, baba, bobo, bebe, bobo, tata, todo, tede, doto, saza, sozo, syzy itp.,
procesy analizy i syntezy, umiejętności wnioskowania można kształcić stosując na zajęciach kompensacyjnych różnego rodzaju zagadki. Ucząc dzieci rozwiązywania zagadek stosować należy zasadę stopniowania trudności. Przy każdej zagadce znajduje się obrazek i kratki w ilości odpowiadającej liczbie liter w wyrazie stanowiącym rozwiązanie, co ułatwia dzieciom pracę, np.
Nie gryzą, Choć zęby mają
Wiosną, zagonki spulchniają ( grabie)
Cztery kąty a on piąty lecz to dawne dzieje.
Teraz częściej zamiast niego - kaloryfer grzeje ( piec ),
Opracowanie Agnieszka Sowa na podstawie źródeł z Internetu:
www.logopedia.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=285&Itemid=37
www.profesor.pl/mat/na8/na8_a_gozdowska_030925_1.php?id_m=7016
1