W mechanizmie każdego współczesnego państwa tkwią siły polityczne wprawiające aparat państwowy w ruch. Należą do nich partie polityczne. W swojej historii przeszły one znamienną ewolucję, od arystokratycznych koterii poprzez partie-kluby polityczne, do współczesnych masowych partii politycznych.
Polski ustawodawca partię definiuje jako dobrowolną organizacją, występującą pod określoną nazwą, stawiającą sobie za cel udział w życiu publicznym poprzez wywieranie metodami demokratycznymi wpływu na kształtowanie polityki państwa lub sprawowanie władzy publicznej. Jednak to nie definicja partii politycznej przysparza najwięcej problemów. Jednym z najbardziej kontrowersyjnych zagadnień związanych z funkcjonowaniem partii politycznych jest jej finansowanie.. Pierwszym rozwiązaniem ustawowym tej kwestii może poszczycić się Szwecja, jednak największe znaczenie przyznaje się w literaturze uregulowaniom zawartym w niemieckiej ustawie o partiach politycznych. Pierwsze polskie regulacje dotyczące finansowania partii politycznych zawarte zostały w ustawie o partiach politycznych z 1989 roku powstała ona przed jedenastu laty, na początku procesu budowania demokracji w Polsce, kiedy stworzenie warunków dla nieskrępowanego rozwoju życia partyjnego zdawało się być głównym zadaniem rodzącej się demokracji. Obecnie działanie i finansowanie partii zostało uregulowane w Ustawie o partiach politycznych z dnia 27 czerwca 1997 roku w rozdziale 4.
Na mocy tej ustawy roku źródła finansowania partii są jawne. Jako te źródła wymienia ona składki członkowskie, darowizn, spadki, zapisy, z dochody z majątku oraz z określone ustawami dotacje i subwencje, przy równoczesnym zaznaczeniu, że zgromadzone w ten sposób środki mogą być jedynie wykorzystane na cele statutowe lub charytatywne. W wąskim zakresie zostały również wymienione przypadki kiedy partia może pozyskiwać dochody ze swojego majątku. Mogą one pochodzić z oprocentowania środków zgromadzonych na rachunkach bankowych i lokatach, obrotu obligacjami Skarbu Państwa i bonami skarbowymi Skarbu Państwa lub zbycia należących do niej składników majątkowych. Ograniczone zostało również czerpanie korzyści z użyczania posiadanych nieruchomości, ponieważ mogą one być jedynie przeznaczone na biura poselskie, senatorskie oraz biura radnych gminy, powiatu albo województwa. Ustawa nakłada na partie obowiązek gromadzenia środków finansowych na rachunkach bankowych, obowiązek ten nie dotyczy kwot ze składek członkowskich w wysokości nie przekraczającej od jednego członka w jednym roku minimalnego wynagrodzenia za pracę.
Uregulowania z 1997 roku zawierają także zakaz prowadzenia przez partie działalności gospodarczej i zbiórek publicznych. Partia polityczna może prowadzić działalność własną polegającą na sprzedaży tekstu statutu lub programu partii, a także przedmiotów symbolizujących partię i wydawnictw popularyzujących cele i działalność partii politycznej oraz na wykonywaniu odpłatnie drobnych usług na rzecz osób trzecich z wykorzystaniem posiadanego sprzętu biurowego nie stanowi działalności gospodarczej w rozumieniu odrębnych przepisów.
Kolejnym ważnym sposobem pozyskiwania przez partie funduszy są środki przekazywane przez osoby fizyczne. Jednak również i w tej kwestii zostały wprowadzone pewne ograniczenia. Partia nie może przyjmować środków pieniężnych od osób fizycznych nie mających miejsca zamieszkania na terenie Rzeczypospolitej Polskiej oraz cudzoziemców mających miejsce zamieszkania na terenie Polski. Następnym ograniczeniem jest również wysokość łącznej sumy wpłat przez osobę fizyczna, nie może ona przekraczać 15-krotności minimalnego wynagrodzenia za pracę.
Budzącym chyba najwięcej kontrowersji źródłem finansowania partii są subwencje z budżetu państwa na działalność statutową. Przysługuje ona partiom i koalicjom partii przez cały okres kadencji Sejmu. Mają do nich prawo do wszystkie partie, które w skali całego kraju otrzymały 3% ważnie oddanych głosów na okręgowe listy kandydatów oraz koalicje
z 6 % poparciem. Subwencje mogą otrzymać jedynie te koalicje, które przedłożyły Państwowej Komisji Wyborczej umowę o zawiązaniu koalicji oraz zawarły w niej proporcje w jakich będzie przydzielana subwencja poszczególnym partiom wchodzącym w skład koalicji. W przeciwnym razie koalicja taka może zostać pozbawiona prawa do finansowania z budżetu państwa. Natomiast w razie połączenia się partii politycznej z inną partią lub partiami subwencja przysługuje nowej partii w wysokości równej sumie subwencji ustalonych dla łączących się partii.
Wielkość takiej subwencji jest ustalana na zasadzie stopniowej dygresji, proporcjonalnie do łącznej liczby głosów ważnych oddanych na listy okręgowe kandydatów na posłów tej partii albo koalicji wyborczej. Obliczanie subwencji następuje przy zastosowaniu odpowiedniego wzoru gdzie, poszczególnym głosom poprzez umieszczenie ich w przedziale procentowym przyznaje się wartości kwotowe(do 5% 10 złotych powyżej 5% do 10% 8 złotych powyżej 10% do 20% 7 złotych powyżej 20% do 30% 4 złote powyżej 30% 1 złoty 50 groszy). Taka roczna subwencja jest wypłacana partiom w czterech kwartalnych równych ratach. Aby mogło nastąpić wypłacenie takiej raty organ, który jest upoważniony do reprezentacji partii na zewnątrz zobowiązany jest do złożenia w terminie do 31 marca każdego roku wcześniejszego wniosku. Wniosek taki musi być złożony na specjalnym formularzu oraz zawierać potwierdzenie Państwowej Komisji Wyborczej, że dana partia jest uprawniona do subwencji oraz jej wysokości.
Partia polityczna aby móc otrzymać subwencję jest obowiązek składania corocznej informacji finansowej o otrzymanej subwencji oraz o poniesionych z subwencji wydatkach. Taka informacja jest składana Państwowej Komisji Wyborczej do 31 marca następnego roku. Państwowa Komisja Wyborcza ma 4 miesiące na rozpatrzenie takiego sprawozdania. Może ona zachować się w trojaki sposób: przyjąć informację bez zastrzeżeń, przyjąć ze wskazaniem uchybień lub odrzucić informacje w całości. Odrzucenie informacji może nastąpić w wyniku stwierdzenia wykorzystania przez partie środków z subwencji na cele nie statutowe. W przypadku odrzucenia sprawozdania w całości partii przysługuje w ciągu 7 dni złożenie skargi do Sądu Najwyższego na postanowienie Państwowej Komisji Wyborczej. Partia może utracić prawo do subwencji jeżeli nie złoży w określonym terminie informacji, bądź też taka informacja zostanie odrzucona przez PKW lub skarga złożona do Sadu Najwyższego zostanie oddalona.
W celu finansowania udziału partii politycznej w wyborach do Sejmu, Senatu, na urząd Prezydenta RP, Parlamentu Europejskiego i samorządu terytorialnego tworzy się stały Fundusz Wyborczy, prowadzony przez pełnomocnika finansowego. Środki finansowe gromadzone w ramach takiego funduszu mogą pochodzić z wpłat własnych partii politycznej oraz darowizn, spadków i zapisów. Łączna suma wpłat od osób fizycznych w jednym roku nie może przekraczać 15-krotności minimalnego wynagrodzenia za pracę.
Partia polityczna składa Państwowej Komisji Wyborczej, nie później niż do 31 marca każdego roku, sprawozdanie o źródłach pozyskania środków finansowych, w tym o kredytach bankowych i warunkach ich uzyskania oraz o wydatkach poniesionych ze środków Funduszu Wyborczego w poprzednim roku kalendarzowym. Do sprawozdania załącza się także opinię i raport biegłego rewidenta w zakresie wpływów na Fundusz Wyborczy partii politycznej. Biegłego rewidenta wybiera Państwowa Komisja Wyborcza, a koszty sporządzenia opinii i raportu pokrywane są przez Krajowe Biuro Wyborcze. Państwowa Komisja Wyborcza ogłasza sprawozdanie wraz z opinią i raportem w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej "Monitor Polski", w terminie 14 dni od dnia złożenia. Podobnie jak to miało miejsce przy rozpatrywaniu corocznych informacji, PKW ma również 4 miesiące na rozpatrzenie takiego sprawozdania z możliwością przyjęcia bez zastrzeżeń, przyjęcia z zaznaczeniem uchybień lub odrzuceniem w całości. Odrzucenie w całości sprawozdania może nastąpić w wyniku prowadzenia przez partię polityczną działalności gospodarczej, pozyskiwania środków finansowych ze zbiórek publicznych, gromadzenia środków finansowych poza rachunkiem bankowym. Na postanowienie PKW o odrzuceniu sprawozdania przysługuje partii skarga do Sądu Najwyższego w terminie 7 dni. Jeżeli partia polityczna nie złoży w wymaganym terminie sprawozdania PKW ma prawo wystąpić do Sądu o wykreślenie takiej partii z ewidencji. W przypadku odrzucenia przez Państwową Komisję Wyborczą sprawozdania lub oddalenia skargi przez Sąd Najwyższy partia polityczna traci prawo do otrzymania subwencji w następnych 3 latach, w których uprawniona jest do jej otrzymywania. Korzyści majątkowe lub jej równowartość jeżeli została zużyta albo utracona, która zostały pozyskane przez partie z naruszeniem przepisów ustawy podlegają przepadkowi na rzecz Skarbu Państwa. Jeżeli zostaną stwierdzone nieprawidłowości w pozyskiwaniu korzyści majątkowych, to partia polityczna, może dobrowolnie w ciągu 60 dni przekazać te środki na rzecz Skarbu Państwa. Dowód przekazania tych środków partia polityczna przedstawia PKW.
W przypadku odmowy dobrowolnego wydania korzyści majątkowej na rzecz Skarbu Państwa, PKW występuje do Sądu Okręgowego w Warszawie o orzeczenie przepadku korzyści majątkowej.
Wszelkie zasady dotyczące prowadzenia rachunkowości przez partię, a w szczególności dokumentowania i ewidencji przychodów, wydatków, rozrachunków i składników majątkowych oraz sporządzania sprawozdań finansowych - w tym ewidencji i rozliczania otrzymanych środków publicznych są określane przez Ministra finansów po zasięgnięciu opinii Państwowej Komisji Wyborczej w drodze rozporządzenia.
Finansowanie partii politycznych należy dziś do jednych z najczęściej omawianych problemów. Można znaleźć tak samo wielu zwolenników jak i przeciwników finansowania tych jednostek z budżetu państwa. Nie wątpliwie subwencje z budżetu stanowią znaczne obciążenie, jednak pozwala na lepsza kontrole finansów partii. Licznych kontrowersji dostarcza również problem związany z ograniczeniami dotyczących zakazów działalności komercyjnej przez partie i przyjmowania funduszy z pewnych, określonych źródeł. Panuje zgoda, że finanse partyjne powinny być jawne, aczkolwiek powszechne są opinie, iż kontrola działalności finansowej partii może być bronią rządu w stosunku do opozycji.
Bibliografia:
M. Chamaj, W. Sokół, M. Żmigrodzki, „Teoria partii politycznych” , Lublin 1997.
R. Herbut, „Teoria i praktyka funkcjonowania partii politycznych” Wrocław 2005.
Ustawa o partiach politycznych z 27 czerwca 1997, Dz. U. nr 98 poz. 604.
5