3. MŁODOPOLSKIE MANIFESTY; ROLA PRASY I KRYTYKI LITERACKIEJ
MANIFESTY I PROGRAMY MŁODEJ POLSKI:
Artur Górski, najbardziej umiarkowany publicysta, głosił hasła nawiązania do polskiego romantyzmu, a także zauważał konieczność duchowej odmiany narodu polskiego. Pragnął autonomii polskiej literatury, wyznawał kult sztuki oraz wartość talentu artysty. Jego cykl artykułów opublikowany w 1898 roku na łamach krakowskiego “Życia” dał nazwę epoce. Autor występował w obronie nowej literatury, krytykował utylitaryzm i filisterstwo oraz ugodową politykę wobec zaborcy. Postulował o zwrot w kierunku tradycji romantycznej.
Jednym z głównych ideologów młodopolskich był Stanisław Przybyszewski. Do Krakowa przyjechał w 1898, jako duchowy przywódca młodego pokolenia. Głosił hasło “sztuka dla sztuki”, a swoje poglądy publikował w krakowskim “Życiu”. Najbardziej znanym jest jego manifest “Confiteor” z 1899 roku, który zakładał, że sztuka nie ma żadnego celu i jest celem samym w sobie, jest także odbiciem duszy ludzkiej, a jako Absolut nie może być ograniczana żadną formą, ani służyć określonej idei. “Confiteor” wzorowany był na dzieleNietzsego “Tako rzecze Zaratustra”. Autor opowiadając się za autonomizmem sztuki i literatury odrzucił tę tworzoną dla ludu i tendencyjną, a także tworzoną dla rozrywki. Poza tym sztuka miała być przeznaczona dla wszystkich w takim samym stopniu, miała być „religią ubogich”, w której rolę kapłana miał pełnić artysta - jednostka wybitna, geniusz obdarzony siłą woli i nieprzeciętną wrażliwością, umiejętnością dogłębnego przeżywania stanów emocjonalnych. Uzupełnienie tych poglądów odnaleźć można w tekście “O nową sztukę”.
Za młodopolski manifest można uznać rozprawę Ignacego Matuszewskiego “Słowacki i nowa sztuka”. Autor bronił osiągnięć nowej epoki, uznając za jej prekursora Słowackiego (mistycyzm). Uważał, że tym co łączy romantyzm i Młodą Polskę jest indywidualizm i artystyczna wolność.
Uznanym literatem i dziennikarzem był Zenon Przesmycki. Pierwsza jego głośna rozprawa traktowała o belgijskim symboliście Maeterlincku. W późniejszych latach Przesmycki był wydawcą najbardziej młodopolskiego pisma - “Chimery”. Odkrył na nowo twórczość Norwida, którego wnukiem się nazywał. W “Chimerze” ogłosił dwa programowe artykuły: “Los geniuszów” i “Walkę ze sztuką”. Pragnął wyzwolenia sztuki od tendencyjności oraz głosił teorię uszlachetniającego piękna. Poza tym Miriam zajął stanowisko wobec sztuki, nazywał ją nieśmiertelną, symboliczną i przypisywał wartości poznawcze oparte na intuicji.
Ludwik Krzywicki "O sztuce i nie-sztuce" - uzależnienie sztuki od społecznego życia, zmian ekonomicznych; domagał się pokazywania problemów egzystencjalnych w zwykłej rzeczywistości; był przeciwnikiem modernistycznej estetyki, która sprzyjała efekciarstwu i tendencyjności.
Piotr Chmielowski "Najnowsze prądy w poezji naszej" - nawrót do oświecenia i założeń filozoficznych Hipolita Taine'a; sztuka powinna stanowić opozycję dla idealizmu, jej zadaniem jest prezentowanie psychologicznych obserwacji.
Wacław Nałkowski, Maria Komornicka, Cezary Jellenta "Forpoczty" (czyli straż przednia) - podział ludzi na dwa typy: nerwowy czyli zdolny do ewolucji i zwierzęcy - oporny na nowatorskie idee; dla nerwowców charakterystyczna jest walka ze społecznym zastojem.
ROLA PRASY:
Tytuły bez których trudno byłoby wyobrazić sobie kulturę Młodej Polski: „Krytyka” Wilhelma Feldmana, „Głos” Jana Władysława Dawida, „Liberum Veto” Jana Augusta Kisielewskiego i Adolfa Nowaczyńskiego, oraz bez „Lamusa”, „Museionou”, czy „Strumienia”.
Ze względu na szczególną rolę i znaczenie wyróżnia się tutaj dwa tytuły: krakowskie „Życie” oraz warszawska „Chimera”.
Czasopisma okresu Młodej Polski są zjawiskiem szczególnie ważnym, gdyż to w nich toczyły się główne kampanie o modernizację sztuki, one były także areną pojawienia się nowych prądów i tendencji w literaturze.
Czasopiśmiennictwo Młodej Polski pokazuje wielorakie tendencje, zdążające w różne kierunki.
Pisma te otwierały swe łamy młodym, prezentując nowe nastawienie do sztuki, twórcom.
Pojawiają się pisma młodoartystyczne, nastawione w całości na propagowanie treści modernistycznych.
Poziom tych czasopism był wysoki, piękna szata graficzna wyróżniała je korzystne od pozostałej prasy. Prawie wszystkie jednak kończą się bankructwem; zbyt mała liczba prenumeratorów, brak odpowiedniego mecenasa, częste interwencje cenzury, konfiskaty - oto przyczyny dla których pisma te wiodą żywot krótki, choć znaczący dla rozwoju literatury.
„ŻYCIE” (krakowskie):
Służyło celom: literacko-artystycznym, społecznym i naukowym.
„Życie” służyło polskiej literaturze i sztuce, śledziło ruch piśmienniczy i artystyczny za granicą, dawało wyraz poglądom inteligentnego ogółu i zabierało głos w ważnych, bieżących sprawach, kierując się jedynie względem na dobro publiczne.
Pismo to było czołowym organem polskiego modernizmu, głównie poprzez zaangażowanie się w kampanie obrony przed atakami ze strony obozu pozytywistycznego, jak i konserwatywnego czy socjalistycznego.
Pismo atakowało filisterską moralność mieszczańską.
Przez cały swój okres ukazywało się pismem apolitycznym, grupującym wśród swoich pracowników osoby o różnych zapatrywaniach politycznych i światopoglądowych.
„Życie starało się być łącznikiem polskich twórców z zagranicznymi tendencjami w literaturze i sztuce.
Podkreśla się wpływ „Życia” na rozwój samoświadomości polskiego modernizmu. Na łamach tego pisma dokonało się dookreślenie dążeń młodego pokolenia, skupienie go wokół wyraźnego i jasno sprecyzowanego programu artystycznego, tu w końcu pozwolono zaistnieć w pełni polskiej literaturze.
Czasopismo to przeciwstawiało się atmosferze zakłamania i oportunizmu.
„Życie” zdaniem Andrzeja Z. Makowieckiego spełniało funkcję burzycielską i negatywistyczną
Najbardziej profesjonalnym pismem modernistycznym była wydawana nieregularnie przez Miriama “Chimera”. Było to pismo elitarne, skupiające się głównie na literaturze. Miriam realizował w piśmie własną filozofię. Uważał, że sztuka powinna być ambitna, sprzeciwiał się kulturze masowej. Polemiczna wobec “Chimery” była “Krytyka”, która promowała sztukę społecznie zaangażowaną Efemerycznie ukazywał się “Museion” propagując nurt neoklasycyzmu. Z młodą literaturą sympatyzował również “Tygodnik Ilustrowany” (Ignacy Matuszewski). Ukazywały sie również konserwatywne pisma takie jak “Czas” i “Słowo”. Choć eseistyka w Młodej Polsce dopiero dostawała skrzydła, to do tego gatunku zaliczyć można niektóre teksty Przybyszewskiego (”Chopin i Nietzsche”), Matuszewskiego, czy Micińskiego (“Na drogach duszy polskiej”), a także Mariana Zdziechowskiego.
KRYTYKA LITERACKA
Przełom w krytyce nastąpił później niż w innych dziedzinach artystycznych. W krytyce, jak twierdzi Jan Tomkowski, ilość przeszła w jakość, a wielu ważnych dzieł nie zauważono. Spośród krytyków literackich należy wspomnieć o: Przybyszewskim, Zenonie Przesmyckim, Boy-Żeleńskim, Stanisławie Witkiewiczu, Stanisławie Brzozowskim oraz Arturze Górskim. To właśnie cykl artykułów tego ostatniego, opublikowany w 1898 roku na lamach krakowskiego “Życia”, dał nazwę epoce.
Górski, najbardziej umiarkowany publicysta, głosił hasła nawiązania do polskiego romantyzmu, a także zauważał konieczność duchowej odmiany narodu polskiego. Pragnął autonomii polskiej literatury, wyznawał kult sztuki oraz wartość talentu artysty.
Do mniej znanych krytyków należą: Jan Lorentowicz (zbiór szkiców “Młoda Polska” - synteza epoki), Wilhelm Feldman (“Współczesna literatura polska”), Stanisław Lack (w dziełach poszukiwał duszy autora), Władysław Jabłonowski (portrety psychologiczne pisarzy) oraz Ostap Ortwin (prace o Wyspiańskim).
Zenon Przesmycki ps. Miriam opisał, jak powinien wyglądać krytyk-koneser. Musi posiadać własna filozofię sztuki, a wydając subiektywne sądy zważać na autonomię dzieła. Nie może kwestionować utworu ze względu na jego przynależność do jakiegokolwiek nurtu czy gatunku. Wspomina również o godności krytyka i wstrzemięźliwości opinii.
Stanisław Brzozowski reprezentował typ krytyka, dla którego dzieło było pretekstem i punktem wyjścia do zaprezentowania własnych poglądów. Podniósł rangę krytyki literackiej do literatury. Od krytyka wymagał jasnego światopoglądu i celów. Uważał, że lektura jest aktem miłości lub nienawiści. Znany był z ataków na Sienkiewicza (krytykował tradycje szlacheckie, konserwatywne i narodowe, rewidował polskie mity, krytykował tworzenie karykatury historii) oraz Micińskiego (zarzucał mu “rezygnację z rzeczywistości”), w pewnym okresie był także gorącym zwolennikiem socjalizmu, a następnie uniwersalizmu katolickiego. W 1909 roku opublikował “Legendę Młodej Polski”, w której surowo ocenił współczesne myślenie o sztuce, dowodził, że kultura nie istnieje poza historią. Wróżył koniec modernistycznej epoki, a za główny powód tego zjawiska uważał romantyczny bunt młodych przeciwko starym - oderwanie się jednostki od społeczeństwa. Stwierdził, że epoka ta nie pobudziła świadomości narodu.
Jako krytyk, recenzent i publicysta Brzozowski współpracował z “Głosem”, “Przeglądem Tygodniowym”, “Krytyką” i “Prawdą”. Opublikował m. in. “Współczesną powieść polską” i “Krytykę literacką w Polsce”. Doceniał w swych książkach dorobek pozytywistów, chwalił Prusa i Orzeszkową.
Pierwszym profesjonalnym krytykiem artystycznym w Polsce był Stanisław Witkiewicz, który opublikował książki o Kossaku i Matejce. To również jemu zawdzięczamy odkrycie i popularyzację kultury Podhala. Bronił niezależności i indywidualności artysty. Pragną stworzyć subiektywne podstawy do oceny dzieł sztuki. Głośne jest jego studium literackie - “Mickiewicz jako kolorysta”.
Do literatury krytycznoliterackiej należy zaliczyć “Czyn i słowo” Karola Irzykowskiego - zagorzałego krytyka Młodej Polski. Zarzucał on nowemu nurtowi wtórny mistycyzm, patos i uczuciowe obnażanie się. Autor neguję przemianę duchowa, która przyniósł 1905 rok.