ARCHITEKTURA STAROŻYTNEJ GRECJI
- od megaronu do świątyń klasycznych -
W pojęciu greków świątynia była domem bóstwa, mieszczącym posąg kultowy, przedmioty liturgiczne i niekiedy skarbczyk. W czasie uroczystości religijnej wierni gromadzili się na dziedzińcu, wokół ołtarza, przed budynkiem.
Początkowo nabożeństwa ku czci bóstw odbywały się pod gołym niebem. Z czasem z mykeńskiego megaronu oraz form budownictwa drewnianego i trzcinowo-glinianego schyłku VII w.p.n.e. wykształciły się - ze względu na dwa równe środowiska ewolucji - dwa podstawowe typy świątyń: w porządku doryckim [głównie w Peloponez i Wielkiej Grecji - kolonie w Italii] i w porządku jońskim [Azja Mniejsza]. Najpóźniejsze, w stylu korynckim stały się powszechne dopiero w okresie hellenistycznym i w antycznym Rzymie.
Zasadniczo świątynie greckie miały prostokątny plan [oprócz owalnego tolosu i monopterosu] orientowany na osi wsch-zach, z wejściem od wschodu. Składały się z: pronaosu [przedsionek], naosu [pomieszczenia głównego] z adytonem [celą bóstwa] i opistodomosu [z tyły]. Zazwyczaj wznoszone były na krepidomie [3 stopniowym podwyższeniu] i kryte 2 spadowym dachem. Kolumny dźwigały belkowanie składające się z architrawu, fryzu i gzymsu, których budowa różniła się w zależności od porządku.
Rozróżnia się kilka zasadniczych typów świątyń:
- w zależności od układu kolumn: templum in antis, amfiprostylos, peripteros, pseudoperipteros, dipteros, pseudodipteros;
- w zależności od ilości kolumn w fasadzie: tetrastylos [4], pentastylos [5], heksastylos [6] itd.
We wszystkich świątyniach greckich dekoracja obejmowała fryzy, gzymsy, zwieńczenie dachu [akroteria i antefiksy] a zwłaszcza duże pola tympanonów, początkowo wypełnione płaskorzeźbami a od poł VI w.p.n.e. rzeźbami statuarycznymi. W okresie archaicznym - najpierw terakotową a później porosową - dekoracje świątyń pokrywała jaskrawa polichromia. W okresie klasycznym rzeźby wykonywano z marmuru i złagodzono kolorystykę.
Porządki architektoniczne [budowa i części składowe omówione w Kochu]:
Wykształcone w okresie archaicznym [VII w.pn.e.] w związku z przejściem od pierwotnego budownictwa drewniano-glinianego do architektury kamiennej. Tradycyjne formy zostały wtedy przeniesione na kamień jako rzeźbiarskie motywy dekoracyjne.
DORYCKI - system w którym podstawowa rolę odgrywała czytelność i jasność form, logika budowy, mocne akcentowanie bryły.
św. Zeusa w Olimpii
św. Hery w Olimpii
*mutacja p. doryckiego jest p. toskański wykształcony w Italii [różnica: bazy i gładkie trzony].
JOŃSKI - system bardziej dekoracyjny, pojawiają się smuklejsze proporcje i wyszukane linie.
Św. Ateny na wyspie Samos
Św. Artemidy w Efezie
Wykształcony w epoce klasycznej
KORYNCKI - dekoracja głowicy liśćmi akantu - twórca Kallimachos. Początkowo występuje tylko we wnętrzach świątyń -> po raz pierwszy św. Apollina w Bassai 420pne, w elewacji dopiero w okresie hellenistycznym.
*mutacja p. korynckiego jest p. kompozytowy wykształcony w Rzymie poprzez dodanie 4 wolut.
Ewolucja planów świątyń:
Od XII w.pn.e. rozpoczął się rajd plemienia Dorów na południe. Przejmowali oni kulturę podbitych cywilizacji [mykeńskiej i achajskiej] w tym rozwiązania budowlane. Egejski megaron stał się podstawą dla wszelkich wariantów greckich i rzymskich świątyń.
MEGARON był pomieszczeniem usytuowanym w środku mykeńskiego pałacu. O jego kształcie daje wyobrażenie terakotowy model wotywny z VIII w.p.n.e. był to niewielki, samodzielny budyneczek z bardzo stromym, dwuspadowym dachem, z wyciągniętymi do przodu ścianami [anty] wyznaczającymi otwarty, niezadaszony westybul - pronaos.
Po wstawieniu pomiędzy anty 2 kolumn uzyskujemy typ TEMPLUM IN ANTIS popularny w epoce archaicznej dla skarbców, a później dla małych świątyń. W świątyni o PODWÓJNYCH ANTACH występuje od tyłu opistodomos, który nie posiada połączenia z celą.
- in antis - Skarbiec Megaryjczyków w Olimpii, VI wpne,
Po usunięciu antów i postawieniu na ich miejscu skrajnych kolumn uzyskano typ nazwany PROSTYLOS. Na on 4 kolumny w fasadzie.
- liczne świątynie typu prostylos - Pergamon IIwpne: jońska św. Dionizosa, dorycka św Hery, jońsko-dorycka Zeusa,
AMFIPROSTYLOS ma identyczne portyki z dwóch stron, opistodomos ponownie jednak nie ma połączenia z celą.
- amfiprostylos dorycki - św. Nike w Atenach 430pne,
W okresie klasycznym dominuje monumentalna i rozbudowana forma PERIPTEROSU, uzyskanego poprzez otoczenie prostylosu jednym wieńcem kolumn odsuniętych od ścian wewnętrznej świątyni.
- peripteros dorycki - hefajstejon w Atenach 440pne,
Św. Zeusa w Olimpii Vwpne,
Odmianą tego typu jest PSEUDOPERIPTEROS, uzyskany poprzez połączenie obu kolumnad ścianami, pozostawiając jedynie przejścia komunikacyjne.
- św. Zeusa w Akragas na Sycylii Vwpne,
W hellenizmie wykształca się DIPTEROS posiadający podwójną kolumnadę wokół prostylosu.
- dipteros joński - św. Apollina w Didymie koło Miletu 313pne,
Św. Artemidy w Efezie poł. VIwpne [dodatkowe kolumny w pronaosie]
-dipteros koryncki - Olimpiejon w Atenach IIwpne,
PSEUDODIPTEROS ma natomiast
- pseudodipteros - św. Artemidy w Magnezji nad Meandrem ok. poł. IIwpne,
Odmianę świątyń greckich stanowią TOLOSY, które są rotundami otoczonymi przez wieniec kolumn. Tolos bez celi to MONOPTEROS. jeśli jest wiecej niż jedna kolumnada to nie muszą być w tym samym porządku.
- tolos - Asklepion w Epidauros 370pne - zewnętrzna kolumnada dorycka, wewn. koryncka,
Filipiejon w Olimpii 338pne - zewn. jońska wewn. koryncka,