W życiu codziennym spotykamy się z takimi czynami, które zakłócają ład społeczny i z takimi zachowaniami, które są szczególnie użyteczne i pożądane. Czynom takim towarzyszy zazwyczaj rzecz ważna - reakcja otoczenia: pochwalenie albo potępianie określonego postępowania, czasami obojętność.

Przestępczość nieletnich jest obecnie poważnym problemem na całym świecie.

27 kwietnia 1949 zostały utworzone pierwsze sądy dla nieletnich. Początkowo do kompetencji sądów należało orzekanie tylko w sprawach karnych. Jednakże w 1953r przekazano także tym sądom sprawy opiekuńcze małoletnich(zawieszenie praw rodzicielskich, pozbawienie). Dalsze zmiany polegały na ustanowieniu w 1951r instytucji kuratorów społecznych dla nieletnich oraz w 1959r instytucji kuratorów zawodowych dla nieletnich. W 1978r zostały powołane wyspecjalizowane sądy rodzinne. Jak wynika z założeń tych sądów miały one stanowić niezwykle ważny element w tworzeniu nowego systemu prawnego zapobiegania niedostosowaniu społecznemu dzieci i młodzieży.

Wszelkie sprawy dotyczące tej samej rodziny, np. karne, cywilne i opiekuńcze, rozpatruje ten sam sędzia, co pozwala mu uzyskać właściwe rozpoznanie całokształtu problemów i trudności, mających podstawowe znaczenie również dla podejmowania działalności profilaktycznej, dotyczącej zjawisk patologicznych w rodzinie.

SCHRONISKA DLA NIELETNICH

Jest instytucją diagnostyczną, zbierającą pełny zakres informacji o nieletnich. Kierowani są tam nieletni od 13 do 18 roku życia. Podstawą skierowania jest decyzja sądu i sędziego rodzinnego lub prokuratora.

Podstawowe zadania Schroniska dla nieletnich:

a) Zapewnienie pozostającego w schronisku nieletniego do dyspozycji organu, który go tam skierował. Zapobieganie działalności, która mogłaby utrudniać prowadzenie przez sąd sprawy nieletniego. Opracowanie diagnozy dotyczącej sprawy nieletniego oraz zapoczątkowanie działalności resocjalizacyjnej nieletniego.

b) Jest specjalną placówką opieki całkowitej o charakterze diagnostyczno-resocjalizującym. Funkcje tej placówki to: diagnostyczna, zapobiegawcza, resocjalizująca. Przyjęta w ustawie o nieletnich koncepcja schroniska jako quasi aresztu tymczasowego ograniczać może charakter tej placówki określonej w przepisach wykonawczych, co byłoby niekorzystne. Trafia tutaj młodzież najtrudniejsza, głęboko wykolejona społecznie, nie akceptująca dotychczasowego ładu społecznego.

Schronisko jest „aresztem śledczym” dla nieletnich -
są w nim umieszczone osoby, co, do których istnieje prawdopodobieństwo, że uciekną, osoby, wobec których trudno ustalić tożsamość, osoby, które będą próbowały zatrzeć ślady. Pobyt w schronisku określony jest na 3 miesiące z przedłużeniem o kolejne 3 miesiące
Istnieją dwa typy schroniska dla nieletnich:

1. na czas postępowania wyjaśniającego o dalszych jego losach;

2. przyjęcia, kiedy jest już wydane orzeczenie o umieszczeniu w zakładzie poprawczym i na czas oczekiwania na zakład poprawczego

Typy schronisk dla nieletnich:

• Zwykłe:
  zapewniają wychowankom możliwość kształcenia w szkole podstawowej lub ponadpodstawowej ilość wychowanków w grupie może liczyć do 10 osób

• Interwencyjne:
  przeznaczone dla nieletnich o wysokim stopniu zdemoralizowania
  ilość wychowanków może liczyć do 6 osób

Za wzorowe zachowanie wychowanek może być nagradzany:
pochwałą, listem Pochwalnym do rodziców lub opiekunów
zezwoleniem na rozmowę telefoniczną na koszt schroniska w obecności wychowawcy, udzieleniem dodatkowego widzenia, przyznaniem nagrody rzeczowej lub pieniężnej, noszeniem swojego ubrania, zezwoleniem na posiadanie przedmiotów wartościowych, zezwoleniem udział w imprezach sportowych i kulturalnych oraz szkoleniach, udzieleniem dodatkowej przepustki

Za zachowanie naganne wychowankowi można udzielić kary:

upomnienia, nagany, zakazu noszenia swojego ubrania,
zawiadomienia rodziców/ opiekunów prawnych o niewłaściwym zachowaniu, obniżenia kieszonkowego, cofnięcia przyznanych nagród,
przeniesienia do innego schroniska.

POGOTOWIA OPIEKUŃCZE

Osoby poniżej 13 roku życia są natychmiast przewożeni do Pogotowia Opiekuńczo - Wychowawczego lub jeśli nie ukończyły 3 roku życia do Domu Małego Dziecka.

Placówka opiekuńczo wychowawcza. Wychowankami mogą być dzieci i młodzież w wieku 3-18lat które:

-w sposób nagły zostały pozbawione opieki i nie mogą być bezpośrednio umieszczone w odpowiedniej placówce opiekuńczo - wychowawczej;

-z powodu znacznych zaniedbań środowiskowych i zaburzeń w zachowaniu oraz trudności w nauce wymagają specjalistycznej obserwacji i badań psychologiczno-pedagogicznych;

-zostały skierowane na podstawie orzeczeń sądu, wniosków dyrektorów szkół, inspektorów placówek opiekuńczo-wychowawczych w celu ustalenia najkorzystniejszego dla nich środ. Wychowawczego.

- zapewnienie każdemu dziecku warunków do wypełnienia obowiązku szkolnego, aby w miarę możliwości mogło kontynuować naukę w szkole

- opracowanie diagnozy pedagogicznej i lekarskiej oraz wskazań wychowawczych i dydaktycznych

- kwalifikowanie dzieci do rodzin zastępczych i adopcyjnych oraz kwalifikowanie dzieci do odpowiednich placówek wychowawczo-opiekuńczych.

Pogotowie opiekuńcze jest miejscem gdzie dziecko nie powinno przebywać dłużej niż 3 miesiące.

Każde dziecko, które trafia do pogotowia opiekuńczego najpierw przebywa na oddziale izolacyjnym, gdzie poddawane jest zabiegom higienicznym oraz badaniom lekarskim.

Z oddziału izolacyjnego dziecko jest kierowane do grupy wychowawczej w internacie. Z tej grupy bezpośrednio uczęszcza na zajęcia szkolne. Jeżeli dziecko ma poniżej 7 lat wtedy trafia do grupy przedszkolnej.

Organizacja życia w internacie pogotowia opiekuńczego i podział wychowanków na grupy jest zależne od wieku dzieci ( dzieci starsze powinny być odizolowane od młodszych, ponieważ mają większy bagaż doświadczeń negatywnych, są zaniedbane wychowawczo, dzieci młodsze są niedożywione, opóźnione w nauce, na pobyt w pogotowiu reagują apatią, z kolei dzieci starsze agresją i niezdyscyplinowaniem).
Pogotowie opiekuńcze skupia najczęściej wychowanków wymagających zindywidualizowanych oddziaływań. Każdy z nich ma odrębną, niepowtarzalną biografię i własne w swoisty sposób odczuwane przykre doświadczenia życiowe.

POLICYJNE IZBY DZIECKA

to instytucja diagnostyczna, ale przyjmująca całkowitą opiekę nad dzieckiem. Maksymalny czas pobytu w Izbie wynosi 48 godzin.

Trzy kategorie nieletnich, którzy mogą być osadzeni w Policyjnej Izbie Dziecka:

1. Nieletni, co do których istnieje podejrzenie, że popełnili czyn karalny i istnieje obawa, że mogą się ukryć, bądź zatrzeć ślady czynu.

2. Nieletni, wobec których nie można ustalić tożsamości: tacy, którzy ukończyli 13 lat, a nie ukończyli 17 lat.

3. Nieletni wymagający natychmiastowej opieki, a nie jest możliwe niezwłoczne dostarczenie ich rodzicom, ani umieszczenie w Pogotowiu Opiekuńczym - nieletni między 13, a 18 rokiem życia - mówi się o nich nieletni zagrożeni demoralizacją.

Osoby poniżej 13 roku życia są natychmiast przewożeni do Pogotowia Opiekuńczo - Wychowawczego lub jeśli nie ukończyły 3 roku życia do Domu Małego Dziecka.

Zadania Policyjnej Izby Dziecka:

1. Potwierdzenie lub ustalenie tożsamości.

2. Zebranie niezbędnych informacji o środowisku rodzinnym nieletniego.

3. Obserwacja pedagogiczna w czasie pobytu w Policyjnej Izbie Dziecka.

O zatrzymaniu nieletniego informuje się:

1. Rodziców bądź prawnych opiekunów.

2. Jednostkę policji, która działa na terenie zamieszkania nieletniego

3. Sąd rodzinny i prokuratura - jeżeli pojawi się przestępstwo

4. Władze oświatowe

5. Instytucje państwowe i organizacje społeczne kompetentne w zakresie opieki i wychowania

W czasie pobytu w Policyjnej Izbie Dziecka przysługuje:

1. Całodzienne wyżywienie

2. Czysta bielizna pościelowa i osobista.

3. Dresy i obuwie sportowe.

4. Środki higieny osobistej.

Nieletni przebywający w Policyjnej Izbie Dziecka ma zapewniony ustalony porządek dnia np. gry świetlicowe, czytelnictwo, pracownicy pedagogiczni prowadzą w tym czasie działalność profilaktyczną (filmy). Prowadzona jest działalność wychowawcza i profilaktyczna. Prowadzi się postępowania w celu przekazania go rodzinie bądź właściwej instytucji.

RODZINNE OŚRODKI DIAGNOSTYCZNO - KONSULTACYJNE

to specjalistyczne placówki resortu sprawiedliwości działające na zlecenie sądów rodzinnych.

Zadania:

-przeprowadzenie specjalistycznych badań psychologiczno -pedagogicznych, lekarskich i środowiskowych; na ich podstawie wydaje się opinie o nieletnich, małoletnich, opiekunach i rodzicach

-prowadzenie poradnictwa rodzinnego, sprawowanie opieki specjalistycznej nad nieletnimi i małoletnimi;

-udzielanie pomocy zakładom poprawczym i schroniskom dla nieletnich, zwłaszcza w zakresie opieki psychopedagogicznej

-współpraca z instytucjami zajmującymi się problematyką rodzinną oraz zapobieganiem demoralizacji dzieci;

ZAKŁADY POPRAWCZE

Jest to placówka specjalna o charakterze resocjalizującym. Nadzór nad funkcjonowaniem sprawuje Prezes Sądu Okręgowego, a nadzór nad wychowankiem sprawuje sędzia rodzinny, który to orzekł. Głównym środkiem oddziaływania w zakładzie poprawczym jest nauka w zakresie obowiązkowej szkoły podstawowej, nauka zawodu oraz praca w warsztatach szkolenia zawodowego. Oprócz tego w zakładach prowadzi się zajęcia kulturalne i sportowe, drużyny harcerskie.

W zakładzie poprawczym mogą przebywać osoby od 13-21 r.ż. Pobyt w zakładzie trwa tak długo, jak to jest konieczne. Orzekając o pobycie w zakładzie poprawczym nie ma określonego czasu pobytu.
Przesłanką umieszczenia w zakładzie poprawczym jest:
czyn karalny o znamionach przestępstwa (czynem karalnym są także wykroczenia, ale za to nie idzie się do zakładu poprawczego)
charakter, okoliczności czynu, wysoki stopień zdemoralizowania nieletniego, przekonanie, że stosowanie środków wychowawczych nie będzie dawało rezultatów.

Orzeczony pobyt w zakładzie poprawczym można warunkowo zawiesić na okres próby od 1-3 lat; w tym czasie oddaje się nieletniego pod nadzór kuratora i jeśli w okresie próby i karencji nie dopuści się popełnienia przestępstwa, pobyt w zakładzie poprawczym uważa się za odbyty.
Z zakładu poprawczego można warunkowo, przedterminowo zwolnić przed ukończeniem 21 r.ż., ale nakłada się okres próby od 1-3 lat i 3 miesiące karencji.

Działania resocjalizacyjne:

Działania resocjalizacyjne w zakładzie poprawczym prowadzone są na podstawie indywidualnego programu resocjalizacji, który zawiera w sobie diagnozę działania i efekty. Co roku jest weryfikowalny.

Zasady pobytu nieletnich w zakładzie:

• wychowanek ma prawo do:

zapoznania się z przysługującymi mu prawami,
zapoznania się z obowiązkami,
właściwej opieki i warunków pobytu, zapewniających higienę; bezpieczeństwo, ochronę przed wszelkimi formami przemocy fizycznej bądź psychicznej oraz ochrony i poszanowania jego godności osobistej, świadczeń zdrowotnych, opieki psychologicznej i socjalnej, życzliwego traktowania, wykonywaniaζ praktyk i korzystania z posług religijnych, ochrony więzi rodzinnych, wysyłania i otrzymywania korespondencji, poszanowania prywatności, z ograniczeniami wynikającymi z rodzaju zakładu,
uczestniczenia w życiu zakładu, składania próśb, skarg, wniosków i odwołań do organu właściwego doζ ich rozpoznania.

• Do obowiązków wychowanków zakładów poprawczych należy:
  uczestniczenie w procesie kształcenia i wychowania,
  przestrzeganieϖ ustalonego w zakładzie regulaminu,
  przestrzeganie zasad współżyciaϖ społecznego,
  przestrzeganie zasad bezpieczeństwa na terenie zakładu, posłuszeństwo wobec przełożonych, poprawnego traktowania innych wychowanków oraz innych osób, dbałość o stan zdrowia i higienę osobistą, dbałośćϖ o kulturę osobistą i kulturę słowa,
  sprzątanie pomieszczeń, w którychϖ przebywa, i utrzymywanie w ich należytego porządku, wykonywanie prac pomocniczych o porządkowym charakterze związanych z funkcjonowaniem zakładu, uzyskanie zgody dyrektora na opuszczenie zakładu,
  terminowe powroty z urlopów i przepustek.

• Za nienaganne wypełnianie swoich obowiązków wychowanek może otrzymać nagrody:

pochwałę, pochwałę wobec wychowanków, list pochwalny do rodziców lub opiekunów, zezwolenie na rozmowę telefoniczną na koszt zakładu, zezwolenie na dodatkowe odwiedziny, przyznanie nagrody rzeczowej lub pieniężnej, podwyższenieœ kieszonkowego,
zgodę na wykonanie przedmiotu lub usługi w warsztatach szkolnych na potrzeby wychowanka, zgodę na udział w imprezach, zajęciach i szkoleniach poza zakładem, zgodę na uczęszczanie do szkoły poza zakładem, zgodę na posiadanie wartościowych przedmiotów, skrócenie, zawieszenie lub darowanie uprzednio wymierzonej kary, list pochwalny do sądu, udzielenie przepustki do 3 dni, udzielenie urlopu, umieszczenie poza zakładem ze względów wychowawczych lub szkoleniowych, przedstawienie doœ warunkowego zwolnienia

• Za zachowania naganne wychowanek może być ukarany karami:
  upomnienia, upomnienia wobec wychowanków, naganą,
  zawiadomieniem rodziców lub opiekunów o niewłaściwym zachowaniu wychowanka, zakazem rozmów telefonicznych na okres do l miesiąca, z wyłączeniem rozmów z rodzicami lub opiekunami,
  pozbawieniem możliwości uczestniczenia w imprezach na okres do 3 miesięcy, obniżeniem lub utratą prawa do kieszonkowego na okres do 3 miesięcy, cofnięciem zgody na posiadanie wartościowych przedmiotów, ograniczeniem lub wstrzymaniem prawa do spotykania się z osobami z zewnątrz, z wyłączeniem rodziców lub opiekunów, na okres do 3 miesięcy, zakazem wyjść poza teren zakładu na okres do l miesiąca, zakazem korzystania z przepustek i urlopów na okres do 3miesięcy zawiadomieniem sądu o niewłaściwym zachowaniu wychowanka, wstrzymaniem wniosku o umieszczenie poza zakładem
  wstrzymaniem wniosku o przedstawienie do warunkowego zwolnienia przeniesieniem do innego zakładu tego samego rodzaju.

Zakłady poprawcze mają obowiązek:

zapewnić wychowankom kształcenie ogólne, kształcenie zawodowe, naukę zawodu i umożliwić im podjęcie pracy
organizowanie czasu wolnego: zajęcia kulturalno-oświatowe, rekreacyjne, zajęcia sportowe oraz prace porządkowe na terenie zakładu
Organizacja zakładów poprawczych:

• W skład zakładu poprawczego wchodzą:
  internat, szkoła lub szkoły, warsztaty szkolne, ewentualnie gospodarstwo pomocnicze, zespół diagnostyczno-korekcyjny,
  inne działy zapewniające realizację zadań zakładu.

• Każdy zakład powinien posiadać: pomieszczenia mieszkalne oraz higieniczno-sanitarne, sale lekcyjne (pracownie przedmiotowe), z zapleczem na środki dydaktyczne, l salę gimnastyczną, bibliotekę z czytelnią, pomieszczenia warsztatowe odpowiednie do kierunków prowadzonego szkolenia zawodowego oraz szkolenia kursowego,
  gabinetζ lekarski i dentystyczny oraz izbę chorych, izby przejściowe,
  izby izolacyjne, pomieszczenia przeznaczone na hostele (ich celem jest stworzenie wychowankowi warunków zbliżonych do rodzinnych, domowych, do kontynuowania nauki, przygotowania wychowanka do całkowitego usamodzielnienia się) tereny i urządzenia do zajęć rekreacyjnych i sportowych,

Rodzaje zakładów poprawczych:

1. Zakłady resocjalizacyjne przeznaczone dla osób niedostosowanych społecznie o wysokim stopniu zdemoralizowania, ale nie mających żadnych chorób psychicznych.

Typy zakładu:

zakłady otwarte tzw. Młodzieżowe Ośrodki Adaptacji Społecznej: przeznaczone dla osób, które nie przebywały w schroniskach dla nieletnich i aresztach śledczych; nie utożsamiają się z podkulturą przestępczą; wyrażają wolę resocjalizacji; nie dopuścili się przestępstw, za które nieletni odpowiada jako osoba dorosła; liczba wychowanków powinna liczyć do 12 wychowanków; zakłady półotwarte: przeznaczone dla osób, których niekorzystne zmiany zachowania nie dają podstaw do umieszczenia ich w zakładzie resocjalizacyjnym otwartym; liczba wychowanków powinna liczyć do 10;
zakłady zamknięte: przeznaczone są dla uciekinierów z zakładów otwartych i półotwartych; liczba wychowanków powinna liczyć do 8;
zakłady o wzmożonym nadzorze wychowawczym: przeznaczone dla osób, wobec których sąd orzekł o takim umieszczeniu; mogą być umieszczone osoby od 16 r.ż, w wyjątkowych przypadkach od 15 r.ż.

2. Zakłady poprawcze resocjalizacyjno-rewalidacyjne:
   są przeznaczone dla osób upośledzonych umysłowo, niedostosowanych.

3. Zakłady resocjalizacyjno-terapeutyczne:

przeznaczone są dla osób z zaburzeniami psychicznymi, uzależnionych, zarażonych wirusem HIV.
resocjalizacja łączona jest z terapią
liczba wychowanków powinna wynosić 6 w zakładach tych prowadzone jest leczenie, rehabilitacja i readaptacja nieletnich uzależnionych od środków odurzających, substancji psychotropowych i środków zastępczych leczenie i rehabilitację nieletnich uzależnionych prowadzi lekarz specjalista przy pomocy zespołu: psychologa, pedagoga, terapeuty uzależnień i pielęgniarki.

OŚRODEK KURATORSKI

Jest to instytucja o charakterze otwartym, która działa w miejscu zamieszkania nieletniego. Zajmuje się nieletnim tylko przez pewien czas. Do Ośrodków Kuratorskich kieruje się nieletnich na podstawie orzeczeń sądowych, a ponadto nieletnich, których rodzicom ograniczono władzę rodzicielską, a nieletni ci nie mają zapewnionej należytej opieki i nadzoru w czasie wolnym. Nieletni umieszczani w Ośrodku Kuratorskim ze względu na cechy osobowości i sytuację życiową wymagającą systematycznej kontroli i pomocy.

Zadania Ośrodków Kuratorskich:

1. Wdrożenie do przestrzegania zasad współżycia społecznego i porządku publicznego.

2. Kształtowanie właściwego stosunku do nauki.

3. Rozwijanie zdolności i zainteresowań.

4. Usuwanie zaniedbań wychowawczych i edukacyjnych.

5. Podnoszenie kultury osobistej.

6. Rozwiązywanie problemów psychicznych

7. Rozładowywanie napięć.

8. Kształtowanie poczucia odpowiedzialności.

Zadania te realizuje się w trakcie zajęć z wychowankami oraz inicjując współpracę z jednostkami samorządowymi. Działalność ośrodka opiera się także o systematyczny kontakt z rodzicami, którego celem jest analiza procesu wychowania oraz ustalenia metod postępowania. W ośrodkach obowiązują trzy metody działania:

1. Metoda pracy grupowej

2. Metoda pracy środowiskowej

3. Metoda indywidualnego przypadku

Polegają na:

1. Organizowaniu czasu wolnego.

2. Nawiązywaniu współpracy ze środowiskiem.

3. Prowadzenie terapii oraz pomoc w usuwaniu zaniedbań edukacyjnych i wychowawczych

Zajęcia prowadzi kierownik ośrodka oraz kuratorzy rodzinni zarówno zawodowi jak i społeczni. Terapię mogą prowadzić wyłącznie osoby posiadający uprawnienia. Zajęcia mogą również prowadzić nieodpłatnie osoby, które otrzymały zgodę kierownika ośrodka. Zajęcia odbywają się w grupie nie większej niż 10 osób. Z reguły zajęcia odbywają się w siedzibie ośrodka, ale jeżeli istnieje możliwość to można wykorzystać bazę lokalną. Koszty pokrywa sąd. W czasie pobytu w ośrodku przysługuje wychowankom dożywianie, a stawkę dzienną ustala sędzia sądu rejonowego. Ośrodek jest czynny w czasie całego roku kalendarzowego, w dniach i godzinach dostosowanych do rzeczywistych potrzeb wychowanków, ale w czasie nie krótszym niż 20 godzin tygodniowo. Jedynie prezes sądu okręgowego na uzasadniony wniosek prezesa sądu rejonowego może zawiesić prowadzenie zajęć na czas nie przekraczający łącznie 3 miesięcy w roku i wyłącznie w okresie przerw wakacyjnych i świątecznych. Pozostali uczestnicy zajęć kierowani są do innych placówek.

Obowiązki kierownika ośrodka:

1. Organizowanie i koordynowanie pracy ośrodka.

2. Sporządzanie pisemnych sprawozdań, co 6 miesięcy dla prezesa Sądu Rejonowego

3. Opiniowanie kandydatów do pracy w ośrodkach

4. Organizowanie działalności profilaktycznej

5. Prowadzenie zajęć w wymiarze 6 godzin tygodniowo.

6. Niezwłoczne powiadamianie sędziego Rodzinnego o podejrzeniu popełnienia przestępstwa przez uczestnika ośrodka.

7. Prowadzenie dokumentacji ośrodka.

Obowiązki kuratora zawodowego:

1. Prowadzenie zajęć w wymiarze 8 godzin tygodniowo

2. Prowadzenie dokumentacji przez bieżące wpisy w dzienniku i sporządzane sprawozdania

3. Udział w szkoleniach.

Bezpośredni nadzór nad Ośrodkami prowadzi Minister Sprawiedliwości.

Funkcje Ośrodka:

1. Funkcja resocjalizująco - kompensacyjna

2. Funkcja opiekuńczo - wychowawcza

3. Funkcja dydaktyczna

4. Funkcja profilaktyczna - zapoznanie się z sytuacją nieletniego i częściowe izolowanie go i uodpornianie na negatywne bodźce

5. Funkcja integracyjno - społeczna - polega na współdziałaniu z młodzieżą, szkołami, rodzicami oraz innymi instytucjami opiekuńczo - wychowawczymi. Działalność ta stanowi margines.

PAŃSTWOWE MŁODZIEŻOWE OŚRODKI WYCHOWAWCZE

Funkcja dydaktyczna i wychowawcza, która realizuje szkoła, internat, warsztaty szkolne, poprzez zajęcia w szkole zakładowej jak i oddziaływania wychowawcze w internacie(poznanie wychowanka, jego zdolności, cechy, likwidowanie wadliwych postaw. Młodzież trafia tu na podstawie orzeczenia sądu, pogotowia opiekuńczego, poradni wychowawczo-zawodowej. Niedostosowani społecznie(13-17lat) wymagają opieki całkowitej. 

Bibliografia:

1. Stanik J.M., Woszczka L. (red), Przestępczość nieletnich. Aspekty psychospołeczne i prawne, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2005;

2. Urban B (red), Dewiacje wśród młodzieży. Uwarunkowania i profilaktyka, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2001;

3. Encyklopedia powszechna PWN Warszawa 1996

4. Pytka L. Pedagogika resocjalizacyjna wyd. WSPS Warszawa 1991

---