WPROWADZENIE

Kluczowe pojęcia analizy transformacji postkomunistycznej:

reforma

rewolucja

restauracja:

stopniowa odbudowa „normalnego” (tj. liberalno-demokratycznego) ładu społecznego, który w pewnych krajach istniał przed wprowadzeniem systemu komunistycznego instauracja (Guillermo O'Donnello) - bardziej lub mniej świadoma instalacja (lub nawet narzucenie) pewnych warunków brzegowych sprzyjających pojawieniu się (lub odrodzeniu) ładu demokratycznego

stopniowe odtwarzanie się starego (tj. komunistycznego) reżimu pod nowymi hasłami ideologicznymi i politycznymi.

”radykalna zmiana społeczna” - zmiana, która odróżnia się głębokością, rozmiarami i tempem od mniej radykalnej zmiany społecznej _{(tzn. dynamika życia społecznego)}, która nieprzerwanie zachodzi, w ramach danego ładu społecznego i przebiega zgodnie z jego wewnętrzną logiką.

Dyskusja na temat dwóch konkurencyjnych hipotez:

• obserwowany „zwrot w lewo” jest wyraźnym wskaźnikiem odejścia od radykalnej zmiany układu społecznego

• ów „zwrot” jest oznaką nowej fazy, w jaką wkroczyła postkomunistyczna transformacja.

JĘZYK ANALIZY

analiza - zjawisko (transformacja, rewolucja, refolucja, upadek systemu komunistycznego), które można nazwać radykalną zmianą ładu społecznego.

radykalna zmiana:

• zdefiniowany punkt startu

• zróżnicowane tempo przebiegu zmiany

• niejasny punkt dojścia

ład- ( Dennis H. Wrong) - regularność, przewidywalność I systemowość; składniki dowolnego ładu:

ogólne rezultaty reguł gry (powszechnie obowiązujące) - (I)

instytucje, których działalność podlega owym regułom - (II)

pewne bodźce skłaniające ludzi do uczestnictwa w instytucjach zgodnie z owymi ustalonymi regułami gry - (III)

(I) - eliminuje losowość interakcji społecznych i wprowadza czytelny kod postępowania

(II) - wskazuje na „konstrukcje” społeczne, dzięki którym i poprzez które ludzie mogą, z jednej strony, realizować swoje cele zgodnie z ustalonymi regułami, z drugiej zaś - ze względu na to, iż instytucje są zwykle trwałym konstruktem społecznym - wprowadzają przewidywalność i w konsekwencji redukują niepewność w stosunku do przyszłości.

(III) - „paliwo” inicjowania interakcji społecznych i regularnego funkcjonowania ładu społecznego wypływa z wielu źródeł:

• dążenie do władzy

• bogactwa

• prestiżu

• skutek silnego przywiązania do wartości altruistycznych

Dynamika społeczna jest animowana przez klasyczne weberowskie wymiary struktury społecznej _{(3 pierwsze w/w)}

Radykalna zmiana ładu społecznego, która ma różne nazwy _{(państwo - partia, gospodarka nakazowo - rozdzielcza, państwo komunistyczne)} dotyczy krajów Europy Środkowej i Wschodniej, włączonych z blok sowiecki zgodnie z ustaleniami z Jałty.

Podobieństwo transformacji w Europie Środkowej i Wschodniej ,jak i w Ameryce Łacińskiej:

Kombinacja dwóch nurtów:

liberalizacji - (O'Donnel, Schmitter) - proces zwiększania liberalizmu pewnych praw, które chronią jednostki i grupy społeczne przed arbitralnymi i nielegalnymi działaniami, które mogłyby być podjęte przez państwo bądź innych uczestników życia zbiorowego

.

demokratyzacji - proces, w którego ramach reguły i procedury demokratyczne są:

stosowane w przypadku instytucji politycznych uprzednio rządzonych innymi regułami

rozszerzenie na osoby, które uprzednio nie miały takich praw

rozszerzenie na kwestie i instytucje, które uprzednio nie podlegały tym

regułom

oba te czynniki musiały przebiegać w warunkach przekształcania państwa monopartyjnego w państwo demokratyczne oraz „ludu” - w społeczeństwo obywatelskie:

państwo - trudność polegała na przezwyciężeniu odziedziczonego po komunizmie stosunku do państwa (brak zaufania + zależność od niego)

społeczeństwo obywatelskie - trudność polegała na przezwyciężeniu dziedzictwa, w którego ramach w najlepszym przypadku społeczeństwo obywatelskie było w swej istocie antypaństwowe, w najgorszym zaś - „lud” nie miał żadnych doświadczeń funkcjonowania w ramach społeczeństwa obywatelskiego.

okres fundamentalnej zmiany przechodziły również: państwo, społeczeństwo obywatelskie i gospodarka (transformacja z gospodarki nakazowo p rozdzielczej do wolnorynkowej).

FAZA RADYKALNEJ ZMIANY.

Trzy typy zmiany społecznej:

1. stopniowa

2. radykalna

3. mieszana

Zmiana stopniowa - systematyczne zastępowanie różnych elementów starego ładu społecznego elementami nowymi, typowymi dla wyłaniającego się ładu społecznego.

Jeżeli powyższa jest spontaniczna - EWOLUCJA

Jeżeli wprowadzana odgórnie - REFORMA

trudno wyznaczyć zerowy punkt startu, bowiem przejście od starego systemu do systemu nowego jest względnie łagodne i długotrwałe

np. wyłonienie się gospodarki kapitalistycznej

Radykalna zmiana - zmiana nagła i obejmująca wszystkie istotne elementy danego ładu społecznego:

kiedy częścią składową powyższej jest przemoc - REWOLUCJA

Mieszany typ - zmiana, w której pewne kluczowe elementy starego ładu są w sposób nagły zastąpione elementami nowymi, co w konsekwencji otwiera drogę do stopniowych zmian (reform) mniej istotnych elementów starego ładu społ np. zmiana postkomunistyczna

Cechy charakterystyczne zmiany postkomunistycznej wg powyższej analizy:

• Radykalna zmiana reguł gry rządzących życiem publicznym

• Zachowanie pewnych instytucji starego ładu, które są zmieniane stopniowo poprzez reformy narzucane przez nową elitę

• Przebiega w zasadzie bez przemocy

• Zmiana była radykalna, ale zarazem stopniowa

Przełom w funkcjonowaniu reguł systemowych _{(zastąpienie reguł swoistych dla państwa monopartyjnego przez reguły typowe dla liberalno - demokratycznego ładu społecznego)} oraz pojawienie się instytucji swoistych dla ładu liberalno - demokratycznego _{(Dahl poliarchia)} stanowią moment kluczowy radykalnej zmiany społecznej.

Nowa logika systemowego modus operandi stwarza podstawy legitymizacyjne dla reform w dziedzinach życia publicznego, które nie pasują do nowych reguł gry i instytucjonalnego modelu wyłaniającego się nowego ładu społecznego aktualne dopóki ład społeczny cieszy się legitymizacja społeczna.

Przebieg procesu radykalnej zmiany:

FAZA POCZĄTKOWA FAZA ZAAWANSOWANA FAZA POSTREWOLUCYJNA PUNKT DOJŚCIA

Faza początkowa:

pojawia się, kiedy stary system nie jest już w stanie spełnić swych podstawowych funkcji.

przyczyny systemowego upadku, a więc kombinacja warunków początkowych jest unikatowa dla poszczególnych krajów i jego warunków lokalnych:

O'Donnel i Schmitter - w przypadku reżimów autorytarnych Ameryki Łacińskiej i Europy Płd odejście od rządów autorytarnych było często uruchamiane na skutek klęski militarnej w konflikcie międzynarodowym

• model zmiany jest zawsze modyfikowany przez warunki lokalne zróżnicowanie ich prowadzi do wniosku, że nie ma uniwersalnego modelu, a ewentualnie można to co jest rozszerzać w przestrzeni i czasie tak by model teoretyczny stal się bardziej uniwersalny

• dwie konkurencyjne hipotezy o ścieżce transformacji postkomunistycznej:

1. Postkomunistyczna zmiana zatoczyła pełny krąg

• obalenie monopolu władzy komunistycznej rządy niekomunistycznej elity władzy powrót do monopolu sil uprzednio sprawujących władze autorytarną, ale wraz z legitymizmem demokratycznym

• „restauracja” przeważa nad „rewolucją” czy „instauracją”

• radykalna zmiana ładu społecznego nawet jeśli początkowo wyglądała jak rewolucja, wyniosła do władzy te same sił społeczne, które przez rewolucję miały zostać zmarginalizowane i które _{wg teorii krążenia elit Pareto} powinny trafić na śmietnik historii

2. Po upadku komunistycznego społeczeństwa Europy Środkowej i Wschodniej już przeszły punkt krytyczny zmiany, po za którym nie ma powrotu (charakter linearny)

• w systemowej próżni pozostawionej przez rozpad dawnego reżimu pojawiły się nowe reguły gry i nowe instytucje.

• stworzono podstawy nowego ładu społecznego, odmienne reguły gry,

• a w konsekwencji modus operandi, wedle którego funkcjonował stary system, został zlikwidowany i na jego miejsce pojawił się całkowicie nowy modus operandi, nadający nowemu systemowi swoistą logikę funkcjonowania i tożsamość

• „Instauracja” przeważa nad „restauracją”

• transformacja postkomunistyczna była rewolucją

Restauracja:

restauracja modus operandi starego reżimu, czyli powrót starych reguł gry i starych instytucji „twarda restauracja”

powrót ludzi starego reżimu do władzy, funkcjonujących jednak wg modus operandi nowego reżimu „restauracja miękka”

rozróżnienie istotne z punktu widzenia wyłaniania się i konsolidacji nowego ładu społecznego

FAZA POCZĄTKOWA.

Faza początkowa = czynniki wewnętrzne + czynniki zewnętrzne

Czynniki wewnętrzne:

1. chroniczny deficyt legitymizacji struktur władzy dawnego systemu, a w konsekwencji deficyt prawomocności systemu per se

2. chroniczna niezdolność dawnego systemu do wypełniania ideologicznych obietnic, a zwłaszcza odnoszących się do poziomu życia

3. głęboka deprywacja społeczna w dziedzinie praw obywatelskich

Czynniki zewnętrzne:

1. pierestrojka zainicjowana przez Gorbaczowa w połowie lat 80 początkowo zorientowana na pewną adaptację sztywnego systemu komunistycznego do współczesnego świata

2. luka cywilizacyjna, technologiczna i gospodarcza miedzy wschodem a zachodem

FAZA PIERWSZA ZMIANY RADYKALNEJ:

• nie przesądza, czy zmiana zajdzie w pełnej formie

• jest potencjalnością _{niż realnością} odwrót do punktu startu („twarda zmiana”) jest nie tylko możliwy, ale przynajmniej równie prawdopodobny jak kontynuacja zmiany.

• „obszar pogranicza” (Z. Bauman) - stadium zmiany, nie ustrukturalizowane, nie uformowane, gdzie nie mają zastosowania ani stare, ani nowe reguły funkcjonowania

• powyższy amorficzny stan rzeczy nie może trwać długo, bo anarchia

• charakter początkowego przełomu w znacznym stopniu wyznacza rozmiar uczestnictwa mas - im silniejsza była partycypacja społeczeństwa w początkowej fazie radykalnej zmiany tym prawdopodobna jest instauracja nowego ładu społecznego i tym mniej prawdopodobna twarda restauracja starego systemu.

• Kluczowe dla dalszego procesu zmian jest głębokość zmian w fazie początkowej

• Tym co przeważa w tym stadium oraz tworzy nastrój mas jest percepcja rzeczywistości w kategoriach wartości a nie interesów grupowych.

• Szczególna akceptacja dla daleko idących zmian normatywnych i instytucjonalnych

• Po fazie euforii następuje znamienne przesunięcie percepcji społecznej na kategorie interesu punkt graniczny pomiędzy fazą początkową a fazą zaawansowaną

• Im bardziej radykalna jest faza początkowa, czyli im głębsze zmiany normatywne i instytucjonalne wprowadzono w tej fazie:

tym szybszy jest ruch od jednej fazy do drugiej

tym mniej ciągłości i tym mniej elementów starego systemu dotrwa do fazy postrewolucyjnej

tym mniej prawdopodobna jest twarda restauracja a tym bardziej jest instauracja, jako końcowy rezultat zmiany

tym bardziej zmiana może być opisana w kategorii rewolucji, a tym mniej w kategorii reformy

FAZA ZAAWANSOWANA

• Odznacza się (czynniki wewnętrzne):

rozczarowaniem związanym z nadziejami na szybkie polepszenie się standardu życia,

zasadniczym przesunięciem społecznej percepcji zmiany,

redefinicją interesów grupowych, która prowadzi do krystalizacji nowych grup interesu,

narastającym poczuciem relatywnej deprywacji oraz

pojawieniem się „klasy” społecznej definiującej swoje interesy w kategorii logiki funkcjonowania okresu przejściowego

• Czynniki zewnętrzne:

rozwiązania narzucone przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy

zewnętrzna pomoc ekonomiczna

poziom zaangażowania obcego kapitału na rynku krajowym

Transformacja postkomunistyczna różni się od transformacji autorytarnych systemów społecznych tym, że:

• zmianie uległy nie tylko sfera polityczna i priorytety polityki państwowej

• ale także podstawowy modus operandi gospodarki.

Wprowadzenie liberalnych kryteriów rynkowych zagroziło interesom grupowym ale także samej egzystencji owych grup.

Ci, którzy byli wśród gorących przeciwników radykalnej zmiany w zaawansowanej fazie transformacji, lokowali się w znacznie lepszej sytuacji niż ci, którzy gotowi byli dużo poświecić, aby doprowadzić do uruchomienia procesów odchodzenia od rządów komunistycznych i którzy za te postawę byli prześladowani.

Początek fazie zaawansowanej dają trzy punkty:

1. generalne przesunięcie od myślenia w kategoriach wartości do myślenia w kategorii interesów kluczowa zmienna

2. szeroko rozpowszechnione poczucie relatywnej deprywacji i niesprawiedliwości społecznej, co doprowadziło do znacznego spadku legitymizacji społecznej niekomunistycznych formacji politycznych

3. wzrastająca adaptacja strategii życiowych do nowych reguł gry w celu zachowania lub nawet poprawy standardu życia.

Kluczową zmienną w tej fazie jest sposób definiowania interesu grupowego:

definicja interesu może pozostać zmieniona i być przeniesiona z kontekstu starego w kontekst nowego systemu

interes grupowy może być redefiniowany wg reguł gry narzuconych przez nowy system

interes może być redefiniowany nie tyle w logice nowego wyłaniającego się systemu, ile raczej w kategorii niespójnego modus operandi okresu przejściowego, w którym stare reguły gry już nie działają, a nowe - jeszcze nie działają w pełnym wymiarze, nie są do końca zinstytucjonowane i ujęte w normy prawne

Przystosowanie się do nowych reguł gry może przybrać formę jednej z następujących strategii:

(1). Obrona interesów grupowych definiowanych wg logiki starego systemu tworzy ona naturalną bazę społeczną dla sił politycznych dążących do restauracji starego systemu

(2). Redefinicja interesu grupowego i formowanie się nowych grup interesów, które funkcjonują zgodnie z modus operandi nowego wyłaniającego się ładu społecznego popiera dokończenie zmiany i może być określana mianem „protoklasy średniej”

(3). Elastyczne redefiniowanie interesu grupowego w kategoriach największej korzyści doraźnej głównie zainteresowana przedłużeniem okresu przejściowego, wraz z jego niespójnymi regułami i względnie słabym państwowym aparatem egzekwowania prawa, który sam jest przedmiotem zmiany „klasa przejścia”

w/w strategie znajdują swe przełożenie na sferę polityczną i mogą poprzez partie polityczne kształtować tempo i priorytety zaawansowanej fazy transformacji

Hipotezy odnoście powyższej fazy:

1. im bardziej radykalna jest zmiana w fazie początkowej, tym mniej prawdopodobne jest zachowanie starych definicji grup interesu, a w konsekwencji tym słabsza jest baza społeczna dla twardej restauracji starego systemu

2. im bardziej radykalna jest faza początkowa, tym bardziej prawdopodobna jest społeczna reintegracja wokół nowych definicji interesu grupowego, które są lepiej przystosowane do nowych reguł gry. Zarazem nie tylko słabsza jest baza społeczna dla ewentualnej „twardej restauracji”, ale mniej prawdopodobne jest też, iż „miękka restauracja” będzie prowadzić do „twardej restauracji”

3. im bardziej korzystne są warunki zewnętrzne w zaawansowanej fazie transformacji i im bardziej radykalna była faza początkowa, tym bardziej prawdopodobna jest instauracja zamiast resturacji

4. im mniej radykalna jest faza początkowa transformacji, tym bardziej jest prawdopodobna, iż mniej zaawansowana faza zmiany zostanie zinstytucjonalizowana i ulegnie petryfikacji.

FAZA POSTREWOLCYJNA:

• wzrastająca społeczna potrzeba stabilizacji

• reintegracja grup interesów

• petryfikacja międzynarodowej pozycji danego kraju

• ta faza wskazuje, że dynamika radykalnej zmiany jest bliska wyczerpaniu, co może być spowodowane

prawie całkowitym ukończeniem procesu przebudowy transformacja jest niemal ukończona, stary reżim zaś zasadniczo zastąpiony przez nowy ład społeczny, który może być obalony jedynie przez ponowną rewolucję (Polska)

błędnym kołem niemożności przeprowadzenia zaawansowanej zmiany

klęska transformacji, „twarda restauracja” jest nie tylko możliwa, ale bardziej prawdopodobna niż instrauracja nowego reżimu. (Białoruś)

• Wkroczenie w fazę postrewolucyjną oznacza zaledwie początek konsolidacji nowego ładu oraz kontynuację reform tych instytucji i uregulowań prawnych, które są dziedzictwem poprzedniego systemu i nie pasują do modus operandi nowego.

• Im szybsza będzie integracja krajów najbardziej zaawansowanych w transformacji z europejskimi strukturami politycznymi, gospodarczymi czy militarnymi, tym bardziej prawdopodobne jest pomyślne zakończenie w tych krajach fazy postrewolucyjnej czyli solidna instytucjonalizacja zmiany oraz konsolidacja nowej struktury społecznej, stanowiącej rezultat gospodarki rynkowej

„Miękka restauracja” oznacza co innego w kraju, który pomyślnie przeszedł już zaawansowaną fazę transformacji (Węgry) niż w krajach, które dopiero co wkroczyły w pierwsza fazę (Białoruś).

Z punktu widzenia warunków wewnętrznych , które doprowadziły do odzyskania władzy przez formacje postkomunistyczne w takich krajach jak Polska, logika nowego systemu zostaje zachowana, zaś rozczarowanie nie oznacza delegitymizacji transformacji per se.

Instytucjonalizacja ładu liberalno - demokratycznego jest bardzo krucha, bowiem procesy konsolidacyjne dopiero się rozpoczęły. Wyraźna poprawa zewnętrznych warunków zmiany może zredukować kruchość sytuacji i przyśpieszyć tempo postrewolucyjnej fazy konsolidacji demokratycznej. Jeśli zdarzy się to w niezbyt odległej przyszłości, „zwroty w lewo” będą po prostu normalnym, demokratycznym pulsowaniem preferencji politycznych pomiędzy lewicową a prawicowa alternatywa polityczną.

E. Wnuk - Lipiński „ Reforma, rewolucja, restauracja - trzy cechy transformacji postkomunistycznej”

1

Teoria polityki - ćwiczenia 18 Justyna Abdank - Kozubska gr. A

---