IV Odmiana rzeczowników rodz. nijakiego

Mianownik, Biernik i Wołacz l.p.

tematy na *-o miały -o np. selo, věko

tematy na *-jo miały -e np. pole, znamenьje

tematy na -n miały -ę np. imę, plemę

tematy na -nt miały -ę np. telę

tematy na -s miały -o np. slovo

Polszczyzna przejmuje te końcówki: siano, mleko, żelazo, oblicze, sierce, słuńce, zboże, morze, miłosierdzie;

brzemię, ramię, szczenię;

ciało, słowo, ucho.

Rzeczowniki zakończone na *-ьje mają w staropolszczyźnie jeszcze pochylone e < długiego -ē: pienijé `śpiewanie', weselé. Takie pochylone -e może utożsamiać się z -i/-y: zdrovi `zdrowie', korzyni `korzenie', zboży `zboże' - na Sląsku i Wielkopolsce południowej nawet te, zakończone na -e: sercy `serce', poly `pole'.

W niektórych gwarach -ę uległo denazalizacji cielę > ciele. W Polsce północnej szerzy się typ na -ak: cielak.

Typ siemię, ramię G.sg. siemienia, ramienia wg deklinacji spółgł. > dekl. na -o ulega czasami uproszczeniu na ramień - ramienia lub ramie - ramia.

Genetivus sg. (Dopełniacz l.p.)

tematy na *-o miały -a np. sela, věka

tematy na *-jo miały -'a np. pol'a, znamenьja

tematy na -n miały -e np. imene, plemene

tematy na -nt miały -e np. telęte

tematy na -s miały -o np. slovese

W j. polskim upowszechniła się końc. -a z tematów no -o, -jo: błota, sioła ale też imienia, cielęcia - gdzie jedynym śladem dawnego *-e jest palatalność poprzedzającej spółgłoski.

Rzeczowniki oko, ucho, słowo, niebo nie mają rozszerzenia *-es w G. sg. tylko dodane -a: oka, nieba itp.

Dativus sg. (Celownik lp.)

tematy na *-o miały -u np. selu, věku

tematy na *-jo miały -'u np. pol'u, znamenьju

tematy na -n miały -i np. imeni, plemeni

tematy na -nt miały -i np. telęti

tematy na -s miały -i np. slovesi

W rozwoju j. polskiego zwycięża końcówka -u: mięsu, pogaństwu, biciu, imieniu, dziecięciu, ciału. Końcówka -i niezwykle rzadka: książęciu lub książęci, dziecięci.

Trafiają się formy z -owi z rzeczow. na -u: imieniowi jak synowi; ku południowi.

Narzędnik l.p. (Instrumentalis sg.)

tematy na *-o miały -omь np. selomь, věkomь

tematy na *-jo miały -emь np. pol'emь, znamenьjemь

tematy na -n miały -ьmь np. imen ьmь, plemen ьmь

tematy na -nt miały - ьmь np. telęt ьmь

tematy na -s miały - ьmь np. sloves ьmь

Z tego upowszechniło się -em: siołem, wiekiem, siercem słuńcem, imieniem.

Końcówka -im szerzy się z rzeczowników na *-ьje: cirnim, rządzenim, naczynim, rozumienim, ale zostaje też wyparta przez -em cierniem, naczyniem itp.

Miejscownik l.p. (Locativis sg.)

tematy na *-o miały -ě np. sel ě, věc ě

tematy na *-jo miały -i np. pol'i, znamenьji

tematy na -n miały -e np. imen e, plemen e

tematy na -nt miały -e np. telęte

tematy na -s miały -e np. slovese

Upowszechnia się -e: mieście, prawie, mnożstwie, gardle, mięsie, jezierze, mlece, w jebce `w jabłku'.

Od XVI w. wchodzi końc. -u z tematów na -u (w synu): imieniu, płomieniu, morzu, słońcu, siercu polu itp.

Liczba mnoga Nominativus, Accusativus, Vocativus pl.

Odziedziczoną końcówką dla wszystkich typów było -a: dzieła, jeziora, biodra, ramiona, jagnięta, słowa < *slovesa, koła < *kolesa, imiona, sierca itp.

Także nazwy urzędów na *-ьje, np. podstole, chorąże mają do XVI w. końcówkę -a: podkomorza byli, która później zastąpiona zostaje godnościową końc. -owie lub -e z Nom. sg.: podkomorzowie, chorążowie lub podczasze,ma pod sobą podchorąże Acc. pl.

Genetivus pl. (Dopełniacz l.m.)

tematy na *-o miały -ъ np. sel ъ, věk ъ

tematy na *-jo miały -ь np. pol'ь, znamenьjь

tematy na -n miały -ъ np. imen ъ, plemen ъ

tematy na -nt miały -ъ np. telętъ

tematy na -s miały -ъ np. slovesъ dziś słów, kół, ale niebios < *nebesъ

Rezultatem była końcówka zerowa: lat, ust (: usta pl. tantum), stad, skrzydł `skrzydeł', zioł, sierc, kaźń, brzemion, imion, cieląt, książąt.

Pewna grupa miękkotematowych rzeczowników przyjmuje w Dopełniaczu końcówkę -i/-y: podziemi, poddaszy, obliczy, wybrzeży, rozdroży na wzór rzeczowników z suf. *-ьje typu wiesiele, miłosierdzie lub masculinów na krótkie *-i typu gość. Podobnie jednak: rozdroży, pustkowi, nozdrzy < dawny dualis *nos-r-i z wstawnym -d-. Są to zwykle twory przedrostkowe. Trafiają się dublety: przedmieść : przedmieści, przysłów : przysłowi.

Od XVI-XVIII w. trafia się inwazja końcówki -ów z tematów na krótkie -u, która rozszerzyła się na męskie typu mężów, wików: mamy więc piekłów, dziełów, cłów : cło, gusłów (: gusła pl. trantum), ogniwów, bagnów `bagien', niebiosów, igrzysków. Później się ona wycofuje.

Dativus pl. (Celownik l.m.)

Już przed XV wiekiem upowszechnia się wszędzie końcówka -om < *-omъ (tematy na -o), *-emъ (tematy na *-jo), *-ьmъ (tematy spółgłoskowe): np. ustom, słowom, zwierzętom, niebiosom itp.

Na przełomie wieków XV-XVI pojawia się przejściowo końcówka -am z rzeczowników żeńskich na -a, -ja: latam `latom', słowam, krolestwam, miastam, ciałam, pismam, polam, pokoleniam, zwierzętam, jagniętam. Potem zanika. Nie używa jej już Jan Kochanowski. Jedyną końcówką staje się -om pisane czasami z pochyleniem -óm: latóm, uszóm, książętóm.

Narzędnik l.m. Instrumentalis pl.

tematy na *-o miały -y np. sely, věky

tematy na *-jo miały -i np. pol'i, znamenьji

tematy na -n miały -y np. imeny, plemeny

tematy na -nt miały -y np. telęty

tematy na -s miały -y np. slovesy, telęty, imeny

Twardotematowe rzeczowniki na -o zachowują stare -y: laty, pióry, ciały, książęty, słowy, prawy, drzewy `drzewami', jarzmy państwy, skrzydły, stady, zioły, bliźnięty, imiony, znamiony. Końcówkę -y mają też dawne derywaty z suf. -ec: siercy, mieśćcy `miejscowości'.

Rzeczowniki miękkotematowe (na -jo) powinny mieć -i, ale już w staropolszczyźnie jest tu -mi (z tematów na krótkie -i, -u męskich i żeńskich: kośćmi, gośćmi, synmi), np. polmi `polami', miestcmi, pokoleńmi, ciałmi, kołmi `kołami', jeziormi, ramionmi.

Przed połową XVI wieku zaczyna się tu coraz częściej pojawiać końcówka -ami: przedmieściami, pętami, ziarnkami, kolanami, piorami, działami. Formy na -.y, -mi trafiają się do dziś jako archaizmy: przed laty, innymi słowy, przed wieki -i < -y.

Miejscownik l.m. Locativus pl.

tematy na *-o miały -ěxъ np. selěxъ, věcěxъ > -ex

tematy na *-jo miały -ixъ np. pol'ixъ, znamenьjixъ

tematy na -n miały -ьxъ np. imen ьxъ, plemen ьxъ > -ex: rzadkie niebiesiech, ptaszęciech (w XIV-XV w.)

tematy na -nt miały -ьxъ np. telęt ьxъ

tematy na -s miały -ьxъ np. sloves ьxъ, telęt ьxъ, imen ьxъ

Końcówka -ech przeważa do XVI wieku: piśmiech, skrzydlech, święciech, cielech, słowiech, mieściech, stadziech.

We wszystkich od XIV-XVI w. typach trafia się przejęta z odmiany męskiej końcówka -ox: prawoch, imienioch, książętoch, poloch.

Już w średniowieczu szerzy się tu końcówka -ach z odfmiany żeńskiej: stawidłach, siedliskach, państwach, bractwach, polach, przykazaniach, siercach, imionach, ramionach. Opanowuje ona głównie rzeczowniki miękkotematowe: polach, sercach.

Odmiana mieszana rzeczowników

Odmiana rzecz. męskich na -o typu Mieszko, Kazio, Franio - wszystkie odmieniają się jak rzeczowniki męskie: G.sg. Kazia, Mieszka

D. Kaziowi, Mieszkowi

Acc. Kazia, Mieszka

I. Kaziem, Mieszkiem

L. w Kaziu, Mieszku itp.

Podobniem do XVII w. odmieniały się rzeczowniki rodowe Jagiełło, Fredro, Sanguszko

G. Jagiełła, Sanguszka, Fredra itp., ale w XVII w. zaczynają one przybierać końcówki odmiany żeńskiej:

G. Jagiełły, Sanguszki, Fredry (jak głowy, ręki)

D. Jagielle, Sanguszce, Fredrze

Acc. Jagiełłę, Sanguszkę, Fredrę

I. Jagiełłą, Sanguszką, Fredrą

L. w Jagiuelle, Sanguszce, Fredrze

Odmiana rzeczowników męskich na -a typu sługa, wojewoda, niecnota, Kmita itp. oraz sędzia, hrabia, jak też rajca `radny', złoczyńca, jedynowłajca, przyczyńca - postępuje w l. poj. według wzoru żeńskiego:

G. sługi, wojewody, Kmity - miekkotematowe: mężobójce, margrabie (< ě), sędziej (wg przym. dobrej), rękojmie;

D. wojewodzie, Kmicie - sędzi, margrabi, zdrajcy

Acc. sługę, wojewodę - sędzię, zdrajcę

I. sługą, wojewodą - sędzią, zdrajcą

L. w słudze, wojewodzie - w sędzi lub sędziej Rzadko widać tu wpływ odmiany męskiej L: patriotowi, sworcowi `stwórcy'.

Rzeczowniki zbiorowe typu braciā, księżā < *bratьja, *kъnęgьja. Był to N.sg. w znaczeniu zbiorowym i odmieniały w staropolszczyźnie jak żeńskie miękkotematowe:

G. braci lub braciej, księży

D. braci lub braciej

Acc. bracią

I. bracią

L. w braci lub braciej

Szczątki dualu: z XIV-XV w. dla symetrycznych części ciała mamy określenia:

oczyma twyma uznamionasz (< -ima D.I. du)

uciekła pod jego skrzydle (< ě N.du.)

Zacierało się jednak poczucie podwójności - stąd użycie dualu po trzy: trzema palcoma, dnioma.

N.Acc.du. -a (tematy *-o, *-jo): dwa szczyta `tarcze', męża dwa, dwa miecza, oba końca, przyjaciela;

końc. -y (tematy na *-u): dwa syny, woły też wchodzi do tematów na -o: dwa braty.

W odmianie żeńskiej samogłoskowej twardej

N.Acc. du. ma -e < *-ě₂: dwie rybie, żyle, kiełbasie, siekierze, dwie strzale, dwie dziewce, obie naturze itp.

odmiana miękkotematowa miała *-i: dwie duszy (< -i), dwie świecy;

tematy spółgłoskowe mają też -i/-y < *-i: dwie gałęzi, dwie piędzi, kości. Należą tu oczy i uszy

Neutra twardotematowe miały tu też *-ě₂ > -e: dwie lecie, dwie ciele, dwie słowie, obie wojsce - według analogii dwie oce, usze

miękkotematowe mają -i/-y < *-i: dwie poli, dwie słońcy.

G.L. dla wszystkich była końc. -u: dwu rowu, aniołu, obu boku, na dwu łanu, o dwu strożu, dwu dziewku, we dwu ziemiu, obu wsiu. Do dziś zachowane w ręku ma znaczenie liczby pojedynczej.

D.I.dualis

końc. -oma (dla tematów na *-o masc. i neutrów) uogólnia się na inne deklinacje (np. -ema dla *-jo, -ъma dla *-u; -ьma dla *-i): dwiema ławnikoma, biskupoma, dwiema kroloma, dwiema kolanoma, latoma, morzoma.

Odmiana żeńska samogłoskowa miała -ama : rękama, dwiema dziurkama, dziedzinama, obiema niewiestama. Tu jednak też wdziera się -oma: rękoma, dwiema drogoma, wieżoma.

5