antropologia europejska była mocno związana z socjologią, miała podobny przedmiot badań (społeczeństwo, więzi międzyludzkie), tyle, że badała społeczeństwa pierwotne. Antropologia społeczna stała na stanowisku, że jednostka przychodzi na świat w grupie społecznej, dzięki której dociera do kultury + kultura jest wtórna wobec społeczeństwa + człowiek uczy się relacji, więzi w grupie
antropologia kulturowa w Ameryce: bada różnice kulturowe, symbole, wyobrażenia o świecie, przedmioty. Stoi na stanowisku, że stratyfikacja wywodzi się z wyobrażeń o charakterze kulturowym
Claude Levi- Strauss- podział nauk antropologicznych:
Etnografia- formułuje tezy związane z empirią, kontekstem, danym społeczeństwem
Etnologia- dokonuje porównań między ustaleniami etnografii
Antropologia- uogólnia ustalenia etnologii i etnografii; orzeka o sposobach funkcjonowania społeczeństw (w ogóle)
Podział antropologii ze względu na przedmiot badań:
antropologia społeczności pierwotnych, małych, niezurbanizowanych, żyjących w izolacji
antropologia społeczeństw wiejskich: wierzenia religijne i przedmioty kultury materialnej
antropologia społeczności miejskich: społeczeństw zindustrializowanych, rozwiniętych; grupy religijne, etniczne, sekty, subkultury (np. bezrobotni). Badanie prowadzone są od lat '60, kiedy powstawały nowe ruchy (antydyskryminacyjne, antyrasistowskie)
antropologia historyczna: empiria czerpana jest z grup/ materiałów historycznych (przedmioty, teksty), ze źródeł historycznych
- Szkoła francuska F. Braudela zaczęła badać kontekst historyczny, chcąc dotrzeć do istoty minionych wydarzeń kontekstualizacja
5. Dyscypliny związane z antropologią przedmiotem badań:
- lingwistyka: językoznawstwo języków niepisanych
- religioznawstwo: wyobrażenia,, rola kapłanów
- antropologia filozoficzna: spekulacje intelektualne, myślenie, rozważanie; pyta o wartości ostateczne, o sens istnienie społeczeństwa i tworzonych przez nie instytucji; badanie natury ludzkiej i jej zmienności
6. Nauki pokrewne, zbliżone do antropologii:
- socjologia: Alfred Radcliffe Brown nazwał antropologię socjologią porównawczą, która uzupełnia zagadnienia wypracowane przez socjologię; socjologia bada powtarzalne zachowania i samą ich powtarzalność antropologia zajmuje się tworzeniem, postrzeganiem i zmianami instytucji
- historia: historyk bada sekwencje zdarzeń z przeszłości, które doprowadziły do zdarzeń obecnych antropolog szuka w przeszłości wyjaśnień dla tego, co dzieje się „tu i teraz”
PODSTAWOWE POJĘCIA ANTROPOLOGII
- całokształt wytworów człowieka
- zachowania (również instynktowne)
- gesty, mowa (także mowa ciała), symbole
- tradycja (przekaz międzypokoleniowy)
- normy, wartości, reguły postępowania
b) istnieje podział miedzy kultura osobistą, a kultura społeczną
c) jeżeli coś nie jest przekazywane i akceptowane, nie staje się częścią kultury
KULTURA to ogół wytworów materialnych i niematerialnych, wartości oraz wzorów zachowania, utrwalonych i zaakceptowanych w danej zbiorowości, przekazywanych z pokolenia na pokolenie
e) pojęcie kultury zostało wprowadzone w 1871 roku przez Taylora. Jest to pojęcie społecznie istotne. Początkowo słowo „kultura” dotyczyło uszlachetniania ziemi, oznaczało agrokulturę. Następnie „kulturę” odnoszono do człowieka, pojęcia używano w myśleniu o człowieku Cyceron mówił o kulturze w sensie uszlachetniania człowieka
- CYWILIZAJA: pojecie stosowane od przełomu XVII/XVIII wieku; filozofia odrodzenia: jesteśmy w stanie rozwijać cywilizację (kulturę) i osiągać postęp (chodziło o techniczne opanowywanie przyrody). Pojęcie to miało charakter wartościujący- normatywne rozumienie kultury
kultura jest zawsze związana z człowiekiem
kultura wynika z faktu funkcjonowania człowieka w społeczeństwie (jest zjawiskiem społecznym)
kultura jest regularna i powtarzalna, jest systemem trwałych i powtarzających się relacji; rozpowszechnienie (zakres osób mających dostęp do wiedzy kulturowej i wzorów kulturowych)+ częstotliwość
kultura jest zbiorem zjawisk wyuczonych (nie przekazywanych drogą biologiczna, ale wyuczonych w sposób zarówno intencjonalny jak i nieintenjonalny); socjalizacja (ogół czynników wpływających na jednostkę) VS wychowanie (sposób kształtowania jednostki o charakterze zamierzonym)
kultura ma wymiar czasowy, ma zdolność do ewolucji, do adaptacji do nowych warunków, do dyfuzji (rozprzestrzeniania się) w czasie; kultura ma wymiar przestrzenny
kultura jest systemem, nie agregatem; jest układem relacji miedzy pewnymi elementami
kultura jest aparatem adaptacyjnym człowieka (Bronisław Malinowski): funkcją elementów kulturowych jest dostosowywanie człowieka do przyrody i uczenie go radzenia sobie z przyrodą
Eric Hobsbawm, Tradycja wynaleziona
tradycja wynaleziona- jednym z podstawowych celów tworzenia tradycji jest legitymizacja władzy, poczucie przynależności, upowszechnienie systemu wartości i symboli
tradycja wynaleziona legitymizuje władzę, bo powołuje się na wzorce sprawdzone w przeszłości. Ponadto, odtwarza różnice między wspólnotą, do której przynależymy, a inną, do której się odnosimy; nadaje poczucie przynależności i tożsamości
politycy, ideolodzy, działacze społeczni tworzą i wzmacniają wyobrażenia, które SA reprodukowane w formie tradycji (np. Polak- katolik)
Płaszczyzny zjawisk kulturowych (3):
płaszczyzna materialna- wynika z faktu, że człowiek jest bytem, istotą materialną (jest zwierzęciem), która względem materii przyjmuje postawy i wyraża się w materii
- Stanisław Ossowski: materialne korelaty kultury- kultura zawsze wiąże się z materialnymi korelatami, które mogą pochodzić zarówno z natury, jak też mieć charakter społeczny, wywodzić się z kultury (np. flaga, wobec której człowiek buduje postawy)
- nawet najbardziej wyrafinowane zachowania człowieka związane są z przedmiotami, z materią (np. muzyka, malarstwo- kultura bez przedmiotów nie zaistniałaby)
b) płaszczyzna behawioralna- postawy, zachowania, przeżycia, które wyrażają się w reakcjach motorycznych i rekcjach werbalnych
- Clifford Geertz: zachowania są kluczem do poznania antropologicznego. Geertz krytykuje W. Goodenough'a za fakt przypisywania kluczowego znaczenia temu, co „dzieje się we wnętrzach i umysłach ludzi”, co wiąże się z osobowością, wzorami- krytyka za redukcjonizm do zjawisk psychicznych. Kultura nie znajduje się w umyśle, lecz potrzebne są działania, zachowania (do np.. tworzenia utworu: zamysł+ umiejętności+ gra+ sprzęt)
- uwaga skierowana na zachowania, reakcje
c) płaszczyzna psychologiczna- wszystkie przedmioty materialne nabierają znaczenia, kiedy ludzie przejmują wobec nich nastawienie psychologiczne. Nastawienie powoduje, że przedmioty nabierają znaczenia, sensu. Jeżeli coś nie ma znaczenia, to dla kultury nie istnieje (np. Eskimosi znają 15 rodzajów śniegu, a Europejczycy nie)
- Claus Levi- Strauss: to, co kulturowe, związane jest z wyobrażeniami i normami jednostek
2. Treść a forma w kulturze
a) forma ma charakter konkretny, można ją dostrzec, jest empiryczna
treść ma charakter abstrakcyjny
- nominalizm (również w socjologii): istnieją tylko rzeczy jednostkowe, nie istnieje nic poza jednostką. To, co społeczne, ma znaczenie w wyniku zbliżania się jednostek
- realizm (również w socjologii): poza jednostkami istnieją byty ponadjednostkowe (np. normy, wzory); istnieją one inaczej niż jednostki, nie są fizyczne (np. proces lub mentalność, albo charakter grupowy), ale istnieją. Mechanizmy na poziomie grupowym również są realne. Normy istnieja i daja się zbadać na podstawie działań ludzi
- Bronisław Malinowski: kultura wykonuje funkcje wobec jednostki
- Alfred Radcliffe Brown: funkcje społeczne
3. Jednostki elementarne w badaniu kultury:
- można ustalić elementarne jednostki, na podstawie których można wnioskować o charakterze kultury. Są nimi:
cechy kulturowe: wyróżnione na podstawie względów utylitarnych i naoczności wyodrębniania się jednostki. Cechy kulturowe „rzucają się w oczy” badaczowi. „Cechy kulturowe” to pojecie arbitralne, bez kryteriów wyróżnienia. Istnieje podział tych cech na
cechy uniwersalne- charakterystyczne dla wszystkich członków społeczności
specjalności- ograniczone do niektórych grup społecznych
temat kulturowy: postulat lub otwarcie głoszone stanowisko, albo tez milcząco przyjmowane reguły, kierujące określonym zachowaniem i pobudzające do działania = motyw/ wątek kulturowy
- ustalony w danej zbiorowości sposób zachowania i myślenia; wzór działania i wyobrażania sobie świata
- znamienny dla danej zbiorowości układ cech kulturowych; konfiguracja cech
- ma aspekt normatywny (wyobrażenia) i behawioralny (zachowania)
4. Clifford Geertz, Opis gęsty…, [w:] Interpretacja kultur. Wybrane eseje, Clifford Geertz, Kraków 2005// Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej, M. Kempy, E. Nowicka, Warszawa 2003:
- interpretacjonizm: antropologia jest interpretacją. Podstawowym zadaniem antropologa jest poszukiwanie znaczenia (zjawisk)
- cechy opisu etnograficznego: mikroskopijność (uchwycenie zjawisk w lokalnej grupie i przełożenie ich na całą zbiorowość) + opis interpretuje strumień dyskursu społecznego + ma charakter etyczny (próbuje uchronić pewne zjawiska przed zniknięciem)
- krytyka behawioryzmu i psychologizmu: krytyka badania zachowań w odosobnieniu od kontekstu kulturowego; krytyka formalistycznych makroanaliz, tworzących abstrakcyjne schematy i modele; krytyka poszukiwania kultury w umysłach i osobowości
- należy być dostatecznie daleko od badanej kultury, by nabrać dystansu, a jednocześnie dostatecznie blisko, by uchwycić gęstość znaczeń i powiązań w mikroskopijnej grupie
- opis antropologiczny nigdy nie będzie obiektywną interpretacją
Obiektem zainteresowania antropologii jest zarówno zachowaniowy (behawioralny), jak i wyobrażeniowy (normatywny) aspekt wzoru kulturowego.
W zbiorowości nie każda norma jest artykułowana, a nie każde zachowanie jest wyrażane w postaci jawnej normy.
Istnieją zachowania, których społeczeństwo nie kontroluje, tzw. normy niewyartykułowane. Są też sytuacje bardzo ważne dla społeczeństwa, którymi rządzą normy, z których istnienia członkowie społeczeństwa nie zdają sobie sprawy. Również nie są one wyartykułowane, zapisane, ale są tak istotne, że nie zdajemy sobie z nich sprawy (np. zakaz kazirodztwa).
2. Foucault: współczesne społeczeństwa są coraz bardziej zdyscyplinowane, bo ich życiem rządzi coraz większa liczba norm, które regulują najdrobniejsze aspekty funkcjonowania. Takie społeczeństwa są refleksyjne
3. Rodzaje wzorów kulturowych:
- wzory realizowane- wzory realizowane często, rzadko, bądź nigdy- tzw. ideały (tak jak w średniowieczu ideał rycerza, władcy i ascety, a współcześnie ideał papieża). Ideały dają wskazówki na temat tego, co dzieje się w społeczeństwie.
4. Podział wzorów ze względu na sankcje, wiążące się z kontrolą społeczną (reakcje społeczeństwa na niepożądane zachowania):
- sankcje zewnętrzne: nagrody lub represje (np. sankcje satyryczne- reakcja śmiechem i drwinami)
- sankcje wewnętrzne: związane z poczuciem jednostki, z poczuciem przymusu, z wyrzutami sumienia
5. Badacz może koncentrować swoja uwagę na wzorach uświadomionych bądź nieuświadomionych. Jeżeli bada wymiar nieuświadomiony, to koncentruje się na aspekcie psychologicznym i behawioralnym zjawisk kulturowych. Jeśli natomiast analizuje to, co uświadomione, bada psychologiczny wymiar zjawisk kulturowych.
a) instytucja to organizacja= uporządkowany układ relacji międzyludzkich + grupa ludzi, dysponująca pewnymi zasobami materialnymi, mająca na celu osiągnięcie konkretnego celu + sposób zachowań np. etykieta, powitanie, małżeństwo
b) aktorzy instytucji: członkowie działający aktywnie w instytucji
potencjalni aktorzy instytucji: np. narzeczeni, czy aktywni politycznie młodzi ludzie
odbiorcy: np. obywatele w odniesieniu do państwa
stopień szczegółowości związany jest ze stopniem instytucjonalizmu
cele instytucji: badacz koncentruje się na tym, jakie są realne zadania instytucji, a jak odczuwają ich cele i zadania obywatele, odbiorcy (np. rozwód). Celem jest homeostaza, pewien stopień zgodności między celami rzeczywistymi, a postrzeganymi
7. Badanie relacji między osobowością (psychologią jednostki) a kulturą:
a) osobowość podstawowa: A. Kardiner, Ralph Linton, Ruth Benedict, E. Sapir- każda kultura charakteryzuje się istnieniem osobowości podstawowej, czyli typu osobowości popieranego przez daną kulturę, wynikającego z jej cech osobowości
b) osobowość modalna: najczęściej występujący w społeczności zespół cech
c) osobowość skonstruowana: konstrukcja analityczna, tworzona przez badacza z różnych cech osobowości
Systemowe podejście do kultury
a) prawie każdy badacz zwraca uwagę na relacje występujące pomiędzy elementami kulturowymi
- W XIX wieku ewolucjonizm zwracał uwagę na związek bardziej niż na same elementy.
- Funkcjonalizm (Malinowski): kultura pełni funkcje w danej zbiorowości. Przez te funkcje można odkryć znaczenie zjawisk kulturowych
- Konfiguracjonizm (USA): relacje między elementami kulturowymi SA w centrum zainteresowania [Ralph Linton, Ruth Benedict, A. Kroeber]. Konfiguraje są ważniejsze od elementów składowych. Dopiero relacja pozwala dotrzeć do psychologicznych i symbolicznych znaczeń
- wagę relacji między elementami oddawała też lingwistyka
- Strukturalizm (C. Levi- Strauss) badał elementy kulturowe jak wyrazy. Obecnie słowa bada się w lingwistyce jako nośniki znaczeń, wszystkie słowa bowiem opierają się na jakichś relacjach
b) Wzór kultury = podstawowa orientacja/ główna zasada/ styl/ model: zasada, która spaja postępowanie i myślenie, wyrażająca się poprzez zachowania, sposoby myślenia, a także właściwości emocjonalne osób- członków społeczeństwa. Z tej zasady można wywieść reguły postępowania w danej społeczności
- Ruth Benedict- im społeczeństwo jest prostsze, tym prawdopodobniejsze jest, że w centrum jego zainteresowania znajduje się 1 wartość
- w koncepcji wzoru kultury nie uwzględnia się konfliktu
- późniejsze nurty antropologii zwróciły uwagę, że społeczeństwo przesiąknięte jest wątkami kontrkulturowymi
- istnieje wiele sfer kultury polityka, religia, ekonomia, Zycie rodzinne), a w każdym z tych obszarów mamy do czynienia z różnymi wzorami kulturowymi, co zamazuje skomplikowanie rzeczywistości
- zakłada się w domyśle, że wzór kulturowy jest kategorią określającą zachowanie danej zbiorowości w dłuższym okresie czasowym. Jednostki tymczasem wciąż odtwarzają role i wzory, dopasowując je jednocześnie do aktualnej sytuacji, przez co wzory te ewoluują
c) ethnos VS eidos (G. Bateson): mamy do czynienia z pewnymi stałymi regułami, sposobami rozumowania, myślenia (eidos), a także z regułami emocjonalnymi (ethnos), które maja wpływ na rzeczywistość, na zachowania i działania
d) kultura i krąg kulturowy: kategoria wskazująca na układy relacji między elementami kulturowymi. Krąg kulturowy: kultura rozwijana historycznie i geograficznie (np. kultura Zachodu; kultury miejskie/ wiejskie)
- kryteria wyróżnienia kultury: musi istnieć katalog kryteriów, np. język, terytorium, wspólne zwyczaje i system społeczny, system wartości, system instytucji społecznych, obyczaje
2. Dynamiczne podejście do zjawisk kulturowych- ewolucja
a) kategorie służące do badania dynamiki kultury, zmian kulturowych
Ewolucja: wiek XIX to dominacja myślenia ewolucjonistycznego
~ założenia ewolucjonizmu: jedność świata + istnienie uniwersalnych prawidłowości + genetyczne wywodzenie się jednych zjawisk od innych zjawisk + zjawiska kulturowe charakteryzuje zmienność + zmiana ma charakter powszechny i linearny (liniowy) + zmiana ma charakter progresywny i kumulatywny + zmiana jest niezależna od woli jednostek (które tej zmianie podlegają) krytyka: nie każda zmiana jest kumulatywna (nie każda zmiana prowadzi do zwiększania zasobów, do wyższej cywilizacji) + ewolucja zazwyczaj jest wielo liniowa (linie są autonomiczne i wynikają ze specyficznych cech danego społeczeństwa) + krytyka europocentryzmu ewolucjonistów, którzy zakładali, że na szczycie linii ewolucyjnych stoją kraje europejskie
Dyfuzja: rozprzestrzenianie się elementów kulturowych w czasie i przestrzeni
~ dyfuzjonizm : większość elementów kulturowych zapożyczonych jest z innych zbiorowości
~ dyfuzja strukturalna: przejmowanie kultury warstw wyższych społeczeństwa przez warstwy niższe
- zjawiska dyfuzji podlegają różnym zjawiskom- sprzyjającym i przeszkadzającym; dyfuzjonizm badał podatność poszczególnych elementów kulturowych na dyfuzję + badanie kontekstowego charakteru procesu dyfuzji
~ przedmioty codziennego użytku szybko się rozprzestrzeniają, wolno rozprzestrzeniają się idee i wyobrażenia, a najwolniej rozprzestrzeniają się systemy organizacji
~ poziom zachowaniowy i psychologiczny (idee, wyobrażenia) mogą być przejmowane
~ za proces dyfuzji, przejęcia wzoru, odpowiedzialne są zjawiska zgodności i użyteczności. Dany wzór musi być zgodny z wartościami, obyczajami, z potrzebami zbiorowości, która ten wzór przejmuje
~ analiza faz: nadawcy i odbiorcy wzorów kulturowych
- proces dyfuzji może być postrzegany jako interpretacja i reinterpretacja elementów zjawisk kulturowych
3. „Granice państwowe i społeczno- kulturowe w antropologii”
a) granice pozwalają określić „nas” i odróżnić „nie nas”. Granice tworzone są też przez jednostki, w celu podtrzymania rozróżnienia na „nas” i „nich”, granice wymagają pracy jednostek. Granice często mają charakter symboliczny (np. stroje personelu medycznego, dzięki którym personel jest rozpoznawalny).
b) pogranicza: występują w każdym społeczeństwie; społeczeństwo przeniknięte jest pograniczami, przejmującymi cechy zbiorowości znajdujących się po obu stronach granicy
c) myślenie antropologiczne odchodzi od geopolitycznego postrzegana granicy + granice nie istnieją niezależnie od jednostek, jednostki muszą pracować nad utrzymaniem granic + podziały zawsze tworzą granice
kategoria dyfuzji traktuje o przyjmowaniu mechanizmu rządzenia, negocjowania, wykorzystywania w stosunkach międzynarodowych
- problem dynamiki w antropologii społecznej bada zjawisko akulturacji, która występuje wtedy, gdy w żywiołowy i bliski kontakt ze sobą wchodzą dwie kultury, które dzieli dystans społeczny, gospodarczy i polityczny
b) proces akulturacji to proces polegający na gwałtownym przeobrażeniu jednej kultury przez inną kulturę i nie trwa dłużej niż jedno pokolenie. Skutkiem tego procesu jest powstanie kultury zupełnie odmiennej od tej, która istniała pierwotnie, ale różni się też od kultury, która wpływała- tworzy się pewna hybryda.
Pojęcie procesu akulturacji pojawiło się, gdy odkryte społeczności zaczęły się szybko przekształcać. Społeczności te charakteryzowała hybrydalna formuła.
Akulturacja to proces, który dotyczy relacji między zbiorowością zachodnią- lepiej rozwiniętą, a zbiorowością gorzej rozwinięta.
- Anomia (anomos)- problemy związane z akulturacją: niejasność co do reguł, norm + chaos, nieoznaczoność, problemy z tożsamością, rozchwianie
Synkretyzm kulturowy: proces łączenia się w większe, jednorodne całości elementów pochodzących z różnych (geograficznie, historycznie) kultur. Synkretyzm odnosi się i do formy, i do treści
- np. treść jest nowa, a forma pozostaje stara: jak w religii- nowe treści chrześcijańskie są wpisywane w symbole i wizerunki pogańskie lub
- np. wizerunki są nowe, ale przypisuje się im dawne cechy
Forma pochodzi częściowo z oddziaływania zewnętrznego i z tradycji, a treść jest tradycyjna.
Status metodologiczny antropologii
spór o poziom ogólności twierdzeń: czy antropologia powinna formułować twierdzenia ogólne- prawa, czy konkretne, empirycznie ograniczone twierdzenia. Ze względów psychologicznych wyodrębniły się 2 nurty:
nurt historyczny (partykularystyczny/ relatywistyczny): większość rozważań antropologicznych podlega nurtowi historycznemu. Obecne są w nich elementy historii naturalnej: zainteresowanie konkretem i kontekstem + badanie, z jakim natężeniem występuje dane zjawisko + badanie przyczyn występowania danego zjawiska- elementy odnoszą się również do badań historycznych
- cele deskryptywne (opisowe) antropologii wynikają z kilku względów: zanikanie kultur pierwotnych (skoncentrowanie na kulturach, których istnienie wymaga dokumentacji) + aspekt antykwaryczny antropologii (gromadzenie artefaktów, wiedzy o obcych kulturach) + relacjonowanie zróżnicowania kulturowego
- antropologia zrodziła się z 2 pytań: „Czym jest natura ludzka?” I „Jak się zrodziła kultura ludzka?”
- kontekst: badania zorientowane na kontekst dają zbyt szczegółowe rezultaty, na podstawie których nie można budować teorii i praw
- F. Boss: koncepcja historycznego partykularyzmu- należy skoncentrować się na konkretnym przypadku i go opisać (tak samo uważał Bronisław Malinowski)
- Alfred Kroeber: rozważanie zjawisk w konfiguracjach unikalnych wzorów i zjawisk
nurt scjentystyczny (mechanicystyczny/ mechanistyczny): badacze z tego nurtu poszukują tego, co stoi za zachowaniami; szukają prawidłowości, praw rządzących zachowaniami.
- dążenie do uogólnień (które charakteryzowało przede wszystkim ewolucjonizm, ale tez funkcjonalizm). Obecne nurt ten jest słabo reprezentowany
- tylko dążenie do praw i uogólnień usprawiedliwia zbieranie danych szczegółowych. I nawet ci, którzy koncentrują się na badaniach monograficznych, w gruncie rzeczy dążą do uogólnień
- fascynacja badaniami nauk przyrodniczych z XIX wieku
- początkowo nurt scjentystyczny charakteryzował dyletancki sposób zbierania danych: brak troski o reprezentatywność prób, badania opierał się o intuicję badaczy
- po II wojnie światowej scjentyzm reprezentują neoewolucjoniści
- charakterystyczne jest prowadzenie badań porównawczych + tendencja do ograniczania aspiracji do konkretnych aspektów (instytucje bądź życie społeczne, polityczne, religijne)
- próba odpowiedzi na pytanie „Jak możliwa jest teoria w antropologii i czy w ogóle jest możliwa?”: antropologia orientuje się raczej na zespoły generalizacji niż teorie, które opisywałyby przebieg zdarzeń w różnych społecznościach
- refleksja antropologiczna sięga starożytności, Grecji i Rzymu (Platon, Sokrates; Herodot)
- odkrycia geograficzne stworzyły możliwość kontaktów międzykulturowych, intensyfikując społeczne więzy. Nieznanych plemion nie traktowano wówczas jak ludzi
- teorie umowy społecznej (Puffendorf, Locke, Hobbes, Rousseau- teoria szlachetnego dzikusa)
- wiek XVIII (oświecenie): namnażanie się refleksji nad pytaniem o istotę człowieczeństwa- np. czym różnimy się od zwierząt
~ dzikie dzieci- fascynacja i badania
~ Orang Outang = „człowiek leśny”- fascynowano się orangutanami jako jednostkami ludzkimi, a nie szympansami. Uważano je za przodków i przedstawicieli Europejczyków
~ wyobrażenie „szlachetnego dzikusa”- idealizacja „innego” w odniesieniu do stanu natury
- wczesne badania antropologiczne w XIX wieku są zainspirowane teorią ewolucji Darwina i teorią Mendla
b) ewolucjonizm (E. Taylor stworzył definicję pojęcia „kultura”)
- kultur nie należy traktować jako cofniętych, bo wszystkie kultury rozwijają się w czasie, tyle że nierównomiernie
- uniwersalność praw rozwoju (istnieją reguły rozwoju odnoszące się do wszystkich kultur)
- ewolucjonizm zadaje pytanie o przyczynę rozwoju: jest nią naturalna wynalazczość człowieka
I. Historia rozwoju antropologii
- prawa rozwoju społeczeństw mają charakter uniwersalny
- podobieństwo psychiki i biologii ludzi
- model wyjaśniania genetycznego: ważny jest kontekst w postaci etapu poprzedzającego etap badany
- model wyjaśniania funkcjonalnego: bada się powód i cele wystąpienia zjawiska
- model wyjaśniania strukturalnego: znalezienie odpowiedniości między organizacją społeczną a sposobem myślenia; bada się struktury [np. Levi- Strauss]
a) ewolucjoniści zakładali podział rozwoju na fazy: Taylor
- Taylor traktował kulturę jako wynik ewolucji człowieka; kultura ma charakter kumulatywny i wpływa na rozwój człowieka
- kultura jest ciągła: kultury różnią się pod względem tempa rozwoju, ale ewoluują ciągle
- wynalazczość tkwiąca w umysłach ludzi jest motorem napędzającym rozwój ludzki
- kultura = „cywilizacja w najszerszym znaczeniu etnograficznym: wiedza, wierzenia, sztuka, moralność, prawo, obyczaje, a także inne zdolności i przyzwyczajenia, zdobyte przez człowieka- członka społeczeństwa” definicja Taylora; kultura jest czymś społecznym, jest zdobywana przez człowieka jako członka społeczeństwa. Kultura jest wyuczona, a nie przekazywana w wyniku transmisji genów. Definicja Taylora jest enumeratywna: wskazuje elementy, ale nie wskazuje na relacje między nimi.
- stan cywilizacji wiąże się z wynalazkiem pisma, stan barbarzyństwa łączy się z rozwojem rolnictwa, a stan dzikości to etap zbieracko- łowiecki
- przeżytki kulturowe[pojęcie wprowadzone przez Taylora]: pozwalają domniemywać, że przeszłość oddziałuje na teraźniejszość; są nimi np. przyzwyczajenia, które nie są jasne (np. przysłowia, elementy użytku codziennego); elementy te pozwalają na wgląd w przeszłość
b) Luis Morgan- przedstawiciel ewolucjonizmu, rozwijający założenia Taylora: uniwersalność zmian, genetyczność, progresywność, dyferencjacyjny (różnicujący) charakter zmian, linearność rozwoju
- jaka jest geneza naszej kultury: stadia rozwojowe według Morgana
Morgan różnicuje etapy (np. niższy - wyższy - średni stan dzikości/ barbarzyństwa/ cywilizacji), np. rybołówstwo i opanowanie ognia to niższy stan dzikości, wyższy stan dzikości to wypalanie garnków, średni stan dzikości to wynalezienie łuku; stan cywilizacji to stan, w którym pojawia się pismo fonetyczne i hieroglify
- stowarzyszenie założone przez Morgna badało Indian Komanczów
- Morgan popchnął antropologię w 3 kierunkach:
badania nad rozwojem rodziny: struktura rodziny + struktura dziedziczenia
badanie rozwoju organizacji politycznych: przejście od struktury rodowej do struktury opartej na własności (civitas)
badanie instytucji własności
- zainteresowanie ewolucjonizmem: etap starożytny, feudalny, kapitalistyczny, socjalistyczny, komunistyczny szukano dowodów na istnienie komunizmu w etapach wcześniejszych (komunizm pierwotny miał być tezą, kapitalizm- antytezą, a ostateczny komunizm- syntezą)
- uniwersalne prawo rządzące rozwojem ludzkości: walka klas
- Marksa interesował badania ewolucjonistów nad organizacją polityczną
a) Wilhelm Schmidt: zwrócił uwagę na to, że ewolucjoniści błędnie przyjmuję tezę o naturalnej wynalazczości człowieka; dowody empiryczne Schmidta wskazywały na to, że ludzie maja skłonność do zapożyczania, a nie wynajdywania elementy kultury się rozprzestrzeniają i ulegają dyfuzji
b) - ewolucja nie jest negowana, może występować w wielu kulturach, ale zdarza się to rzadziej niż myśleli ewolucjoniści
- negowanie uniwersalnych praw rozwoju kultury: elementy ewoluujące są zapożyczone, co zmienia ich istotę
- kwestionowanie wynalazczości jako siły sprawczej
- przekonanie o historyczności antropologii (teza wspólna dla dyfuzjonizmu i ewolucjonizmu): analiza historii miała polegać na zrekonstruowaniu następstwa kontaktów i migracji, które warunkowały przebieg dyfuzji, a więc wpływały na rozmieszczenie elementów kultury, co było kluczowe dla ustalenia historii rozwoju ludzkości prowadziło do tego wyjaśnienie podobieństw między kulturami: jeśli elementy wtórne są podobne w dwóch oddalonych od siebie kulturach, najprawdopodobniej zostały one zapożyczone przez jedną z tych kultur (wystąpił proces dyfuzji)- koncepcja ta sprawdza się w przypadku materialnych elementów kultury, ale nie da się tego ustalić w niematerialnych aspektach kultury (zwłaszcza, jeśli chodzi o wtórność pewnych elementów)
- podstawowym krokiem jest ustalenie powiązań między podstawowymi elementami kultury, jak i pomiędzy całymi kompleksami kulturowymi. Służą temu 2 kryteria: ilości i jakości. Kryterium jakości mówi, że jeśli podobieństwo między elementami kultury nie wynika z ich istoty, przeznaczenia, wykorzystanego materiału, można przyjąć istnienie związków genetycznych (chodzi o podobieństwa drugorzędne). Kryterium ilości mówi, że im większa liczba podobnych elementów kulturowych, które nie są funkcjonalnie współzależne, tym większe prawdopodobieństwo historycznych powiązań (jeżeli elementy byłyby funkcjonalnie współzależne, to prawdopodobnie byłby to wynik procesu wynalazczości, a nie dyfuzji).
+ kryterium ciągłości: jeżeli podobieństwa występują między dwoma odseparowanymi od siebie kompleksami kultury, to zaszła dyfuzja
+ kryterium stopnia pokrewieństwa: jeśli odseparowane, podobne obszary kulturowe mają najwięcej podobnych cech na obszarach najbardziej do siebie zbliżonych, wówczas mogła zajść dyfuzja
Elity dystansują się od pracowników PRL-u, którzy stają się „innymi”: miasto VS wieś + wykształceni VS niewykształceni + zwycięzcy transformacji VS przegrani
- skoro nie prawica, to czy możliwa jest w Polsce lewica?: konstrukcja tożsamości przez negację; lewica nie jest w stanie zaproponować niezależnego, autonomicznego wobec prawicy dyskursu
Następuje wytwarzanie granic, a przez to mamy do czynienia z odtwarzaniem tożsamości. Próbowano znaleźć rdzeń charakteryzujący dana grupę- niezmienne cechy, wspólne dla jednostek, a później pojawił się problem, że cechy te SA wytwarzane przez jednostki, aby odróżnić się od innych.
Tożsamość jest to właściwość relacyjna.
- „my” zawsze zakłada, że jest „inny”
Silniejsza grupa narzuca cechy słabszym, narzuca im tożsamość. Słabsze grupy nie mogą przedstawić własnej tożsamości, bo istnieje grupa silniejsza, która reprezentuje wszystkich. W społeczeństwie jest walka, która mówi, że tożsamość zawsze wytwarza się w opozycji. Walka o tożsamość tworzy ksenofobiom i antagonizmy.
- „oni” są ludźmi innymi i trzeba im narzucić nowy sposób myślenia
- pułapka pojawia się, kiedy ruchy zaczynają protestować- w ten sposób potwierdzają one twierdzenie o sobie (np. grupa rolników, strajkując, potwierdza myślenie o sobie jako o leniach i nierobach)
- problematyka tożsamości dotyczy także grup politycznych
a) Said proponuje ujęcie orientalizmu wiążące się ze Wschodem
b) Buchowski mówi, że każdy ma swój orientalizm
c) orient można dojrzeć w grupach uciśnionych (np. bezrobotni), różniących się w oparciu o swoje kryteria jest to wewnętrzny orientalizm
d) polityczność: mamy do czynienia z politycznością, gdy przychodzi moment antagonizmu, napięcia, który przeradza się w konflikt i pojawia się „my” przeciwstawieni „im” („onym”)
- Nacjonalizm- odtwarzanie narodu