Wykład III 12.III.09r.
Systematyka prawa
System prawa- zespół norm uporządkowanych obowiązujących w danym momencie na danym obszarze (obowiązywanie prawa ma granice przestrzenne). Zatem w danym czasie na różnych obszarach pojawiają się różne systemy prawa, a także w danym w danym miejscu w różnych momentach dziejowych mogą obowiązywać różne systemy prawa.
Uporządkowanie norm w systemie prawa zakłada istnienie pewnych kryteriów czyniących ład. Tymi kryteriami są:
Pierwszy podział:
- kryterium podmiotu interesu-odpowiada na pytanie czyj interes chronią normy; według tego kryterium prawo dzielimy na :
prawo publiczne- zespół norm chroniących interes państwa, wspólnoty, społeczeństw, narodów, klas, grup obywateli;
prawo prywatne- jego normy chronią interes indywidualny.
Ten podział oddaje opozycję interesów tych dwóch grup.
-kryterium charakteru normowania stosunków społecznych:
prawo publiczne- nakazowość lub zakazowość regulacji, dominują normy o charakterze imperatywnym.
Prawo prywatne- normy o charakterze dyspozytywnym, stwarzają możliwość, wybór określonego zachowania.
W prawie publicznym i prywatnym można wyróżnić pewne elementy nazwane gałęziami prawa. Wyróżnia się je według kryteriów:
-przedmiotu regulacji:
W obrębie prawa publicznego wyróżniane są cztery gałęzie:
-prawo konstytucyjne-to zespół norm regulujących państwo i sytuacje obywatela w państwie, odpowiadają na pytanie czym państwo jest, jaka jest jego struktura i jaka jest nim pozycja obywatela.
-prawo administracyjne-kontynuacja prawa konstytucyjnego, gdyż jego normy regulują zarządzanie państwem; dotyczy wszystkich obszarów zarządzania państwem- od granic i bezpieczeństwa zewnętrznego po wywóz śmieci i bezpieczeństwo ekologiczne.
-prawo finansowe-zespół norm regulujących zarządzanie finansami publicznymi; obejmuje: finanse państwa (prawo budżetowe, prawo finansowe, prawo celne, prawo dewizowe), finanse publiczne jednostek samorządu terytorialnego, finanse przedsiębiorstw (szczególnie państwowych).; prawo bankowe jest częścią prawa finansowego
-prawo karne- zespół norm regulujących odpowiedzialność za popełnione przestępstwo, określają czym przestępstwo jest.
W obrębie prawa prywatnego wyróżnia się trzy gałęzie:
-prawo cywilne-zespól norm regulujących władanie i obrót rzeczami i dobrami; jego podstawą jest równorzędność prawna uczestników obrotów (bez względu na siłę ekonomiczną)
-prawo gospodarcze(handlowe)-zespół norm, które regulują obrót rzeczami i dobrami przez przedsiębiorców
Przedsiębiorca- ten, który zawodowo trudni się określoną działalnością
Konsument-ten, który w damy stosunku prawnym daną działalnością się nie trudni
-prawo pracy(i ubezpieczeń społecznych)- normy regulujące świadczenie pracy, stosunki między pracodawcami a pracobiorcami( w okresie przedwojennym umowa o pracę była jedną z umów, którą regulował kodeks zobowiązań)
Drugi podział- według kryterium przestrzennego obowiązywania:
-prawo wewnętrzne- obowiązujące na terytorium danego państwa
-prawo zewnętrzne(międzynarodowe)- prawo obowiązujące w relacjach między państwami i innymi organizacjami międzynarodowymi, reguluje też stosunki między obywatelami różnych państw; podstawa jego obowiązywania jest powszechna akceptacja- ratyfikacja traktatów, porozumień.
Trzeci podział- według kryterium celu norm
-prawo materialne- zespół norm regulujących prawa i obowiązki (tzw. statyka prawa)
-prawo formalne-zespół norm regulujących ochronę tych praw lub sposób dochodzenia roszczeń(tzw. dynamika prawa), odpowiada na pytanie jak należy działać by swoje uprawnienia chronić; nazywane jest postępowaniem lub procedurą gdyż określa kolejne momenty przejściowe z jednego etapu do drugiego.
Te podziały według trzech kryteriów mogą być na siebie nałożone tak, aby ten obraz był pełniejszy. Jeżeli nałożymy podział na prawo publiczne i prawo prywatne na podział na prawo materialne i prawo formalne otrzymujemy:
-prawo konstytucyjne materialne(uprawnienie, obowiązek)i formalne(procedura) administracyjne materialne i formalne
-prawo finansowe materialne i formalne
-prawo karne materialne(czym przestępstwo jest i jaka jest za nie odpowiedzialność) i formalne(zespół norm, które regulują dochodzenie czy przestępstwo zostało popełnione, kto za nie odpowiada i jaka będzie kara)
-prawo cywilne materialne(jakie są obowiązki i uprawnienia właściciela) i formalne(jak chronić własność, na czym polega skarga windykacyjna, na czym polega skarga negatoryjna)
-prawo gospodarcze materialne i formalne
-prawo pracy materialne i formalne
Zewnętrznym wyrazem tego podziału są akty normatywne- kodeksy
-prawo karne- kodeks karny regulujący prawo karne materialne, kodeks postępowania karnego(prawo karne formalne) regulujący czy przestępstwo zostało popełnione, kto za nie odpowiada i jaka będzie kara
-prawo cywilne- kodeks cywilny(materialne), kodeks postępowania cywilnego(formalne)
-prawo pracy- kodeks pracy (materialne)
-prawo gospodarcze- jego część reguluje kodeks spółek handlowych (materialne)
Jeżeli nałożymy wszystkie trzy kryteria to widzimy, że prawo międzynarodowe dzieli się na:
-prawo międzynarodowe publiczne-regulujące relacje między państwami i organizacjami międzynarodowymi
-prawo międzynarodowe prywatne- regulujące relacje między obywatelami różnych państw
Stanowienie prawa
Występują dwa systemy stanowienia prawa:
System prawa zwyczajowego opiera się na uznaniu zwyczaju za normę prawną, która tworzy prawo zwyczajowe. Prawo zwyczajowe- zespół norm, które nigdy nie zostały ustanowione, są kształtowane w wyniku powtarzalności. Zwyczaj bowiem to zachowanie powtarzalne w długim okresie. W zależności od sytuacji długość tego okresu może kształtować się rozmaicie. Rzeza charakterystyczną dla tego systemu jest wydobywanie precedensu-decyzja sądu dotycząca jakiegoś zdarzenia, które miało miejsce w odległej przeszłości. Skoro sąd raz zajął takie stanowisko to stworzył zwyczaj jak takie zdarzenia należy oceniać.(Wielka Karta Swobód z 1215r., podział na hrabstwa z Wielkiej Brytanii)
Kraje prawa zwyczajowego-Wielka Brytania, U.S.A., Kanada
System prawa stanowionego zakłada, że źródłem prawa jest decyzja jakiegoś organu, któremu to zagadnienie zostało powierzone. W tym przypadku występuje precyzyjne określenie czasu ustanowienia normy. Mamy do czynienia z decyzją stanowiącą prawo, która w swej treści może podlegać zmianom w okresach następnych.
Podstawowe znaczenie dla prawa stanowionego ma pojęcie źródła prawa.
Źródło prawa- może występować w dwóch podstawowych ujęciach:
-w znaczeniu materialnym- to realia (społeczno-gospodarcze, cywilizacyjne, kulturowe, formalne, polityczne), których dana norma zostaje ustanowiona.
-w znaczeniu formalnym- sposób wyrażenia przez normodawcę swej woli regulującej określone stosunki społeczne; są to akty normatywne-źródło prawa o powszechnym obowiązywaniu.(adresat abstrakcyjny)
Akt nienormatywny- reguluje konkretna sytuacje konkretnego podmiotu (adresat konkretny).
W chwili obecnej konstytucja regulując problematykę źródeł prawa obowiązujących w polskim porządku prawnym wprowadza normy, które obowiązują powszechnie na terytorium całego państwa oraz wprowadza prawo miejscowe- normy obowiązujące na części terytorium.
Obecnie źródła prawa obowiązujące na terytorium całego państwa polskiego są cztery:
-konstytucja
-ustawy
-ratyfikowane umowy międzynarodowe
-rozporządzenia
Kolejność ich prezentacji wynika z hierarchii ważności.
Na miejscu pierwszym umieszczana jest konstytucje, gdyż wg art. 8, ustęp 1 : „Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej”, oznacza to, że stanowi ona fundament porządku prawnego RP i wszystkie inne akty normatywne muszą być z nią zgodne, zgodność aktów normatywnych z konstytucja jest badana przez Trybunał Konstytucyjny, który działa na wniosek, a nie z urzędu. Konstytucja charakteryzuje się pewnymi charakterystycznymi cechami:
-nazwa
-tryb jej zmieniania jest trybem trudnym
-reguluje zagadnienia podstawowe- posługuje się normami odsyłającymi (Rozdz. 3 o źródłach prawa art. 88, ustęp 2: „zasady ogłaszania aktów normatywnych określa ustawa”)
-jej przepisy są stosowane wprost (art.8 ustęp 2 „przepisy konstytucji stosuje się bezpośrednio, chyba, że konstytucja sama stanowi inaczej”)
- z punktu widzenia formalnego jest ustawą; nazywana ustawa zasadniczą, czyli ta, która reguluje inne ustawy
Umowy międzynarodowe:
-są aktami normatywnymi prawa międzynarodowego (zewnętrznego)
-musza być wprowadzone do prawa wewnętrznego (ratyfikacja); samo podpisanie takiej umowy przez prezydenta nie oznacza ratyfikacji, gdyż najpierw sejm musi wyrazić na nią zgodę.
Rozporządzenia:
-służą wykonywaniu treści ustaw
-tylko kilka organów jest upoważnionych do wydawania rozporządzeń: prezydent, rada ministrów, premier, poszczególni ministrowie(tych uprawnień nie mogą przekazać innym organom)
Droga ustawodawcza
Jest to procedura, która rozpoczyna inicjatywa ustawodawcza, a kończy ogłoszenie aktu normatywnego. Między tymi dwoma elementami odcinek czasowy może wnosić od kilkunastu do kilkudziesięciu miesięcy. Według polskiego systemu w procesie ustanawiania ustaw mogą uczestniczyć 3 lub 4 organy: Sejm, Senat, prezydent i ewentualnie Trybunał Konstytucyjny. Procedura ustawodawcza rozpoczyna się inicjatywą ustawodawczą, czyli wniesieniem projektu ustawy. Inicjatywa ustawodawcza przysługuje: posłom, Senatowi, prezydentowi RP i Radzie Ministrów (art. 188 konstytucji). Zgodnie z konstytucja tylko jeden organ uchwala ustawy- tym organem jest Sejm. Skoro mamy do czynienia z uchwalaniem ustaw przez organ kolegialny to konieczne jest wprowadzenie dwóch pojęć:
-większość:
-większość względna-sytuacja, w której za danym stanowiskiem opowiedziała się największa liczba głosujących, ale mniej niż połowa (za 100, przeciw 90, 40 się od głosu)
-większość bezwzględna- sytuacja, w której za lub przeciw była ½ +1 liczby posłów (116głosów)
-większość kwalifikowana- 2/3 głosujących
Im większy próg większości tym trudniejsze podjecie decyzji.
-kworum- liczba posłów, która musi być obecna na posiedzeniu, na którym dany akt normatywny jest uchwalany; wynosi ½ liczby posłów (230 posłów)
Jeżeli zostanie przekazana inicjatywa ustawodawcza, Sejm prowadzi badania, działalność, zajmuje się ustawą- tzw. czytania, w końcu ustawę uchwala. Uchwalenie ustawy przez sejm to kworum ½ i większość względna. Uchwaloną ustawę Marszałek Sejmu przesyła do Senatu. Senat podejmując uchwałę może zająć jedno z trzech stanowisk:
-może odrzucić ustawę
-wnieść poprawki do ustawy
-przyjąć ustawę w całości
W zależności od obranego stanowiska Senatu: jeżeli odrzuci ustawę lub wniesie poprawki do ustawy to ustawa ta musi być ponownym przedmiotem głosowania Sejmu; głosowanie nie nad ustawą, ale nad uchwałą senatu by ja odrzucić- przy kworum ½ musi być większość bezwzględna. Jeżeli Sejm odrzucił uchwałę Senatu Marszałek Sejmu kieruje ustawę do prezydenta, gdyż jest on organem, który zarządza ogłoszeniem ustawy. Prezydent otrzyma wszy uchwalona przez Sejm ustawę i zapoznawszy się ze stanowiskiem przyjętym przez Sejm wobec poprawek Senatu może zająć jedno z trzech stanowisk:
-może podpisać ustawę
-może złożyć weto, które zawiesza ustawę
-skierować ustawę do Trybunału Konstytucyjnego, jeżeli Trybunał uzna ustawę za zgodna z Konstytucją , to prezydent ma obowiązek ją podpisać.
Jeżeli prezydent zgłasza weto, to ustawa wraca do Sejmu, gdzie jest ponownym przedmiotem głosowania (nie ona lecz veto prezydenckie).Aby odrzucić weto prezydenckie wymagane jest kworum ½ i większość kwalifikowana. Jeżeli Sejm obali weto prezydenckie, to prezydent ustawę musi podpisać.
Zgodnie z przepisami Konstytucji ta procedura trwa około 2 miesięcy. Zgodnie z procedowaniem cała droga ustawodawcza trwa około półmroku. Stąd też w szczególnych przypadkach Konstytucja zakłada, że Rząd może zwrócić się do Sejmu o przyspieszenie drogi ustawodawczej.
Przyglądając się temu mechanizmowi można zauważyć dwie cechy:
-zaangażowanie w uchwalanie ustawy kilku organów- kolejny organ zaangażowany w uchwalanie ustawy uczyni ją lepszą; im więcej kontroli tym lepiej;
-przeciwnicy uważają, że jest to proces zbyt długi, nadmiernie rozwleczony (ustawa o zmianie ustawy o zmianie ustawy… )
Podpis prezydenta zamyka głosowanie nad ustawą, ale nie kończy drogi ustawodawczej, gdyż ustawa musi być ogłoszona. Skoro ustawa jest aktem normatywnym obowiązującym powszechnie to musi istnieć możliwość powszechnego zapoznania się z nią.
W chwili obecnej obowiązuje ustawa z 2000 roku, O ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów, która mówi:
art. 2: „ogłoszenie aktu normatywnego w dzienniku urzędowym jest obowiązkowe”- nie mogą obowiązywać akty normatywne o charakterze tajnym
„akty normatywne ogłaszane są niezwłocznie”- czyli w ciągu 14 dni
art.4 „Akty normatywne, zawierające przepisy powszechnie obowiązujące, które ogłaszane są w dziennikach urzędowych wchodzą w życie po upływie 14 dni od ich ogłoszenia”
wejście w życie-początek obowiązywania ustawy
Wg Konstytucji art. 243 „Konstytucja RP wchodzi w życie po upływie 3 miesięcy od jej ogłoszenia” (weszła w życie 16. VI.1997r.)
Okres miedzy ogłoszeniem, a wejściem w życie nazywany jest spoczywaniem ustawy z łac. vacatio legis(może to być 14 dni, 3 miesiące lub 6 miesięcy). Jest to czas, w którym zainteresowani, a przede wszystkim organy państwa (Np. Sądy)muszą z aktem normatywnym się zapoznać.