Etnografia wykład 12 12.01.09

Beskid Śląski

Pod jednym dachem zabudowa mieszkalna i gospodarcza.

Strój:

• archaiczność

• dwie zapaski (spódnica) przednia i tylna

• u kobiet spódnica ciemna z materiału drukowanego

• ciasnocha- pod koszulą, koszulka okrywająca kobietę jak gorset

• łoktusa i rańtuch- chusta, płat materiału zarzucany na ramiona

• bluzka- biała, płócienna (kabotek)

• czerwone (!) skarpety tzw. Nogawiczki (zimą płócienne, sukienne)

• koronkowe czółko

• szatka (chustka na głowę), „szatka na spuszcz”, duża biała chusta ze znaczkiem

• 
  stójka i mankiety przy kabotku są wyszywane

• haft istebniański- „wydobycie” białego płótna, które tworzy wzory, poprzez zamknięcia kształtu nitką najczęściej czarną bądź czerwoną

• u mężczyzn „kopyce” - skarpety, latem wełniane, zimą sukienne

• czółko, derka, zauszniki- koronka klockowa lub igłowa

• mężczyzna jest ubrany skromnie pod względem kolorystycznym

• luźna kamizelka

• dwa rzędy guzików

• czerwona wstążka łącząca kamizelkę

• kapelusz z małym otokiem, sukienny, bez muszelek

• brak pasa bacowskiego

Góralszczyzna:

1. Górale Śląscy

2. Górale Żywieccy

3. Górale Podhalańscy

4. Orawianie

5. Spiszacy

6. Górale Sądeccy

Pierwszy podział Góralszczyzny

• Górale na wschód po źródła Czeremoszu i Prutu

• Ludność łemkowską, bojkowską (od Popradu po wododział Sanu i Dniestru)

• Górale Polscy (rody góralskie od źródeł Ostrawicy na Śląsku po Poprad

• Podhalanie

• Nowotarzanie

• Górale od Pienin

• Górale od Krościenka i Łącka

• Górale od Sącza

• Górale Śląscy

• Jabłonkowianie

• Żywczaki

• Babiogórcy

• Zagórzanie

• Kliszczaki

Górale Podhalańscy

Etymologia

Tatry- nazwa pojawia się w wieku XI użyta przez Kosmasa

Podhale- etymologia nieznana

Osadnictwo

Ludność rolnicza (Małopolanie)

Osadnictwo niemieckie (m. in. Z Saksonii)

Osadnictwo wołoskie- pasterskie; wołosko- ruskie

Własność:

XVII w.- dobra królewskie (król Jan Kazimierz nadaje szlachectwo Góralom)

XVIII w.- skarb Cesarstwa Austro- Węgierskiego

XIX w.- własność prywatna w Tatrach

1889 r.- idea utworzenia w Tatrach Parku Narodowego- powołanie w 1947 r. Współcześnie spór o hale.

Ochotnica- założona pod koniec wieku XV wieku, związana z osadnictwem wołoskim- Dawid Wołoch.

Snycerka- zdobienie drewna

Skrzynia sarkofagowa- nóżki, w które wsuwa się kolejne elementy, ściany i półokrągłe wieku

Element charakterystyczny dla zdobnictwa zarówno na przedmiotach, domach i ubiorach to rozeta.

Maglownica- podobna kształtem do łopaty do chleba. Bogato zdobiona była prezentem od narzeczonego dla narzeczonej (sic!).

Lampasy w stroju góralskim odnoszą się do stroju wojskowego.

Kuźnice, ważny ośrodek przemysłu metalurgicznego.

Doprowadzenia kolei żelaznej do Zakopanego było bardzo ważne, pozwalało ściągnąć turystów.

Gospoda pasterska- oddzielnie gospodarcze oddzielnie mieszkalne zabudowania

Turystyka

Turyści ingerują w świat góralski.

Góral

DAWNIEJ

• wesoły

• pracowity

• pobożny

• pielgrzymuje

• nie jest ciekawy świata

• prosty

• szanuje innych (zwłaszcza starszych)

WSPÓŁCZEŚNIE

• tożsamość góralska

• gwara

• wiara katolicka

• narodowość- polska (Góral= Polak)

• pochodzenie- przynależność do rodu góralskiego

• region

• realizacja

• werbalna

• strój góralski „bo tak trzeba”

• kultywowanie obrzędów pasterskich

• szacunek dla starszych

• Ale

• asymilacja do kultury masowej

• zmiana sposobu gospodarowania (od pasterstwa do agroturystyki)

Etnografia wykład 13 19.01.09

Zdobiny stroju męskiego:

• spinka z „brembolcami”-> (wisiorami), spina koszulę męską, metalowa, kształt najczęściej romboidalny

• parzenice (ozdoby przy spodniach)

• występowanie w stroju Górali Spiskich, orawskich, babiogórskich, podhalańskich (przetworzone), sądeckich, szczawnickich

Dawniej - do XIX wieku

• jednobarwny

• od II poł. XIX wieku - wpływy krakowskie

• wpływ stroju Górali Podhalańskich na inne stroje góralskie

Współcześnie:

• strój sceniczny

• archaizacja stroju

Architektura:

Dach półszczytowy, trójkątny

Pazdur

Ściany - „na zrab” (10 płazów)

Sosręb (tram, tragarz), ługowanie

Wejście od południa

Najstarsze zabytkowe chałupy Chochołów (XVIII- XIX wiek)

Styl zakopiański

• aut. Stanisław Witkiewicz

• styl polski vs. Styl szwajcarski-> balkony, zdobienia, poddasze

Przykłady

Wille „Koliba”, „Pepita”, „Korwinówka”, „Zofiówka”, „Pod Jedłami”, Kaplica na Jaszczurówce

Apogeum stylu 1925 - wystawa w Paryżu

Gospodarstwo zwykle od zachodniej strony/

Malarstwo na szkle

• obrazy o tematyce świeckiej i sakralnej, wzór uproszczony, wyraźny kontur, wielofiguralność.

• Po II WŚ inicjatywa Heleny Roj- Kozłowskiej, powstają kursy malowania na szkle

• Najbardziej znane malarki

• Ewelina Pęksowa

• Zofia Roj- Gąsiennica

Horror vacui - strach przed wolną przestrzenią

„Cud mniemany czyli <<Krakowiacy i Górale>>” W. Bogusławski (1793/1794)

Krakowiacy Zachodni

Zachodnia granica po rzekę Przemszę

Wschodnia granica po Jędrzejów - Miechów

Proszowice - Koszyce i poza Bochnię

Północna granica po Szczekociny

Południowa granica po Myślenice, Kalwarię Zebrzydowską i Wadowice

Centrum Kraków

Krakowiacy Wschodni

Granica zachodnia- linia Jędrzejów- Miechów- Proszowice- Koszyce- Brzesko

Granica wschodnia - rzeka Czarna, Połaniec, Tarnów

Granica północna - powyżej Jędrzejowa i Chmielnika

Granica południowa - Tarnów- Brzesko

• to prawy brzeg Wisły

Strój krakowski

Krystalizuje swój wygląd u schyłku epoki Odrodzenia, strój reprezentacyjny od końca XVII wieku noszony do lat 20 XX wieku

Charakterystyczne zestawienie: białej, brązowej z czerwoną i granatową barwą.

Krakowiacy Zachodni

Strój kobiecy

Gorset z sukna lub aksamitu w różnych kolorach, zdobiony złotą lub srebrną pasmanterią, ozdobiony guzikami, koralikami i chwostami

Haft z tiulu pojawia się w elemencie fartucha

Spódnica kwiatowa, kolorowa,

Na to fartuch z dwóch materiałów płóciennego i tiulowego lub z dwóch warstw tiulowych.

Gorset

Biała koszula typu przyrankowego

Chusta tybetkowa/ turecka, wełniana

Strój męski

Szeroki pas nabijany mosiężnymi ćwiekami.

Buty z cholewami

Spodnie w czerwone lub niebieskie prążki

Pas z brzękadłami

Biała sukmana

Kapelusz bądź rogatywka z pawim piórem.

Krakowiacy Wschodni

Strój męski:

Magierka- zimowe okrycie głowy, latem rogatywka z bukietem

Kierezja z suką

Pas z brzękadłami

Spodnie w prążki

Strój kobiecy:

Chusta była składana w odpowiedni sposób

Bardziej stonowane kolory, skromniejszy strój

Biały fartuch z zapaską (wyszywaną we wzór florystyczny)

Niezdobiony gorset

Architektura

Zagrody „okoły”

Wielobudynkowe

Konstrukcje ścian; zrębowa i sumikowo-łątkowa

Dach czterospadowy

Ciekawe zdobienia domostw: ok. Zalipia i Kłyża

• wzory głównie florystyczne (bukiety kwiatów często w wazonach), ale i zoomorficzne (np. ptaki)

• kolory: na białym tle- kolorowy wzór

• farby: obecnie plakatowe

Pierwsze zainteresowania- pocz. XX wieku

Lata 20. XX w. - budynki zdobione na zewnątrz

Lata 50. XX wieku- Felicja Curylowa zakłada spółdzielnię pt.: „Wieś tworząca”

Niedziela Palmowa, Pucheroki (grupy kolędnicze chodzące przed Niedzielą Palmową), Kalwaria Zebrzydowska, Emaus, Lajkonik, Szopki

Lipnica Murowana

Konkurs na najwyższą palmę (rekord 20,5 metra).

---