Funkcjonalizm
Główne założenia.
Cel: badanie funkcjonowania systemu kulturowego ujmowanego synchronicznie.
Metoda: poszukiwanie wyjaśnień umożliwiających zrozumienie zasad funkcjonowania systemu kulturowego w oparciu o rzetelnie przeprowadzone badania empiryczne.
Rozstrzygająca rola badań terenowych jako narzędzia empirycznej weryfikacji hipotez oraz tworzenia nowych teorii.
Holistyczny charakter zjawisk społ. i kulturowych→ kultura jako organiczna i niepodzielna całość, gdzie każda część spełnia określoną funkcję wobec systemu, przez to kultura nie może być zredukowana do żadnego ze swych elementów i muszą być one rozumiane w kontekście.
Funkcjonalny charakter zjawisk społ. i kulturowych: celem badania jest określenie roli poszczególnych elementów w obrębie struktury (tu różnica między Malinowskim a Radcliffe-Brownem).
Funkcjonalizm Bronisława Malinowskiego (1884-1942).
Podstawowym zadaniem systemu kulturowego jest zaspokajanie potrzeb ludzkich (instrumentalne rozumienie kultury). Dzięki niej człowiek odnajduje się w sytuacjach rozwiązywania problemów, a zatem jest ona czymś wtórnym - sposobem dostosowania się do warunków.
Podwójne (biologiczne i kulturowe) zdeterminowanie człowieka. Kultura to atrybut człowieka społecznego i wszelkie pierwotne impulsy/ potrzeby muszą przejść przez filtr wzoru kulturowego.
Trzy rodzaje potrzeb ludzkich (wszystkie mają jednakową moc oddziaływania i są „imperatywami kulturowymi”):
podstawowe, związane z biologiczną naturą człowieka→ np. kulturowym sposobem zaspokojenia potrzeby metabolizmu jest zaopatrzenie, bezpieczeństwa - ochrona, a zdrowia - higiena;
pochodne, związane ze spełnianiem wymogów życia społ.→ np. kulturowym sposobem zaspokojenia potrzeby produkcji, używania i utrzymywania aparatu dóbr konsump. i narzędzi jest system gospodarki, a transmisji tradycji i kształcenia specjalistów - edukacja.
integratywne, związane z dążeniami duchowymi, intelektualnymi artystycznymi oraz myśleniem symbolicznym (co wynika z niemożności życia człowieka wyłącznie w teraźniejszości)→ np. kulturowym sposobem zaspokojenia potrzeby intelektualnej i praktycznej kontroli przeznaczenia jest magia i religia, a wspólnego rytmu rekreacji, ćwiczeń i odpoczynku - sztuka, gry, ceremonie.
Instytucja (najmniejsza organizacyjnie część kultury) to kulturowo uwarunkowany system ceowych działań podjętych dla realizacji określonych potrzeb. Instytucje nie są skorelowane w sposób prosty; jedna może spełniać kilka potrzeb, a jednocześnie potrzeba kilku dla spełnienia jednej potrzeby.
Człowiek wyróżnia dwie sfery, w jakich przebiega jego życie:
świecką, w której wykorzystuje swoją wiedzę i umiejętności dla zaspokajania potrzeb, czując się dzięki temu bezpiecznie;
świętą, która obejmuje zjawiska i stany niewytłumaczalne racjonalne, wywołujące lęk czy niepewność przyszłości.
Genezę wierzeń magicznych i religijnych należy łączyć z istnieniem sytuacji stresowych w życiu człowieka: religię z kryzysowymi momentami narodzin, przejścia w dorosłość i, przede wszystkim, śmierci (tu bierze początek przekonanie o istnieniu wyższych sił niezależnych od woli człowieka), a magię z niemożnością osiągnięcia pewnych celów praktycznych, „ziemskich”.
Magia nie jest pojmowana jako ujarzmianie sił natury przez człowieka, lecz jako specyficznie ludzka właściwość, ograniczona do poznania zaklęć i rytuałów przez tradycję. Znajduje ona swe uzasadnienie przede wszystkich w mitach, które opowiadają, kto i w jaki sposób użył danego obrzędu po raz pierwszy. Magia podtrzymuje mit, a mit magię.
Aby obrzęd magiczny był skuteczny, należy nie tylko powiązać słowo z gestem, ale też odtworzyć tło emocjonalne obrzędu mitycznego i przestrzegać tabu.
Magię należy umieszczać w sferze świętej i nie szukać w niej korzeni nauki, ponieważ magia wkraczała tam, gdzie nie starczało zwykłej wiedzy, aby w wymiarze indywidualnym służyć integracji psychiki, wytrwałości, poczuciu bezpieczeństwa i wierze we własne siły, a w wymiarze grupowym więziom społecznym, prestiżowi i władzy.
„Religia nie zrodziła się ze spekulacji czy refleksji, a chyba jeszcze w mniejszym stopniu z iluzji czy nieporozumień, lecz przede wszystkim z prawdziwych tragedii ludzkiego życia, z konfliktów pomiędzy ludzkimi zamierzeniami a rzeczywistością”.
Rytuały to powtórzenia czynności religijnych, które kiedyś komuś pomogły w rozwiązaniu problemów.
Myślenie mistyczne: pojęcie nadprzyrodzoności i pojęcie konieczności.
Definicja religii: zbiór wierzeń i praktyk, odnoszący się do sił nadprzyrodzonych, powiązany w organiczny system, który wyraża się w życiu społecznym szeregiem aktów kultu regularnego, przymusowego i publicznego, opartego na tradycji mitologicznej w niższych społeczeństwach, a teologiczno-dogmatycznej w wyższych, oraz szeregiem norm postępowania (tradycją) ściśle powiązanych z dogmatami kultu i posiadających obok społecznej sankcję nadprzyrodzoną.
Trzy aspekty religii pierwotnej:
dogmatyczny (dot. substancji),
rytualny (dot. formy),
etyczny (dot. funkcji).
Dwa zasadnicze tematy każdej religii:
istnienie opatrzności, od której zależy ludzkie życie (a jej działanie zależy od postawy człowieka),
nieśmiertelność (jako wyraz nadziei i sprzeciwu wobec własnego unicestwienia).
Gł. ideą religijnego działania jest komunikacja z bóstwem (chęć nawiązania kontaktu z innym światem)→ modlitwa.
W obrzędzie rel. ceremonia i jej cel stanowią jedno (cel osiąga się przez samo spełnienie aktu). Obrzędy nie mają charakteru instrumentalnego. Są twórcze - przeobrażają człowieka duchowo.
W sferze indywid. religia zapobiega dezintegracji jednostki w krytycznych momentach życia poprzez przeświadczenie o opiece przychylnych sił i łagodzenie poczucia bezsilności.
W sferze zbiorowej religia umacnia społ. więź, stanowiąc siłę kontroli społ., dostarczając wspólnych wartości, nadprzyrodzonych sankcji i uświęcenia tradycji.
Strukturalny funkcjonalizm Alfreda R. Radcliffe-Browna.
Religia stanowi element struktury społ., a jej funkcją jest zapewnienie ciągłości i trwałości tej strukturze.
Totemizm jest zjawiskiem uniwersalnym w ludzkich społ., to znaczy, że każdy przedmiot lub wydarzenie mające istotny wpływ na materialne lub duchowe dobro społ. staje się obiektem postawy rytualnej jego członków, co istotnie wpływa na kształt organizacji - segmentację społeczeństwa.
Koncepcja boskości zmienia się odpowiednio dla różnych form społeczeństw, np. w społecznościach, gdzie występuje lineaż, pojawi się też kult przodków.