Zasada lex retro non agit
Norma retroaktywna zaskakuje zainteresowanych i narusza ich poczucie bezpieczeństwa prawnego. Ustanawiając taką normę, prawodawca lekceważy wolność człowieka, ponieważ pozbawia go możliwości wyboru postępowania, a także lekceważy jego odpowiedzialność za swoje postępowanie. Z tych właśnie względów przyjmuje się we współczesnych systemach prawnych państw cywilizowanych zasadę głoszącą, iż prawo nie działa wstecz [łac. lex retro non agit].
Zasada ta jest adresowana do:
1) prawodawcy - i zakazuje mu nadawania normom prawnym mocy wstecznej;
2) wszystkich, którzy interpretują teksty prawne - i nakazuje im, aby w razie wątpliwości (jeśli tylko umożliwiają to reguły wykładni) przyjmowali, że interpretowane przepisy nie wyrażają norm retroaktywnych.
Zasada lex retro non agit w polskim systemie prawnym (i w polskiej kulturze prawnej)
1. Przyjmuje się jako zasadę, iż prawo nie działa wstecz.
2. Zasada ta jest różnie odczytywana w różnych gałęziach prawa; ponadto dopuszczalne są od niej wyjątki.
-------
3. W sposób wyraźny zasada ta jest sformułowana w Konstytucji w odniesieniu do prawa karnego - w zakresie dotyczącym kwestii „przypisywalności” popełnienia przestępstwa; jednak już ten przepis wprowadza istotny wyjątek:
„Art. 42.1. Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Zasada ta nie stoi na przeszkodzie ukaraniu za czyn, który w czasie jego popełnienia stanowił przestępstwo w myśl prawa międzynarodowego”.
4. Zasadę tę wysłowiono też w kodeksie karnym…
„Art. 1. § 1. Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto popełnia czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia”.
5. … przy czym w dalszym fragmencie kodeksu karnego zasada ta zostaje sformułowana w „łagodniejszej” postaci: lex severior retro non agit [mówi się też: prioritas legis mitioris albo lex benignior retro agit czy lex mitior retro agit]:
„Art. 4. § 1. Jeżeli w czasie orzekania obowiązuje ustawa inna niż w czasie popełnienia przestępstwa, stosuje się ustawę nową, jednakże należy stosować ustawę obowiązującą poprzednio, jeżeli jest względniejsza dla sprawcy.
§ 2. Jeżeli według nowej ustawy czyn objęty wyrokiem zagrożony jest karą, której górna granica jest niższa od kary orzeczonej, wymierzoną karę obniża się do górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za taki czyn w nowej ustawie. […]”.
6. Należy również zwrócić uwagę na ustawę o ogłaszaniu aktów normatywnych (…), która dotyczy aktów normatywnych należących do wszystkich gałęzi prawa, a nie tylko do prawa karnego:
„Art. 4. 1. Akty normatywne, zawierające przepisy powszechnie obowiązujące, ogłaszane w dziennikach urzędowych wchodzą w życie po upływie czternastu dni od dnia ich ogłoszenia, chyba że dany akt normatywny określi termin dłuższy.
2. W uzasadnionych przypadkach akty normatywne, z zastrzeżeniem ust. 3, mogą wchodzić w życie w terminie krótszym niż czternaście dni, a jeżeli ważny interes państwa wymaga natychmiastowego wejścia w życie aktu normatywnego i zasady demokratycznego państwa prawnego nie stoją temu na przeszkodzie, dniem wejścia w życie może być dzień ogłoszenia tego aktu w dzienniku urzędowym. […].
Art. 5. Przepisy art. 4 nie wyłączają możliwości nadania aktowi normatywnemu wstecznej mocy obowiązującej, jeżeli zasady demokratycznego państwa prawnego nie stoją temu na przeszkodzie”.
7. A zatem - w świetle art. 5 ustawy wskazanej w poprzednim punkcie - od zasady nieretroakcji (= od zakazu retroakcji) przewiduje się wyjątki… W szczególności można retroaktywnie kształtować sytuację prawną adresatów normy, pod warunkiem, że czyni się to „na korzyść” tychże adresatów.
8. Sposób redagowania przepisów wysłowiających normy retroaktywne określają Zasady techniki prawodawczej:
§ 51 ZTP „1. Przepisowi nadającemu moc wsteczną ustawie lub jej części nadaje się brzmienie: "Ustawa wchodzi w życie z dniem ..... i ma zastosowanie do zdarzeń (stanów rzeczy)....., które powstały przed dniem ....." albo "Ustawa wchodzi w życie z dniem ..... i ma zastosowanie również do zdarzeń (stanów rzeczy) ....., które powstały przed dniem .....", albo też "Ustawa wchodzi w życie z dniem ....., z mocą od dnia .....". […]”.