31.3 INGARDENOWSKIE QUASI-SĄDY I OHMANNOWSKA TEORIA DZIEŁA LITERACKIEGO JAKO UDAWANYCH AKTÓW ILLOKUCJI
Ingarden - dwa główne dzieła: O dziele literackim (1960) i O poznawaniu dzieła literackiego (1937).
Według Ingardena pierwotnym i właściwym sposobem sądzenia jest tak zwane sądzenie „na serio”, w pełni przeświadczenia i przy centralnym wyładowaniu się podmiotu sądzącego w akcie sądzenia, bez żadnego refleksyjnego dystansu do samego siebie. Z tego sądzenia na serio - albo po prostu sądzenia - płynie to, co nazwano w logice niemieckiej „roszczeniem sobie” przez sąd prawa do prawdziwości, a więc do tego, że sąd głosi zachodzenie w pewnej niezależnej od siebie dziedzinie rzeczywistości akurat tego i dokładnie takiego stanu rzeczy jak ten, który jest intencjonalnie wyznaczony przez jego treść. Zdania orzekające pozbawione owego charakteru „roszczenia sobie prawa do prawdziwości” nie są w ogóle sądem w znaczeniu logicznym. W dziełach naukowych zdania oznajmiające bierzemy na ogół z góry za sądy i albo godzimy się na nie albo je odrzucamy.
Na przykładzie opisu dworku szlacheckiego z „Pana Tadeusza” autor mówi o zdaniach na pozór twierdzących. Zdania takie ustanawiają pewien przez siebie określony przedmiot w jakimś osobnym, niby realnym świecie, w świecie, który przy pomocy osobnych określeń i intencjonalnych nawiązań do świata realnego jest w tymże świecie sztucznie - m. in. właśnie dzięki funkcji quasi-twierdzenia - umiejscowiony tak, jakby się w nim znajdował i nabiera przez to charakteru realności. Ale ten sam moment twierdzenia „na pozór” sprawia, że przedmioty, o których mowa w zdaniach występujących w dziele literackim, nie mogą się znaleźć naprawdę w świecie realnym, bowiem są myślowo wytworzone i sztucznie usadowione w świecie realnym albo też same piętnowane jako rzeczywiste.
Quasi-sądzenie rodzi się na tle aktów (umyślnie lub mimo woli) wytwórczych, aktów fantazji poetyckiej, których ostatecznym zamierzeniem jest nie proste, możliwie wierne dostosowanie się do tego, co jest przed ich dokonaniem się, lecz przeciwnie, wyjście poza świat zastany, czasem nawet wyswobodzenie się od niego właśnie przez wytworzenie - na pozór - nowego świata. Przedmioty tego nowego poetyckiego świata, choć nieraz tworzone na podobieństwo przedmiotów świata realnego, nie mają być na ogół ich kopią, ale mają same stać się głównym obiektem naszych zainteresowań.
Jednym ze środków technicznych służących do narzucenia odbiorcy owych twórczych aktów poetyckiej fantazji są właśnie quasi-sądy, zdania na pozór twierdzące. Zdania quasi-twierdzące mają charakter pewnych ustanowień, pewnego rodzaju postulatów wobec przedmiotów w nich określanych. To, czy pewne zdanie jest lub nie jest sądem, zależy od różnych okoliczności, w jakich występuje ono w pewnej całości wyższego rzędu, w szczególności zaś w dziele sztuki literackiej zależy to od kontekstu i szeregu szczegółów.
To, czy pewne zdanie oznajmiające jest sądem, czy supozycją, czy zdaniem na pozór twierdzącym, nie zależy od jego treści materialnej, o ile tylko ta treść tworzy całość sensowną. To, czy zdanie jest lub nie jest sądem, zależy od różnych okoliczności, w jakich występuje ono w pewnej całości wyższego rzędu, w szczególności zaś w dziele sztuki literackiej zależy to od kontekstu i szeregu szczegółów.
Funkcją zdań jednostkowych w dziele literackim jest budowanie quasi-rzeczywistego świata przedstawionego w dziele. Występują one w dwóch postaciach:
jako zdania bezosobiste
jako zdania wyraźnie wypowiedziane lub choćby pomyślane przez jedną z osób przedstawionych w dziele.
Nie wszystkie dzieła zaliczane w codziennej praktyce czytelniczej do dzieł sztuki literackiej są nimi w równej mierze. Są wśród nich takie, które nie są tzw. „czystej krwi” oraz takie, które mają jakby dwoiste, mieszane oblicze, które stanowią dzieła przejściowe.
Quasi-sądy ogólnie: niby-sądy, rodzaj zdań, typowy dla dzieła literackiego, które nie orzekają niczego wprost o rzeczywistości, lecz ustanawiają osobną rzeczywistość fikcjonalną. Nie będąc sądami logicznymi, nie podpadają pod kryteria prawdy i fałszu. Koncepcja ta wywodzi się z dawnej koncepcji języka poetyckiego, który nigdy nie kłamie, bowiem nigdy niczego nie twierdzi.
Ohmann - główne dzieła: Literatura jako akt (1973) i Akty mowy jako definicja literatury.
Pojedyncze zdarzenie możemy zwykle opisać jako kilka różnych aktów, w zależności od tego, w jakim stopniu uwzględnimy intencję, planowanie, wykonanie, skutki i kontekst.
Akt lokacyjny - polega na wypowiedzeniu zdania o konkretnym znaczeniu, tj. na wypowiedzeniu dźwięków i struktur, które stanowią to zdanie.
Akt illokucyjny - akt wykonany przez powiedzenie tego zdania, może polegać na żądaniu, domaganiu się, proszeniu, błaganiu
Utwór literacki to przypadek szczególny, brak mu siły illokucyjnej, bo:
autor nie bierze odpowiedzialności za swe słowa, wkłada słowa w usta fikcyjnej osoby, postaci, naśladuje mówienie, udaje (pozwala mu na to konwencja literacka)
nie zwraca się do autentycznego czytelnika
następuje osłabienie referencyjności, np. w literaturze niereferencjalne zastosowanie wyrażeń referencjalnych: mówienie o Sherlocku Holmesie, bo on nie istnieje, można o tym mówić kiedy z normalnego mówienia przejdziemy na fikcjonalny sposób mówienia - wtedy Sherlock Holmes ma referencję - postać fikcyjną
W utworze epickim udawane illokucje zawarte są wewnątrz ogólnego aktu mownego opowiadania fabuły. Akt ten jest fortunny, kiedy mówiący wie wszystko o opowiadanej historii i kiedy nie ujawnia fikcyjności przedstawianych zdarzeń. Dzieło literackie - pisał R. Ohmann - jest wypowiedzią, której zdania są pozbawione mocy illokucyjnych, jakie w zwykłych warunkach by im towarzyszyły. Dzieło literackie rzekomo naśladuje (lub relacjonuje) serię aktów mowy, które w istocie poza nim nie istnieją