ROZDZIAŁ VII
Psychologia motywacji
W psychologii i poza nią istnieje przekonanie, że zachowaniem nie rządzi przypadek, lecz pewien porządek.
Zygmunt Freud wzbudził swoją psychoanalizą ogromne zainteresowanie, ze względu na tezę, wedle której w człowieku tkwią ogromne pokłady motywów, umiejscowione w jego świadomości. Najstarsze wyjaśnienie umotywowanego zachowanie zakłada, że ludzie albo dążą do uzyskania przyjemności, albo starają się uniknąć nieprzyjemności. Psychologia - przeprowadzając szczegółowe obserwacje - zebrała wiele dowodów na to, że zachowanie nie jest zorientowane wyłącznie na uzyskiwanie przyjemności i unikanie nieprzyjemności.
7.1. Zachowanie motywowane i jego objaśnienie
Motywacja- psychologia motywacji próbuje wyjaśnić co skłania istoty żywe do ruchu i utrzymania wybranego kierunku przynajmniej przez jakiś czas.
7.1.1. Charakterystyka zachowania motywowanego
Zachowanie motywowane skierowane jest na konkretny cel, zawsze idzie w parze z uaktywnieniem się organizmu.
7.1.1.1.Aktywizacja jako warunek zachowanie motywowanego
Motywację można odczytać z zachowania. Zdaniem wielu psychologów, stopień aktywności istoty żywej można odczytać z wytrwałości i trwałości danego zachowania. Ze stopnia trwałości zachowania nie można jednak wysnuwać jednoznacznego wniosku o odpowiadającej mu motywacji, zachowanie bowiem zależy także od tego jakie są inne możliwości wyboru(np. prawdopodobnie głodny człowiek przerwałby poszukiwanie jedzenia gdyby w trakcie spotkał swoją przyjaciółkę).
Intensywność zachowania także pozawala na wyciąganie wniosków o motywacji(szczur, który nie jadł od 6h, zużyje wiele swojej energii, by dotrzeć do miejsca, gdzie znajduje się pokarm).
7.1.1.2.Ukierunkowanie na cel w zachowaniu motywowanym
Cel nadaje zachowaniu pewien kierunek. Należy jednak zauważyć, że istoty żywe zawsze robią coś więcej niż tylko dążą do celu. Cele, na które może być skierowane zachowanie człowieka mogą być bardzo różnorodne. Począwszy od usuwania fizjologicznych stanów niedostatków oraz bodźców bólowych , poprzez kontakty seksualne, do radzenia sobie z celem uzyskania nowych wrażeń zmysłowych.
7.1.2.Części składowe psychologicznych wyjaśnień motywacji
7.1.2.1.Odróżnienie nazywania od uzasadnionego wyjaśnienia
Nazwanie zaobserwowanego zachowania nie może być traktowane jako wyjaśnianie(zatem błędnym będzie wyjaśnianie poprzez nazywanie na zasadzie: córka mało przykłada się do nauki. Dlaczego? Bo jest leniwa). Dawni teoretycy popełniali ten błąd i aby wyrazić, że coś uruchomiło określone, nazwane zachowanie i nadało mu jakiś kierunek, dodawano do tego pojęcie instynktu. Oczekuje się natomiast wyjaśnień, które wyjdą poza nazywanie. Popędy i motywy mogą być częścią takiego wyjaśnienia. Należałoby podać, jakie wewnętrzne i zewnętrzne zdarzenia lub uwarunkowania, które muszą zostać wychwycone niezależnie od ukierunkowanego na cel zachowania, działają uaktywniająco na popędy czy motywy.
7.1.2.2. Popędy lub motywy jako możliwości zachowań ukierunkowanych na cel
Aby ogarnąć możliwości istot żywych, związane z przejawianiem różnorodnych form zachowania ukierunkowanego na cel, psychologowie motywacji używają takich pojęć, jak popędy lub motywacje. Te dwa pojęcia wywodzą się z dwóch poglądów na temat „przebiegu” motywacji. Popęd- fizjologiczne potrzeby organizmu, motywacja- stosowana przez psychologów poznawczych.
7.1.2.3. Uwarunkowania wewnętrzne i zewnętrzne jako wyzwalacze zachowania motywowanego
Ponieważ ludzie mają możliwość przejawiania rozmaitych zachowań, na przykład jedzenia, agresji czy próżnowania, rodzi się pytanie o warunki wywołujące takie zachowania. Warunki te muszą być zauważalne niezależnie od skierowanego na cel zachowania. Celem psychologii motywacji jest odkrycie jak największej liczby tych spośród nich, przy których należy liczyć się z wystąpieniem określonych, ukierunkowanych na cel form zachowania.
7.2. Teorie dotyczące poszczególnych sfer motywacji
Z powodu zawiłości procesów ludzkiego uczenia się stworzenie jednej teorii ze wszystkich ewentualnych wyjaśnień nie jest możliwe. Potrzebne są niezależne teorie motywacji. Jak niewiele wspólnego owe teorie mają ze sobą, przekonać się można na podstawie trzech różnych obszarów motywacji. Spożywanie pokarmu, agresja, motywacja do nauki.
7.2.1. Odżywianie - zachowanie i wyjaśnienie
Na podstawie eksperymentu głodowego zauważono, że wśród uczestników bardzo szybko dominującym tematem stało się pożywienie, nastąpiło stopniowe zanikanie innych zainteresowań i emocji. Głodujący stali się wobec całego otoczenia obojętni, tracili poczucie humoru, okazywali brak taktu, zrywali swoje związki. Ucierpiała ich moralność, dopuszczali się kradzieży pożywienia i innych rzeczy. Głód zaczął wywierać wpływ na ruch tych ludzi; poruszali się powoli i możliwie mało. W ciągu pół roku waga ich spadła przeciętnie o 25%. Eksperyment ten pokazał więc, że niedostateczne zaspokojenie tak podstawowej potrzeby organizmu jak dostarczanie pożywienia prowadzi do znacznych zmian osobowości.
7.2.1.1. Wewnętrzne warunki kontroli odżywiania się
Początkowo zakładano, że pomiędzy odczuwaniem głodu, a kurczeniem się żołądka istnieje zależność. Wykazano jednak, że to zmiany chemiczne zachodzące we krwi muszą mieć coś wspólnego ze sterowaniem głodem. Organizmy za pomocą swoich narządów trawiennych są w stanie rozkładać przyjmowany pokarm na składniki: węglowodany, białka, tłuszcze. Im wcześniej spożywany był ostatni posiłek, tym bardziej obniżył się poziom cukru we krwi. Gdy komórki zmysłów meldują, że rezerwy organizmu obniżają się poniżej wartości krytycznej to wyzwala się wówczas poczucie głodu. Receptory kontroli zawartości cukru we krwi znajdują się w dwunastnicy i wątrobie. Wypełniony żołądek natomiast zdaje się jednak wysyłać wyraźne sygnały, że należy przestać przyjmować pożywienie.
7.2.1.2. Kontrola wagi ciała przez dłuższy czas
Każdy organizm ma pewną, wyższą lub niższą, wartość żądaną, która reguluje charakterystyczną wagę ciała. William Bennet i Joel Gurin uważają, że wartość ta określana jest wagą , którą człowiek utrzymuje. Obserwacje wykazały, że trwałe przeciwstawianie się systemowi regulacji organizmu wcale nie jest takie proste. Okazało się, że osobom o przeciętnej wadze `zyskiwanie kilogramów' wcale nie przychodzi łatwiej niż osobom z nadwagą ich `zrzucanie'. Teoretycy zakładają, że przemiana materii w każdym organizmie jest uwarunkowana genetycznie. Wpływ okazuje się mieć także siedzący ryb życia czy nawyki żywieniowe nabyte we wczesnym dzieciństwie.
7.2.1.3. Nadwaga i jej skutki
Większość członków dzisiejszych uprzemysłowionych społeczeństw znajduje motywację do tego, by utrzymać możliwie szczupła sylwetkę. Pragnienie posiadania zgrabnej sylwetki to produkt czasów najnowszych. Dążenie do idealnej sylwetki jest jednak niejednokrotnie usprawiedliwione względami medycznymi: osoby z nadwagą stosunkowo często cierpią na cukrzycę, mają wysokie ciśnienie i schorzenia serca. Osoba z nadwagą musi także często liczyć się z negatywnym przyjęciem w swych kontaktach społecznych. U wielu ludzi nadwaga powoduje także obniżenie poczucia własnej wartości i może prowadzić do rzeczywistego bądź domniemanego zmniejszenia atrakcyjności dla innych. Pragnienie szczupłego wyglądu prowadzi wielu ludzi do zredukowania codziennych racji pożywienia. Konsumenci powściągliwi- nie jedzą do momentu uczucia sytości, lecz przerywają jedzenie, gdy są jeszcze głodni.
Zgodnie z obserwacjami Hermana, ludzie, którzy nieustannie martwią się swoją nadwagą, w pewnych okolicznościach gotowi są spożywać duże ilości pokarmów. Gdy w czasie jakiegoś eksperymentu doznają wzmożonego poczucia lęku lub stresu, to są skłonni również do wzmożonej konsumpcji. Natomiast osoby, dla których waga nie stanowi takiego problemu, zjadają w takiej sytuacji mniejsze ilości pożywienia.
7.2.1.4. Efekt „jo-jo”
Jeśli fazy powściągliwego jedzenia są często przerywane, mówi się o efekcie „jo-jo”. Przynajmniej części osób, które można by określić mianem konsumentów powściągliwych, nie udaje się systematycznie kontrolować ilości spożywanego pokarmu. Czasami zaobserwować można u nich „napady obżarstwa”, które łączą się z zarzuceniem wszystkich powziętych postanowień. Przykładowa Christine redukuje swoją wagę z 65 do 53 kg. Traci 9kg tłuszczu i 3 kg masy mięśniowej. Przerywa swoją dietę. Możliwe, że wróci do niej 12 straconych kilogramów w skład, których tym razem wchodziłoby 12 kg tłuszczu i 1 kg masy mięśniowej. To wiąże się ze zmniejszoną produkcją energii. Gdyby z czasem wróciła do swoich nawyków żywieniowych to nie utrzymałaby swoich 65 kg. Opisany sposób reagowania ma głęboki sens w świecie, gdzie pożywienia jest mało lub bywa go za mało w pewnych okresach. Zarówno w tym wypadku jak i kuracji odchudzającej organizm odbiera sygnały braku pożywienia. Gdy posiłki ponownie stają się obfitsze, organizm odkłada sobie na przyszłość zapasy w postaci tkanki tłuszczowej. Jednocześnie tak oszczędnie gospodaruje rezerwami(obniża produkcję energii), by dłużej były one do dyspozycji.
*Na czym polega fachowo przeprowadzona kuracja odchudzająca?
-wzmożona kontrola nad procesami jedzenia
-robić zakupy wyłącznie wtedy, gdy się jest sytym
-określona dieta(bogata w składniki o wartości odżywczej)
-aktywność fizyczna
-wsparcie ze strony osób, które dzielą taki sam los
7.2.2. Agresja i jej wyjaśnienie
Zygmunt Freud, głęboko poruszony okrucieństwami pierwszej wojny światowej, popęd miłości (eros) uzupełnił o popęd śmierci (thanatos).
Większość naukowców uważa, pojawienie się agresji w pewnych sytuacjach jest bardziej prawdopodobne, w innych mniej.
7.2.2.1. Zachowanie agresywne jako jawny zamiar zaszkodzenia innym.
Jako agresywne określić można tylko takie zachowania, które pozwalają rozpoznać jawny zamiar zaszkodzenia innym. Wyróżniamy dwa rodzaje agresji: instrumentalną(przysparzanie szkody nie jest tu celem samym w sobie, lecz stanowi sutek uboczny określonego działania, np. pięściarz na ringu) i wrogą(jej nadrzędnym celem jest umyślne skrzywdzenie). Aby ustalić czy mamy do czynienia z agresją instrumentalną czy wrogą, nierzadko trzeba uwzględnić wszystkie okoliczności danego działania. To samo działanie jest z reguły inaczej interpretowane przez wykonawcę, a inaczej przez obserwatorów. Jeśli podejmuje się kroki, których celem jest dyskredytowanie lub szkodzenie innym, to istnieją powody, by takim zachowaniom przypisywać charakter instrumentalny. W oczach wykonawcy wydają się wówczas usprawiedliwione.
7.2.2.2. Ludzka agresja jako motywacja wrodzona.
Zdaniem Thomasa Hobbes'a ponieważ człowiek jest człowiekowi wilkiem, bardzo szybko zabiłby drugiego, gdyby państwo nie miało władzy ustanawiania porządku i nie trzymało pojedynczego obywatela w ryzach. Konradt Lorenz twierdził, że w organizmie na bieżąco gromadzi się agresywna energia, która na skutek ciśnienia zostaje potem wyładowana. Takie teorie „kotła parowego” okazały się jednak nietrafne. Wg Lorenza, agresja nie jest autodestrukcyjna; służy raczej przystosowaniu i się i przetrwaniu. Biologowie zachowania odwołują się do teorii Darwina o powstaniu gatunków, w kwestii rozwoju popędu agresji u człowieka i zwierzęcia. Silniejsza i lepiej przystosowana istota ma większe szanse przeżycia. W konfliktach zwycięża przeważnie silniejszy lub sprytniejszy. Uwarunkowania genetyczne mogą powodować taką przewagę.
7.2.2.3. Hipoteza o frustracji i agresji.
Odkryto, że agresję wyzwolić może stan zwany frustracją. O frustracji mówi się wtedy, gdy człowiek stara się osiągnąć jakiś cel, lecz jego działania ukierunkowane na cel zostają zniweczone lub też osiągnięcie tego celu okazuje się niemożliwe. Początkowo na podstawie eksperymentu przedstawiono dwa założenia: frustracja zawsze wyzwala jakąś formę agresji, agresja jest zawsze następstwem frustracji. W sytuacjach społecznych agresja i frustracja mogą w pewnych okresach występować na przemian i zależnie od okoliczności stopniowo się wzmacniać. Na początku może to być stosunkowo niewinna uwaga, która wyzwoli pewien rodzaj reakcji łańcuchowej, po tej uwadze nastąpić może gwałtowna reakcja, która z kolei wyzwoli ostry sprzeciw, a stąd już niedaleko do bijatyki -> reakcja łańcuchowa. Krytycy szybko zebrali liczne dowody, że agresja jednak niekoniecznie łączy się z frustracją.(Arnold Buss). Poza tym zaobserwował, że wraz ze wzrostem frustracji nie wzrasta siła agresji. Założenie jakoby frustracja zawsze prowadziła do agresji okazało się fałszywe. Ze swoich badań Buss wyciągnął wniosek, że nawet silna frustracja nie zawsze prowadzi do agresji, może jednak doprowadzić do rozwoju lęku i przygnębienia. Leonard Berkowitz -> frustrację mogą skutkować agresją, pod warunkiem, że na poziomie emocjonalnym wywołują złość lub zdenerwowanie. W ten sposób powstaje wewnętrzna gotowość do agresywnych zachowań., które ujawniają się jednak tylko wtedy, gdy równocześnie bodźce wzrokowe w otoczeniu sygnalizują spostrzegającemu ich stosowność.
Złość może zostać wywołana także przez inne zjawiska, na przykład ból czy zagrożenie.
7.2.2.4. Warunki sytuacyjne wspierające agresywne zachowania
Zachowanie agresywne może być przez obserwatorów naśladowane. Naśladowanie następuje w sposób automatyczny, lecz tylko wtedy, gdy spełnione są określone warunki.
Warunki sprzyjające przejawianiu agresywnych zachowań: anonimowość danej osoby, takie warunki, w których odpowiedzialność społeczną przenieść można na autorytety. Innym warunkiem obniżenia poczucia odpowiedzialności za własne czyny jest przebywanie w tłumie. W obecności wielu osób u większości osób zanikają rozmaite hamulce. Odpowiedzialność zostaje rozłożona na wiele osób. Działanie w tłumie sprawia, że trudniej jest ścigać pojedynczych sprawców i karać ich za popełnione czyny.
*eksperyment Philipa Zimbardo przeprowadzony na studentach wcielających się w rolę więźniów i przestępców.
7.2.2.5. Metody redukcji agresywnych zachowań.
Kluczową rolę przy kontroli gotowości do zachowań agresywnych przypisuje się odległości między ludźmi, czyli społecznemu dystansowi.
Ten, kto lepiej rozumie swojego społecznego partnera, umie wejść w jego położenie, rozpoznaje jego uczucia i odpowiednio na nie reaguje, nie jest skłonny do równoczesnego wykazywania agresji. Ponadto osoby, które zostały rozśmieszone zachowywały się mniej agresywnie. Jeśli człowiek zostanie doprowadzony do śmiechu, rozweselony, to powstaje taki stan emocjonalny, który nie da się pogodzić z agresją. Człowiek wcale nie jest - jak to kiedyś określano - „skazany na agresję”. Ludzie, tak jak zwierzęta dopuszczają się wielu brutalnych czynów. Jeżeli leży to w ich interesie, potrafią jednak stłumić w sobie zachowania agresywne.
7.2.3. Niektóre warunki wspierania motywacji do nauki
W czasach dominacji behawiorystycznego myślenia istniało przekonanie, że organizm jest skłonny do uczenia się wtedy, gdy towarzyszy temu nagradzanie lub karanie. Dlatego w połowie XX wieku niektórzy psychologowie wzbudzili sensacje, głosząc, że zwierzęta wykazują także zachowania „bezcelowe”. Badania wyraźnie pokazały, że organizmy bardzo chętnie konfrontują się ze swoim środowiskiem także wtedy, gdy po wykazaniu określonego zachowania nie następuje wzmocnienie. Skinner systematycznie wpływał na konsekwencje określonych czynności, sprawując w ten sposób nad nimi kontrolę. Taki rodzaj motywowania określany jest jako zewnętrzny, to znaczy odbywa się przez wpływanie z zewnątrz. W wypadku motywacji wewnętrznej dana czynność wykonywana jest z własnej woli; ktoś po prostu ją lubi. Kontrolowana jest przez jednostkę, która sama decyduje, kiedy ją rozpocząć i kiedy zakończyć.
7.2.3. Podważanie aktywności motywowanej od wewnątrz: efekt nadusprawiedliwiania
Jedna z żydowskich legend opowiada o krawcu, który posiadał mały warsztat. Jednak miejscowi chłopcy co dnia wystawali pod jego drzwiami i krzyczeli „Żyd, Żyd!”. Krawiec obiecał płacić im za każdym razem gdy zrobią to ponownie. Pewnego dnia oznajmił jednak, że nie ma dla nich pieniędzy. Chłopcy jednak nie wyrazili zgody na takie warunki i zaprzestali niepokoić krawca. Legenda znajduje potwierdzenie w eksperymencie Marka Leppera i Richarda Nisbetta. Okazało się, że dzieci, które początkowo malowały spontanicznie, a z czasem zaczęły być za to nagradzane, o wiele rzadziej zaczęły sięgać po kredki. Nagroda - jak tłumaczyli swoje obserwacje - widocznie podważyła motywację wewnętrzną. Takie zjawisko jest skutkiem efektu nadusprawiedliwiania; jeśli człowiek wykonuje jakąś czynność i robi to z dwóch powodów - bo wydaje mu się interesująca i poza tym zostanie za nią nagrodzony - to znajduje dla niej zbyt wiele usprawiedliwienia. Dlatego w takim wypadku obniża się motywacja wewnętrzna. Wykonywania danej czynności zależy więc od tego, w jaki sposób człowiek objaśni sobie własną motywację. Jeśli zajęcie się jakimś zadaniem wytłumaczone zostanie tym, że „sprawia ono przyjemność”, to sięga się do przyczyn, które podlegają kontroli własnej. Ale gdy do tego dochodzi nagradzanie z zewnątrz, to usprawiedliwienie, że czynność ta jest interesująca, być może już nie wystarczy.
7.2.3.2. Emocjonalne następstwa przypisywania przyczyn sukcesu i niepowodzenia
Skala jakości, za pomocą której określa się wymagania wobec siebie i ustala, jakimi wynikami można się zadowolić. Przyczyny osiągnięć sklasyfikować można wg tego czy postrzegane są jako wewnętrzne, czy zewnętrzne wobec danej osoby. O przyczynie wewnętrznej Weiner mówi, wtedy gdy rezultat dokonań należałoby przypisać cechom danej osoby. Jeśli tłumacząc swój sukces człowiek odwołuje się na przykład do wielkiego wysiłku, czy zdolności to uwzględnia w ten sposób przyczyny wewnętrzne, a więc takie, które leżą w jego własnym wnętrzu. Mógłby też powołać się na przyczyny zewnętrzne; w tym wypadku doszedłby do wniosku , że miał po prostu szczęście lub, że zadania nie były specjalnie trudne. Przyczyny można ponadto sklasyfikować wg tego, czy postrzegane są jako stabilne, czy też jako zmienne. Niektóre z nich z biegiem lat zmieniają się w niewielkim stopniu lub nawet wcale. Pytane przez Weinera osoby nie uważały, że zdolności intelektualne mogą się zmienić w ciągu krótkiego czasu; widziały w tym raczej przyczynę dość stabilną. Postrzeganą w człowieku gotowość do wysiłku odbierały natomiast jako zmienną; u podłoża takiego myślenia tkwi zrozumienie faktu, że człowiek nie zawsze wysila się w tym samym stopniu. Wysiłek spostrzegany jest jednak jako stosunkowo stabilna przyczyna. Weiner poszerzył później swój schemat o kolejną cechę i podzielił przyczyny wg tego, czy spostrzegane są jako poddające czy niepoddające się kontroli. Wysiłek na przykład da się kontrolować.
Weiner potwierdził tezę Atkinsona, że na rezultaty swoich dokonań człowiek reaguje określonymi uczuciami. Niektóre silnie objawiające się uczucia zależą w zasadzie od danego osiągnięcia, natomiast prawie wcale nie są uzależnione od zarejestrowanej przyczyny. Po sukcesie jest się na przykład szczęśliwym. W wypadku niepowodzenia odczuwa się natomiast przygnębienie, zniechęcenie lub zakłopotanie. Takie uczucia są uzależnione wyłącznie od rezultatu, mogą wystąpić niezależnie od tego, czy przy osiąganiu celu wykorzystywane były zdolności, wysiłek, czy o wszystkim zadecydował przypadek. Jeżeli jakiś sukces przypisuje się przyczynom wewnętrznym, to z osiągnięć odczuwa się dumę. Ludzie różnią się od siebie pod względem rodzaju dominujących motywów. Najsilniejszą motywację osiągnięć ujawniają tacy ludzie, u których przeważa nadzieja na sukces(motywowani sukcesem). Natomiast ludziom o słabej motywacji osiągnięć towarzyszą obawy przed niepowodzeniem(motywowani niepowodzeniem). Ludzie, którzy mają nadzieje na sukces, przypisują go przeważnie wybitnym zdolnościom, wzmożonemu wysiłkowi lub obydwu tym czynnikom. W wypadku niepowodzenia osoba motywowana sukcesem twierdzi na przykład, że w ogóle się nie wysilała lub że po prostu miała pecha. Dzięki temu jest w stanie utrzymać korzystne wyobrażenie o sobie. Osoby motywowane niepowodzeniem natomiast widzą w porażce następstwo swych niewystarczających talentów. Gdy na ich koncie pojawi się sukces wolą go uzasadniać przyczynami zewnętrznymi.
7.2.3.3. Rozróżnienie pomiędzy celami uczenia się, a celami autoprezentacji
Carol Dweck stwierdziła, że między wyobrażeniami celu a zorientowaniem na określony cel istnieje pewna zależność. Kto zakłada niezmienność swoich zdolności(albo inteligencji), jest przeważnie zainteresowany osiąganiem celów autoprezentacji, podczas gdy pogląd o zmiennych zdolnościach towarzyszy z reguły orientacji na cele uczenia się.