Trudności i niepowodzenia szkolne.
Przez uczenie się rozumie się proces w toku, którego zdobywana jest wiedza, doświadczenia i umiejętności a także ma miejsce kształtowanie się ludzkiej osobowości. Jest to działalność ludzka, przez którą dziecko poznaje otaczający go świat. Dzięki zabawie, kontaktom z rówieśnikami dzieci doświadczają porażek i sukcesów. Nauka, która jest w okresie szkolnym podstawową działalnością dziecka ma dla niego ogromne znaczenie, a oceny szkolne są wyznacznikiem niepowodzeń w nauce. Na powodzenie w nauce maja wpływ czynniki wynikające od samej jednostki, jej zaburzenia jak i czynniki środowiska wychowawczego.
Niepowodzenia szkolne definiowane są jako stan, w którym dziecko znajduje się nie spełniając wymagań szkolnych. Stan ten nie przychodzi momentalnie a wręcz przeciwnie stopniowo narasta, uwidoczniając tym samym pewne braki lub ich wzrost w wiadomościach, co wiąże się także ze zmianami w zachowaniu dziecka.
Inaczej określając niepowodzenia w nauce szkolnej możemy mówić o pewnej rozbieżności pomiędzy wiadomościami czy umiejętnościami opanowanymi przez dzieci a ogólnymi założeniami programowymi, które dotyczą poszczególnych przedmiotów.
Badacze zajmujący się przyczynami niepowodzeń w szkole zazwyczaj są zgodni i wyodrębniają trzy główne przyczyny, do których zalicza się: przyczyny środowiskowe a dokładnie ekonomiczno-społeczne; pedagogiczne oraz biopsychiczne.
Pod pojęciem ekonomiczne i społeczne przyczyny rozumie się negatywne działanie czynników zewnętrznych na dziecko w jego środowisku rodzinnym. Można tu wymienić nieodpowiednie warunki materialne, które wiążą się z warunkami mieszkaniowymi. Dziecko, które nie posiada w swoim domu stanowiska do nauki oraz odpowiedniego sprzętu do uczenia się zazwyczaj w swoich umiejętnościach odbiega od rówieśników. Inną przyczyna należącą do tego rodzaju można zaliczyć nieprawidłowo funkcjonującą rodzinę, jej rozpad bądź nieprawidłowa atmosfera. Zazwyczaj dzieci bardzo emocjonalnie reagują na jakąkolwiek kłótnie rodzinną. Zamykają się w sobie i niechętnie podejmują czynności związane z nauka szkolna. Brak zainteresowania rodziców w sprawach jego prac domowych, i małe zainteresowanie szkołą dziecka, jak i niski poziom intelektualny rodziców może także negatywnie odbić się na jego ocenach.
Przyczyny pedagogiczne związane są procesem dydaktycznym. Niewłaściwe przygotowanie nauczycieli, brak odpowiedniego podejścia do dzieci jak i błędy popełniane przez nich stają się podatnym gruntem dla cofania się dzieci w rozwoju. Dużo wad zauważa się również uczniów systemie klasowo-lekcyjnym i samym programie nauczania, który często jest przeładowany i niedostosowany do indywidualnych możliwości uczniów.
Przyczyny biopsychiczne związane są z zaburzeniem rozwoju dziecka. Istnieje też duża zależność pomiędzy ogólnym stanem zdrowia dziecka a jego możliwościami w nauce. Jeśli dziecko dość często opuszcza zajęcia lekcyjne z powodu choroby, nie wykazuje tym samym postępów w swojej nauce szkolnej. Aspekt ten jest jednak bardziej złożony, gdyż każda choroba powoduje traumatyczny wpływ na sfery funkcjonowania jednostki.
Dzieci, które są bardziej narażone na niepowodzenia w nauce pochodzą często z nieprawidłowo przebiegającej ciąży i porodu. Należy, zatem bacznie obserwować dzieci urodzone przedwcześnie, aby móc im wcześnie zapewnić formy pomocy. Duże prawdopodobieństwo wystąpienia specyficznych trudności w uczeniu się dotyczy dzieci, które pochodzą z rodzin gdzie podobne sytuacje już wystąpiły. Czynniki patogenne działające na dziecko uszkadzają jego układ nerwowy. Objawy dysharmonijnego rozwoju psychomotorycznego przyjmuj postać opóźnienia rozwoju niektórych funkcji poznawczych i ruchowych. Do dzieci, które nie nadążają w nauce szkolnej za swoimi rówieśnikami, możemy zaliczyć osoby odznaczające się małą odpornością organizmu czy deficytami wzrostu czy wagi. Specyficzne trudności w nauce są skutkiem opóźnienia w rozwoju funkcji wzrokowych, słuchowych i motorycznych.
Niechęć do nauki i trudności w przyswajaniu wiedzy mogą być spowodowane zaburzeniem rozwoju somatycznego, który u dzieci w okresie szkolnym jest szczególnie istotny. Każde złe samopoczucie wiąże się ze spadkiem aktywności dziecka, bólami głowy, brakiem łaknienia czy sennością. Można również zauważyć, iż u dzieci młodszych jakiekolwiek schorzenia bardziej wpływają na ich rozwój psychomotoryczny.
W okresie szkolnym dzieci przede wszystkim opierają się na percepcji wzrokowej, pamięci wzrokowej. Wszelkie zaburzenia związane z tą funkcją utrudniają pracę w szkole. Analizator wzrokowy składa się z receptora, czyli narządu zakończonego nerwami, drogi odprowadzające impuls, czyli nerwy wzrokowe i z części korowej w mózgu, która odpowiedzialna jest za odbiór wrażeń wzrokowych i analizę i syntezę wzrokową.
Zaburzenie percepcji wzrokowej o dzieci szkolnych mogą wynikać z:
-wadliwej budowy gałki ocznej,
-uszkodzenia receptora,
-opóźnienia w rozwoju percepcji wzrokowej,
- zaburzenie percepcji wzrokowej pod jednym względem np. przy odtwarzaniu kształtów.
Pewne zaburzenia związane z spostrzeganiem, których przyczyny tkwią w mózgu utrudniają dzieciom rozpoznawanie symboli, ale przede wszystkim zakłócają naukę czytania oraz pisania. Opanowanie tych czynności pozwala dziecku na osiąganie sukcesów w nauce. Najintensywniej percepcja wzrokowa rozwija się między 6 a 7 rokiem życia. Uczestniczy ona prawie we wszystkich działaniach człowieka. Jest zdolnością do rozróżniania bodźców wzrokowych i kojarzenia ich z wcześniejszymi doświadczeniami. Odpowiedni jej rozwój zapewnia dziecku naukę pisania, czytania, stosowania reguł ortografii, wykonywania matematycznych zadań a także rozwój umiejętności wymaganych w trakcie nauki w szkole. Dzieci, które mają opóźniony bądź zaburzony rozwój tejże funkcji mają trudności w rozpoznawaniu przedmiotów i ich wzajemnego położenia względem siebie, co doprowadza do spostrzegania przez nie świata w sposób zniekształcony. Ruchy tych dzieci są niezgrabne, powolne a trudności te ujawniają się w różnych zabawach ruchowych. Często u dzieci z zaburzeniami percepcji wzrokowej pojawiają się zaburzenia emocjonalne. Percepcja wzrokowa zawiera kilka aspektów, które maja największe znaczenie w rozwoju zdolności uczenia się dzieci. Można tutaj zaliczyć koordynację wzrokowo ruchową, której zaburzenie powoduje ogólnie niższą orientację w schemacie własnego ciała, a problemy w szkole związane są z niestarannym pisaniem, trudnościami w odwzorowywaniu figur geometrycznych, wyklejaniu czy wycinaniu. Kolejnym aspektem jest spostrzeganie figury i tła. Dzieci z zaburzonym tym fragmentem percepcji charakteryzują się częstym rozproszeniem uwagi i dezorganizacją czynności. Spostrzeganie pewnych zależności między przedmiotami a także położenie tych przedmiotów względem swojego ciała gwarantuje sukcesy w nauce pisania jak i czytania. Nieprawidłowa analiza i synteza wzrokowa prowadzi do błędów popełnianych przez dzieci przy czynności czytania. Zazwyczaj czytają one wolniej o ciszej niż rówieśnicy, co prowadzi także słabszego rozumienia treści.
Fragmentaryczne deficyty funkcji wzrokowych powodują zaburzenia związane z używaniem liter jako znaki graficzne. Zaburzenie kierunkowego aspektu spostrzegania prowadzi do mylenia liter o podobnych kształtach np. m-w, n-u, p-b. obniżony poziom wzrokowy powoduje mylenie nie tylko liter w wyrazach, ale także przestawienie sylab bądź opuszczenie całych wyrazów. Czasami dzieci tworzą ze skrzyżowania fragmentów wyrazów nowe lub powtarzają te same litery, sylaby czy wyrazy.
Dzieci z zaburzoną percepcją wzrokową mają trudności przede wszystkim z przedmiotami, które wymagają angażowania wszystkie jej sfery np. geometria gdzie konieczne jest rozpoznawanie figur; geografia, w której ważne jest posługiwanie się mapą a więc ujmowanie stosunków przestrzennych; arytmetyka gdzie ważne jest rozróżnianie zbiorów i przenoszenie liczb na nie. Pojawiają się także trudności z kojarzeniem dźwięków z odpowiednim znakiem graficznym,
Przez funkcje słuchowe rozumie się zdolność człowieka do wykonywania różnych zadań. Są one bardzo istotne dla rozwoju każdego dziecka, ponieważ dziecko nie znając jeszcze liter już potrafi się porozumieć, percepcja słuchowa składa się podobnie jak wzrokowa z kilku aspektów, których zaburzenie powoduje niepowodzenia w nauce szkolnej. Mowa tutaj o pamięci słuchowej, czyli następstwie dźwięków oraz analizie na sylaby czy głoski i syntezie. Zaburzenie słuchu ma swoje następstwo przede wszystkim w zaburzeniu mowy dziecka. Może to się łączyć z nieprawidłową budową narządów mowy tj. warg, podniebienia itp. lub z nieprawidłowym ruchem mięśni artykulacyjnych albo tak jak wyżej wspomniano z zaburzoną funkcją słuchową. Wszystkie bodźce słuchowe są odbierane przez receptory słuchowe i biegną do części korowej w mózgu gdzie następuje ich odbiór. Każde uszkodzenie mózgu w miejscu gdzie odbierane są wrażenia słuchowe powoduje zakłócenie słuchu. Uszkodzenie słuchu powoduje pewne trudności związane z nauką czytania i pisania przede wszystkim ze słuchu. Podczas czytania dziecko prawidłowo rozpoznaje litery w wyrazie, a trudność powstaje przy próbie syntezy, popełniany błąd jest na poziomie percepcji słuchowej. Przy pisaniu szczególnie ze słuchu dzieci z deficytami słuchowymi najczęściej nie różnicują głosek dźwiękowo podobnych. Nie potrafi różnicować ich słuchowo. Często trudność sprawia dziecku zmiękczenie albo różnicowanie pisowni "i" "j", "b" "p" "d" "t" itp. podczas przeprowadzania dyktand u dzieci można spotkać błędy polegające na zmianie wyrazów bliskoznacznych, co jest przyczyna osłabionej pamięci słuchowej. Wiąże się ona także z trudnościami w nauce tabliczki mnożenia, śpiewaniem piosenek a także z przyswajaniem pewnego ciągu wyrazowego np. dni tygodnia. Innym błędem podczas pisania ze słuchu są asocjacje, czyli łączenie w jedną całość przymiotnika z rzeczownikiem np. w klasie. Błąd ten wynika z nieprawidłowej analizy słuchowej.
Trudności w nauce szkolnej spowodowane są także zaburzeniem lateralizacji. Jest to dominacja jednej półkuli ciała, przeważnie strona prawa jest tą dominującą. Zaburzenia mogą być spowodowane dominacją jednego oka a jeśli jest to strona, która przeważa jest to lateralizacji jednorodna. Zdarza się, że lateralizacji nie jest ustalona, wtedy jest tak zwana oburęczność lub obustronność. Dzieci z nieustaloną lateralizacji maja trudności w orientacji w schemacie własnego ciała i w orientacji przestrzennej. Kłopoty mają na zajęciach wychowania fizycznego z odwzorowywaniem ruchów nauczyciela jak i w wykonywaniu różnych zwrotów np. w prawo, w tył itp. zaburzona lateralizacji daje się także zauważyć podczas nauki pisania i czytania. Popełniane najczęściej błędy to mylenie liter o podobnym kształcie, ale różnym kierunku. U dzieci z dominacją lewej ręki zauważyć można tzw. pismo lustrzane, czyli ukazanie znaków graficznych jakby w ich odbiciu lustrzanym. Poziom graficzny pisma dzieci w wieku szkolnym a przede wszystkim w początkowym okresie nauki jest przejawem sprawności motoryki a także pozwala na ujawnienie zaburzeń związanych z orientacją przestrzenna, które są spowodowane częściowo przez niewłaściwą lateralizację. U dzieci leworęcznych nauka pisania a zwłaszcza jego kierunek od lewej do prawej czy z góry na dół, czyli automatyzacja ruchów trwa o wiele dłużej. Ich pismo jest niestaranne a sam proces pisania dużo wolniejszy niż u rówieśników.
W okresie szkolnym wiele niepowodzeń spotyka dzieci, u których sprawność motoryczna jest opóźniona. Zaburzenie motoryki dużej wiąże się z zaburzeniem ogólnych ruchów związanych ze sprawnością ruchowa np. podczas zajęć wychowania fizycznego, pływania. Motoryka mała a więc ruchy manualne są istotne podczas nauki pisania jak i wykonywania różnych czynności przy użyciu nożyczek, malowanie, wyklejanie. Dzieci z zaburzoną motoryką mają trudności w nawiązywaniu kontaktów z rówieśnikami, ponieważ każda ich czynność jest robiona bardzo powoli i nie nadążają za swoimi kolegami. Czują się gorsze i nie mają poczucia sprawstwa w swoje pracy. Pismo ich jest niestaranne, litery wychodzą poza linie a nacisk ręki na kartkę jest za mocny bądź za słaby. Przy pisaniu widoczne są u nich, współruchy czyli tupanie nogą, kiwanie głową. Mają trudności w rysowaniu figur geometrycznych przy jednym pociągnięciu kredką. Niepowodzenia widoczne są na zajęciach plastycznych oraz przy wykonywaniu modeli, szyciu, majsterkowaniu.
Wszystkie czynności motoryczne i percepcyjne powinno się traktować jako jedną całość. Każda informacja spostrzegana jest przesyłana do mózgu a następnie przekazywana z okolicy motorycznej kory mózgowej do mięśni. Ważny jest moment ustalenia, kiedy dziecko zaczęło mieć trudności i na jakim etapie się one znajdują. Dziecko swój mechanizm percepcyjno motoryczny doskonali podczas manipulowania rzeczami i własnym ciałem. Dziecko w pierwszym etapie nauki, aby mogło ją kontynuować z powodzeniem musi bardzo dobrze orientować się w swojej prawej i lewej strony ciała, wtedy jest możliwe rzutowanie tych kierunków w przestrzeni. Przy kształtowaniu się kierunków ważna jest kontrola wzrokowa, dzięki czemu dziecko mam możliwość określania położenia przedmiotów w przestrzeni. Jeśli u dzieci występuje opóźnienie bądź dysharmonia w rozwoju psychomotorycznym zapewne będą one miały trudności w nauce szkolnej. Dzieci nierównomiernie rozwinięte natrafiają na niepowodzenia podczas całego etapu nauki. Zaburzona percepcja wzrokowa prowadzi nie tylko do trudności podczas nauki pisania czy czytania, ale zawsze tam gdzie należy prawidłowo opanować treść czytanki czy lektury. Niesprawna orientacja przestrzenna powoduje trudności w zapamiętywaniu i zapisie liczb wielocyfrowych w układzie dziesiętnym jak i określaniem położenia geograficznego ze wszystkimi czynnościami związanymi z mapą.
Symptomy pewnych nieprawidłowości z rozwojem zauważalne są najlepiej w pierwszych klasach nauki. Wczesna interwencja może pozwoli na wyeliminowanie całościowo bądź częściowo późniejszych problemów. Zaburzenie koordynacji wzrokowo-ruchowej widoczne jest najlepiej na zajęciach wychowania fizycznego podczas rzucania do celu czy chwytania piłki. Na lekcjach dziecko niechętnie rysuje i pisze, ma trudności z odwzorowywaniem figur i szlaczków. Nie odróżnia elementów z całości i nie potrafi konstruować według podanego wzoru. Może mieć wadliwa wymowę bądź skłonności do przekręcania wyrazów.
Każde zaburzenie jakiejkolwiek funkcji prowadzi do zaburzeń emocjonalnych. Bardzo trudno nawiązują kontakty z rówieśnikami, czują się gorsze i nielubiane. Nieprawidłowe zachowania prowadzą do konfliktów z nauczycielem a co za tym idzie mniejsze angażowanie się w naukę. Osiągnięcie optymalnego poziomu rozwoju jest możliwe dzięki wczesnemu rozpoznaniu zaburzeń i ich korygowaniu. Duże znaczenie mają tutaj zajęcia korekcyjno-kompensacyjne, które przede wszystkim stymulują, usprawniają, doskonalą proces analityczno-syntetyczny funkcji słuchowej i wzrokowej, koordynację wzrokowo-ruchową i sprawność grafomotoryczną. Skutkiem przezwyciężania i likwidowania trudności w nauce w młodszym wieku szkolnym można ustrzec ucznia przed późniejszymi niepowodzeniami w szkole i trudnościami wychowawczymi przejawiającymi się zaburzeniami zachowania. Nauczyciel powinien przede wszystkim zwrócić uwagę na aktualny poziom zdrowia, rozwój umysłowy, zakłócenia funkcji percepcyjno-motorycznych i rozwój sfery emocjonalnej a także sytuację dziecka w środowisku rodzinnym. Każde trudności występujące podczas nauki szkolnej da się przezwyciężyć podczas stosowania odpowiednich metod terapeutycznych, które powinny być stosowane systematycznie w celu utrwalania zdobytych wcześniej prawidłowych nawyków.