TEORIE:
Witalizm demograficzny a prawo ludnościowe socjalizmu
WITALIZM DEMOGRAFICZNY - jest to najstarsza koncepcja ludnościowa, która zakłada konieczność lub potrzebę wzrostu ludności. Charakterystyczny dla czasów starożytnych (powstanie religii). Był to ważny czynnik ekspansji terytorialnej. Prawa rzymskie przyznawały szczególne przywileje rodzinom wielodzietnym, a dyskryminowały rodziny bezdzietne.
W XVI-XVII w. witalizm demograficzny stał się obowiązującą doktryną państwową- wzrost liczby ludności decydował o potędze danego państwa. Propagowano politykę popierającą zawieranie związków małżeńskich, duże rodziny, poprawę zdrowia publicznego, kontrolowaną emigrację i imigrację.
W latach 20 XX w. sformułowano PRAWO LUDNOŚCIOWE SOCJALIZMU - (doktryna dynamicznego przyrostu naturalnego) - zakładająca stały i szybki wzrost ludności - wysoki poziom dobrobytu materialnego, małą ilość zachorowań, niską śmiertelność przy pełnym i racjonalnym wykorzystaniu zdolnych do pracy ludzi.
G. Botero uważa że liczba ludności zależy od biologicznego potencjału reprodukcyjnego ludności oraz istniejących środków na wyżywienie (zaspokojenie potrzeb) - zakłada że przyrost może trwać do momentu granicy podaży środków ludności (środki na potrzeby ludności są ograniczone i wyznaczają granicę liczebności rozwoju ludności).
I teoria ludnościowa,
TEORIA MALTHUSA - głosi, że liczba ludności wzrasta w postępie geometrycznym i podwaja się co 25 lat, a produkcja środków żywnościowych wzrasta w postępie arytmetycznym.
Istnieją dwa rodzaje oddziaływania umożliwiające utrzymanie liczby ludności na tym samym poziomie:
• Prewencyjne - wynikające z rozumu ludzkiego, tj. możliwości zrozumienia warunków
egzystencji i umiejętności przewidywania skutków swego działania (opóźnianie zawierania
małżeństw, dobrowolny celibat dla ubogich)
• Pozytywne przeszkody - wynikające z nędzy lub występku (ciężka praca, niekorzystne warunki
klimatyczne i przyrodnicze, skrajne ubóstwo, głód, złe wychowanie dzieci, wielkie miasta,
choroby, epidemie, wojny)
I twierdzenie Maltusa
Biologiczne uniwersalne uwarunkowanie liczby ludności
II twierdzenie Maltusa
- dążenie ludności do absolutnego przeludnienia
Maltuzjanizm - opowiada się za ograniczeniem tempa przyrostu na drodze przeszkód represyjnych i
prewencyjnych.
Neomaltuzjanizm (Ricardo i Milla) - poprawa lub utrzymanie dobrobytu przy ograniczonych zasobach
naturalnych nie jest do pogodzenia z ciągłym wzrostem ludności dlatego konieczne są jej ograniczenia.
Opowiada się za ograniczeniem przyrostu ludności za pomocą regulacji urodzeń.
INNE TEORIE ROZWOJU LUDNOŚCI
1.Teoria zerowego przyrostu naturalnego (J. S. Mill) - całkowite zahamowanie przyrostu naturalnego ludności jest warunkiem niezbędnym do przetrwania cywilizacyjnego i biologicznego ludności.
2.Teoria optimum ludności - ludność optymalna to warunek osiągnięcia pomyślności w państwie; sytuacja gospodarcza zależna od ilości ludzi, dlatego ilość ludzi powinna być adekwatna do wielkości terytorium;
3.ekologiczne ujęcie problematyki wzrostu demograficznego Erliech - postęp ludności niszczy cykle ekologiczne. Jedynym sposobem przywrócenia równowagi ekologicznej jest ograniczenie liczby ludności do rozmiarów pozwalających na równowagę między działalnością człowieka a przyrodą
przejścia demograficzne
Trójfazowa teoria przejścia demograficznego: (1929-1945)
Faza I -tradycyjna - charakteryzuje się wysoką niekontrolowaną płodnością i umieralnością (wysoki
poziom urodzeń, wysoki poziom umieralności - niewielki przyrost naturalny.)
Faza II -przejściowa - charakteryzuje się spadkiem umieralności, a później także rozrodczości (wysoki
poziom urodzeń, niski poziom umieralności - duży przyrost naturalny (eksplozja demograficzna))
Faza III -nowoczesna - faza kontrolowanej reprodukcji (Niski poziom urodzeń , niski poziom
umieralności- niewielki przyrost naturalny)
Model pięciofazowy transformacji demograficznej: (1955 do nadal)
Faza I - względna stabilność stanu ludności, osiągana drogą wysokiej rozrodczości i wysokiej
umieralności sprawiła, że przyrost naturalny w niewielkim stopniu odbiega od zera
• Współczynnik dzietności - 6 dzieci (na 1 kobietę w wieku rozrodczym)
• Przeciętna długość trwania życia - nie przekracza 45 lat
Faza II - osiągnięcia medycyny i zasięg oddziaływania służby zdrowia powodują obniżanie poziomu
umieralności i wydłużenie się trwania życia ludzkiego. W fazie tej zmniejszenie się umieralności
obserwowane jest przy nadal wysokim poziomie rozrodczości.
• Współczynnik dzietności - 4,5 - 6 dzieci
• Długość trwania życia - 45 - 65 lat
Faza III - faza ta charakteryzuje się zwolnieniem tempa obniżania się poziomu umieralności i
początkowo powolnym, a następnie szybkim spadkiem płodności.
• Współczynnik dzietności - 3 - 4,5 dzieci
• Długość trwania życia - 55-65 lat
Na przełomie II i III fazy przyrost naturalny osiąga najwyższy poziom.
Faza IV - następuje nowa stabilizacja ludności przy niskim poziomie umieralności i rozrodczości
• Współczynnik dzietności - poniżej 3 dzieci
• Długość trwania życia - przekracza 65 lat
Faza V (kraje wysokorozwinięte) - poziom naturalnej liczby urodzeń mniejszy niż ilość zgonów, a nawet
ilość zgonów może być wyższa
Drugie przejście demograficzne
a) 1955 - 1970r. wzrost liczby rozwodów, spadek płodności, zahamowanie zmniejszania wieku
zawierania związków małżeńskich
b) 1970 - 1985r. duża ilość związków nieformalnych, narodzenia pozamałżeńskie. Wzrost średniego wieku matki rodzącej (25-29 lat), wzrost średniego wieku małżonków. Spadek częstotliwości zawierania związków małżeńskich.
c) Od 1985r. duża ilość związków nieformalnych, narodzenia pozamałżeńskie. Wzrost średniego wieku matki rodzącej (25-29 lat), wzrost średniego wieku małżonków. Spadek częstotliwości zawierania związków małżeńskich. Dalszy spadek płodności, wzrost urodzeń w późniejszym wieku.
Nastąpiła zmiana modelu rodziny z większej na małą - spadek dzietności kobiet, spadek ciąż pozamałżeńskich. A potem utrzymanie spadku płodności kobiet, a wzrost ciąż pozamałżeńskich. Zwiększył się proces świadomej bezdzietności.
W Polsce przypada na 100 matek tylko 58 córek.( wskaźnik reprodukcji 0.58
Etapy rozwoju ludności świata
Imperium Rzymskie:
I - na terenie Imperium
a) Część europejska: 54 mln
b) Część afrykańska: 11,5 mln
c) Część azjatycka: 19,5 mln
II - poza terenem Imperium
a) Europa - 11 mln b) Afryka - 20 mln c) Azja - 120 mln
ŚWIAT:
a) Na początku naszej ery - 210-250 mln.
b)1348 - 1352r. - epidemia dżumy: ilość ludzi zmniejszyła się o około 17 lub 28 mln
c) Od XVIII wieku nastąpił duży przyrost naturalny. Kraje rozwinięte wprowadziły szczepienia
przeciwko ospie co spowodowało przeludnienie Europy i zasiedlenie krajów Afrykańskich.
d) 1650 r. - 545 mln podwojenie liczby ludności.
e) 1850 r. - 1,215 mld Bardzo duże tempo przyrostu.
f) 1950 r. - 2,2560 mld Bardzo duże tempo przyrostu.
g) 1989 r. - 5,200 mld
h) 2008 r. - 6, 641 mld
I rewolucja demograficzna: (XVIII - XIXw.)
- rozrodczość na poziomie 26‰, przyrost naturalny 10‰
Przyczyny:
- masowe szczepienia przeciw ospie
- postęp nauk medycznych, wynalezienie szczepionki
- spadek umieralności
II rewolucja demograficzna (połowa XXw.)
- przyrost naturalny przekraczający 20‰ (eksplozja demograficzna)
Przyczyny:
- wprowadzenie antybiotyku
- spadek umieralności w Azji i krajach Ameryki Łacińskiej
- spadek zgonów nadzwyczajnych i umieralności niemowląt
EUROPA:
a) V/VI w. - około 20 mln
b) Połowa XVII w. -100mln. (wysoka umieralność, wysoka liczba urodzeń; mały przyrost naturalny)
c) 1950 r. - 547 mln
d) 1970 r. - 656 mln
e) 1990 r. - 722 mln
f) 2000 r. - 728 mln
g)2005 r. - 725 mln
OBECNIE WEDŁUG KONTYNENTÓW (dane z 2005 r.)
Azja - 3,918 mld
Afryka - 888 mln
Europa -725 mln
Ameryka Łacińska - 558 mln
Ameryka Pn. - 332 mln
Oceania - 33 mln
Początek XX w.- świat osiągnął starość demograficzną.
Apogeum eksplozji przypada na lata 70 XX w. - nastąpił spadek umieralności
Eksplozja Demograficzna (geneza i charakterystyka zjawiska)
EKSPLOZJA DEMOGRAFICZNA - jest to zjawisko przyspieszonego wzrostu liczby ludności świata - pojawiła się w drugiej połowie XX wieku.
Geneza eksplozji demograficznej sięga II wojny światowej. Amerykanie bojąc się skutków malarii użyli
wówczas w Cejlonie środka owadobójczego DDT, który miał chronić ich żołnierzy przed chorobami tropikalnymi. Skutkiem tej akcji był spadek umieralności nie tylko wojska ale i ludności cywilnej. Za Amerykanami poszły inne kraje w wyniku czego nastąpił znaczny spadek umieralności. Niemalże w tym samym czasie rozpoczęto w krajach słabo rozwiniętych wykorzystywać doświadczenia medyczne krajów rozwiniętych. Rozwój służby zdrowia polepszył stan sanitarny, sytuację ekonomiczną. Dodatkowo polepszyła się sytuacja oświatowa, co w efekcie doprowadził do eksplozji demograficznej.
Ewenementem doświadczenia cejlońskiego był fakt, iż nie tylko spadł poziom umieralności, ale i nie
zmniejszył się poziom rodności kobiet.
O zjawisku eksplozji mówimy wówczas, gdy przyrost naturalny sięga 20‰, czyli w ciągu 20-35 lat
następuje podwojenie liczby ludności. (połowiczna modernizacja procesu reprodukcji)
Drogi walki z eksplozją demograficzną
Sposoby ograniczeń liczby urodzeń:
- kraje rozwinięte - propagowanie modelu małej rodziny
- kraje nierozwinięte - propagowanie środków antykoncepcyjnych
INDIE
Lata 50': rozpowszechnienie środków antykoncepcyjnych - akcja „koralik” - nie odniosło to
oczekiwanego skutku
Lata 1963 - 1966r.: stworzenie obozów antykoncepcyjnych, w których dokonywano sterylizacji. Ten pomysł również nie odniósł skutku - ludziom bardziej zależało na 3 posiłkach dziennie - zdarzało się, że do obozów zgłaszały się osoby starsze które były już w wieku poprodukcyjnym.
Stopa urodzeń z 45‰ spadła jedynie do 36‰.
KRAJE WYSPIARSKIE
Założono kliniki planowania rodziny w których uczono metod antykoncepcyjnych, zmiany nawyków, propagowano małą rodzinę. W ciągu 10 lat rozrodczość zmniejszyła się o 50%, jednakże była to akcja bardzo kosztowna.
CHINY
W latach 1971-1975 utworzono lokalne komórki państwowe mające propagować model małej rodziny.
Planowano ograniczenie przyrostu naturalnego do 10 ‰ w miastach i 15‰ na wsiach.
Sposoby walki z eksplozją:
- opóźnianie małżeństw - kobiety na wsiach 23 lata w miastach 25 lat, mężczyźni - w miastach - 28
lat na wsiach - 25 lat.
- wyznaczenie odstępów między kolejnymi urodzeniami (4-5 lat)
- dla osób, które miały małe rodziny stosowane były nagrody - np. lepsza praca, większe
mieszkanie
-W latach 80' władze Chin postanowiły że rodzina nie może mieć więcej niż 1 dziecko - konsekwencją tego było zabijanie dziewczynek, bo nie mogły pracować na roli i skoro można mieć tylko jedno dziecko to preferowano, by był to chłopiec - z czasem dopuszczono do możliwości posiadania dwójki dzieci na wsiach.
ZNACZENIE EKSPLOZJI :
-ocena negatywna
-hamowanie rozwoju państw
-obniżenie niskiego poziomu życia
-mobilizacja do działań by utrzymać obecny poziom
Demograficzne starzenie społeczeństw.
Demograficzne starzenie społeczeństwa - jest to nieodwracalny proces, który cechuje się wzrostem
udziału ludzi starych w ogólnej strukturze ludności spowodowany obniżeniem poziomu urodzeń, wzrostem wskaźnika zgonów niemowląt, obniżenie poziomu zgonów osób starych.
Granica starości:
1. Amerykanie - 75 lat
2. Francuzi, Anglicy - 55 lat
3. Eishof - 45 lat
W związku z powyższymi różnicami w ocenie wieku starości ONZ zadecydowało, że
Stara kobieta - 60 lat, stary mężczyzna - 65 lat
KLASYFIKACJA SPOŁECZEŃSTW RÓŻNYCH UJĘCIACH:
III stopniowy podział starzenia się społeczeństw: (ONZ):
1. Ludność młoda (poniżej 4% ogółu ludności to ludzie starzy)
2. Ludność dojrzała (4-7% ogółu ludności to ludzie starzy)
3. Ludność stara (7% i więcej ogółu ludności to ludzie starzy)
V stopniowe starzenie się społeczeństw (S. Klonowicz)
1. ludność młoda do 4%
2. wczesna faza przejściowa między młodością a starością demograficzną 4 - 6,9%
3. późna faza przejściowa - 7 - 9,9%
4. starość właściwa - 10-12%
5. starość zaawansowana - 13%
Argentyna - 8% ludzi starych
Niemcy - 16% ludzi starych
W 2000r. kraje przekroczyły 13% wchodząc w fazę zaawansowanej starości.
Lata 70 XX kraje były jeszcze w młodości demograficznej.
Europa stała się kontynentem starym.
Najmłodsze kontynenty to Afryka i Azja
POLSKA
1. Przed I wojną światową: byliśmy 4,2% (faza przejściowa)
2. okres międzywojenny: 5%
3. 1968r. : 7% (późna faza przejściowa)
4. 1970r. : - wskaźnik wzrósł w latach 1978-83, nastąpił wyż demograficzny
5. 1984 - 2000r.: wzrost ludności starej - wkroczenie w fazę starości właściwej -
6. Obecnie : starość zaawansowana.
Zmienia się długość trwania życia zarówno kobiet jak i mężczyzn.
a) W latach 50 tych XX w. - M: 58.6, K: 64.2
b) Połowa lat 70' - M: 67.3, M: 75.4
c) 1992-1995r.: M: 67.6, K:76.4
d) 2006 - M: 70, K: 79
Starość w Europie
- Lata 60' - 9%
- Lata obecne - 17-20%
Prognozy:
2030 - 30-36%
2050 - 40% i więcej
Wysoki spadek rodności - obecnie wskaźnik wynosi 0,59, czyli na 100 matek przypada 59 córek
Przeciwdziałanie skutkom starzenia:
- podnoszenie wieku emerytalnego
- reformy emerytalne i tworzenie funduszy rezerwowych
- imigracja
- lepsze wykorzystanie własnej siły roboczej
- wzrost podatków
- polityka prorodzinna
Charakterystyka ruchów migracyjnych w Polsce
Wędrówki, a więc migracje ludności to zmiany stałego zamieszkania i miejsca czasowego pobytu. W
definicjach wędrówek bierze się pod uwagę 3 elementy
• obszar na terenie, którego obserwujemy przemieszczanie się ludności
• czas pobytu w nowym lub nieobecności w poprzednim miejscu
• cel zmiany miejsca pobytu
Wszelkie ruchy ludności wewnątrz ustalonego terytorium są nazywane migracjami wewnętrznymi (np.
ze wsi do miast) natomiast przepływy ludności poza granice wyznaczonego obszaru są nazywane
migracjami zewnętrznym (emigracje i imigracje).
PRZYROST RZECZYWISTY - przyrost rzeczywisty daje pełny obraz zmiany liczby mieszkańców danego obszaru otrzymany poprzez zestawienie przyrostu naturalnego ze współczynnikami migracji. Stanowi sumę wielkości przyrostu naturalnego i salda migracji.
Migracja - stała, czasowa; zarobkowa, ekonomiczna, polityczna
W okresie międzywojennym - 1,5 mln ludzi
Ruchy wędrówkowe w Polsce:
1. Po II wojnie światowej - masowe ruchy wędrówkowe związane z zasiedleniem terenów
przyłączonych do Polski - zmiana granic państwa
2. Wędrówki wewnętrzne 1950-1975 - wzrost ludności miejskiej z 37% do 56% (napływ do miast,
odpływ ze wsi)
3. 1951-1960 - przyrost liczby ludności miejskiej równy 1,4 mln osób
4. Lata 80' - zmniejszenie salda migracji wewnętrznych, zwiększenie emigracji (uciążliwy poziom życia
w kraju)
Lata ostatnie - wysoki poziom wyjazdu osób w wieku produkcyjnym
Migracja zewnętrzna - ruch, który powoduje zmiany w liczbie ludności
emigracja większa niż imigracja
LATA 80' - przemiany solidarnosciowe, warunki życia obniżają się, nasilają się ruchy imigracyjne, 'ucieczki z Polski', migracje czasowe
81-89 - około 830 tys osób emigrowało ,
w tym -osoby w wieku produkcyjnym (80%)
-osoby z wysokim poziomem wykształcenia (emigracje czasowe)
-os. z niskim wykształceniem (pobyt stały)
-mężczyźni (czasowe)
-kobiety (stały)
-do Niemiec 46%
-USA 14%
-Włochy, Austria, Grecja
-robotnicy 52% do niemiec
-40% USA
50%ogrodnicy USA
-technicy 46% Niemcy
-studenci 25% niemcy,,, 16% USA
LATA 90' - Niewielkie znaczenie czynnika politycznego. Emigracja prawie 3krotnie przewyższa imigrację
od 2004 natężenie emigracji wzrasta
XX wiek 100ml osób (świat);;; 50mln osób (europa) - emigracja przymusowa
2006 - 2 mln polaków na emigracji (580 tys Wielka Brytania;; 450tys Niemcy)
Migracje dzielimy na:
stałe/okresowe
sezonowe
wahadłowe
dobrowolne/przymusowe (np. polityczne)
indywidualne/grupowe (masowe)
żywiołowe/zorganizowane
legalne/nielegalne