Zabójstwo. W art. 148 § 1 k.k. opisane jest zwykłe umyślne zabójstwo albo, inaczej mówiąc, zabójstwo umyślne typu podstawowego przy użyciu lakonicznego zwrotu „Kto zabija człowieka...”. Zabójstwo jest przestępstwem materialnym, ponieważ do jego znamion należy skutek w postaci spowodowania śmierci człowieka. Rozumie się przez to nie tzw. śmierć kliniczną, czyli ustanie krążenia i oddychania, lecz śmierć mózgowa, którą określa jako trwałe i nieodwracalne ustanie funkcji pnia mózgu. Skutek ten może być spowodowany przez działanie lub zaniechanie.
Morderstwo. Kodeks karny z 1997 roku wprowadził, nieznany dotąd polskiemu prawu karnemu, kwalifikowany typ zabójstwa umyślnego - morderstwo (art. 148 § 2 k.k.). Konsekwencją uznania określonego czynu za morderstwo, a nie za zwykłe zabójstwo umyślne - jest podwyższenie dolnej granicy zagrożenia kary pozbawienia wolności z lat 8 na 12 lat. Morderstwem jest umyślne zabicie człowieka, jeżeli zostało popełnione:
ze szczególnym okrucieństwem,
w związku z wzięciem zakładnika, zgwałceniem albo rozbojem,
w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie,
z użyciem broni palnej lub materiałów wybuchowych.
Karze przewidzianej za morderstwo podlega także sprawca, który jednym czynem zabija więcej niż jedną osobę lub był wcześniej prawomocnie skazany za zabójstwo (art. 148 § 3 k.k.).
Zabójstwo w afekcie. Zabójstwo typu uprzywilejowanego, nazywane tradycyjnie zabójstwem w afekcie, przewidziane jest w art. 148 § 4 k.k. Łagodniejsze zagrożenie karą przewidziane w tym przepisie uzasadnione jest tym, że popełnienie zabójstwa w afekcie wskazuje na niższy stopień winy sprawcy. Sprawca tego przestępstwa działa „w stanie silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami”. Przez silne wzburzenie rozumie się stan psychiczny (nie patologiczny), polegający na przewadze emocji nad intelektem, co powoduje ograniczenie kontrolującej funkcji rozumu. Stan taki stanowi na ogół rezultat nagłej, gwałtownej reakcji na czynniki zewnętrzne. Silne wzburzenie może jednak być wynikiem dłuższego procesu psychicznego i narastania napięcia emocjonalnego, zakończonego reakcją wybuchową. Stąd uważa się, że nawet premedytacja nie wyklucza działania w stanie silnego wzburzenia, jeżeli do popełnienia przestępstwa planowanego doszło ostatecznie wskutek wybuchu emocjonalnego.
Dzieciobójstwo. Do zabójstw typu uprzywilejowanego ze względu na zmniejszoną winę sprawcy należy też dzieciobójstwo. Według art. 149 k.k. polega ono na zabiciu noworodka przez matkę (przestępstwo indywidualne) pod wpływem silnego przeżycia związanego z przebiegiem porodu, znacznym zniekształceniem dziecka lub ze szczególnie trudną sytuacją osobistą.
Jak widać kodeks karny akcentuje element silnego przeżycia psychicznego matki i jednocześnie wskazuje na jego przyczyny: przebieg porodu, znaczne zniekształcenie dziecka lub szczególnie trudną sytuacją osobistą kobiety.
Zabójstwo eutanatyczne. Zabójstwo na żądanie ofiary i pod wpływem współczucia dla niej (art. 150 k.k.) nazywa się potocznie zabójstwem eutanatycznym albo eutanazją. Zabicie człowieka w warunkach określonych w art. 150 k.k. może obniżać winę sprawcy takiego czynu w stopniu bardzo znacznym. Spotyka się zresztą dość często pogląd, że uśmiercenie osób nieuleczalnie chorych na ich żądanie i dla skrócenia ich cierpień powinno być bezkarne lub nawet zalegalizowane. Tego typu rozwiązanie ustawodawcze, obwarowane licznymi warunkami, stworzono w Holandii. W art. 150 k.k. wymaga się spełnienia dwóch warunków:
istnienia żądania ofiary (tzn. czegoś więcej niż zgody),
szczególnej pobudki działania po stronie sprawcy, w postaci współczucia dla przyszłej ofiary. Ustawa nie określa, jaki powinien być powód tego współczucia. Powodem tym powinny być cierpienia fizyczne osoby nieuleczalnie chorej.
Samobójstwo. Przestępstwem jest, według sformułowania art. 151 k.k., doprowadzenie do zamachu samobójczego namową lub przez udzielenie pomocy. Jest to więc przestępstwo materialne, ale wymaganym przez przepis skutkiem jest samo usiłowanie samobójstwa, które nie musi być skuteczne.
Przestępstwo to może być popełnione tylko w zamiarze bezpośrednim (w formie namowy) lub w obydwu postaciach zamiaru (w formie udzielania pomocy).
Namowa lub pomoc do samobójstwa osoby małoletniej, niepoczytalnej lub o poczytalności w znacznym stopniu ograniczonej - może być potraktowana jako zabójstwo.
Nieumyślne spowodowanie śmierci (art. 155 k.k.) polega od strony przedmiotowej na nieostrożnym zachowaniu się sprawcy, którego skutkiem była śmierć człowieka. Podmiotowa strona tego przestępstwa polega na popełnieniu go przez lekkomyślność lub niedbalstwo sprawcy.
Spowodowanie uszczerbku na zdrowiu (art. 156 - 157 k.k.). Pojęcie uszczerbku na zdrowiu obejmuje naruszenie czynności narządu ciała oraz spowodowanie rozstroju zdrowia. Naruszenie czynności narządu ciała polegać będzie na naruszeniu ciągłości tkanek ciała człowieka w postaci zranienia zewnętrznego lub wewnętrznego (np. złamania kości). Natomiast rozstrój zdrowia to spowodowanie zmian chorobowych o charakterze czynnościowym, np. zakażenie żółtaczką.
Kodeks karny przewiduje trzy stopnie tego przestępstwa: ciężki (art. 156 k.k.), średni (art. 157 § 1 k.k.) i lekki (art. 157 § 2 k.k.) uszczerbek na zdrowiu. Przy czym w art. 156 § 2 i 157 § 3 k.k. przewidziano również nieumyślne odmiany tych przestępstw.
Ciężki uszczerbek na zdrowiu polega na:
pozbawienia człowieka wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia,
spowodowaniu innego ciężkiego kalectwa, ciężkiej choroby nieuleczalnej lub długotrwałej choroby realnie zagrażającej życiu, trwałej choroby psychicznej, całkowitej lub znacznej trwałej niezdolności do pracy w zawodzie lub trwałego istotnego zeszpecenia lub zniekształcenia ciała.
Średni uszczerbek na zdrowiu obejmuje pozostałe przypadki, z wyjątkiem jednak tych, gdy naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia trwało nie dłużej niż 7 dni. Te ostatnie przypadki nazywamy lekkim uszczerbkiem na zdrowiu. Ściganie lekkich uszczerbków na zdrowiu odbywa się z oskarżenia prywatnego. Natomiast pozostałe ścigane są z oskarżenia publicznego, z tym, że średnie uszczerbki na zdrowiu spowodowane nieumyślnie, jeżeli ofiarą jest najbliższa osoba, ścigane jest na jej wniosek.
Bójka i pobicie (art. 158 - 159 k.k.). Przez bójkę rozumie się starcie między co najmniej trzema osobami, z których każda występuje w zajściu w podwójnej roli - atakującego i broniącego się.
Pobicie to zajście, w którym co najmniej dwie osoby występują czynnie przeciwko innej osobie lub osobom. W przeciwieństwie do bójki mamy tu do czynienia z wyraźnym podziałem ról na stronę atakującą i stronę pokrzywdzoną zachowaniem się napastników.
Zachowanie się sprawców bójki lub pobicia polegać ma na „braniu udziału”, przez co rozumie się nie tylko zadawanie ciosów, ale również np. zachęcanie do walki, podawanie narzędzi, zgaszenie światła dla utrudnienia wycofania się z zajścia itp.
Narażenie na niebezpieczeństwo. Przestępstwo z art. 160 k.k. polega na narażeniu człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. Chodzi tu więc o stworzenie stanu, grożącego innej osobie nastąpieniem w najbliższym czasie jednego z tych skutków. Np. osoba, która spowoduje śmierć przechodnia przez wyrzucenie ciężkiego przedmiotu przez okno na ulicę popełnia przestępstwo (w zależności od formy winy) z art. 148 lub z art. 155 k.k. Jeżeli jednak przedmiot przeleci tuż koło głowy przechodnia, mamy do czynienia z umyślnym lub nieumyślnym przestępstwem z art. 160 k.k.
Kwalifikowanym typem tego przestępstwa jest popełnienie go przez osobę, która ma obowiązek troszczenia się o osobę narażoną na niebezpieczeństwo, np. sprawcą jest ojciec w stosunku do dziecka (art. 160 § 2 k.k.).
Przestępstwem indywidualnym jest bezpośrednie narażenie innej osoby na zarażenie wirusem HIV przez osobę zarażoną nim i świadomą tego faktu (art. 161 § 1 k.k.). Podobnie skonstruowany typ przestępstwa, ale w kontekście choroby wenerycznej lub innej zakaźnej, ciężkiej choroby nieuleczalnej lub realnie zagrażającej życiu przewidziany jest w art. 161 § 2 k.k. Ściganie tych przestępstw następuje na wniosek pokrzywdzonego.
Nieudzielenie pomocy (art. 162 k.k.) jest przestępstwem powszechnym, polegającym na zaniechaniu. Oznacza to, że przepis ten nakłada obowiązek udzielenia pomocy dla każdego, kto jest świadkiem położenia innej osoby grożącego bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu.
Jeżeli jednak nie udziela pomocy osoba, która ma szczególny prawny obowiązek w tym zakresie np. lekarz opiekujący się pacjentem, ratownik, to może ona w razie nastąpienia skutku odpowiadać za jego spowodowanie przez zaniechanie, np. za umyślne spowodowanie śmierci (art. 155 k.k.). Odpowiedzialność innych osób ogranicza się do formalnego przestępstwa z art. 162 k.k., tzn. zarzut wobec nich ogranicza się do samego nieudzielenia pomocy, a nie skutków tego zaniechania.
3
PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO ŻYCIU I ZDROWIU