ROZWÓJ INTELEKTUALNY
Na rozwój intelektualny w wieku wczesnoszkolnym wywiera wpływ doskonalenie się procesów poznawczych - spostrzegania, uwagi, pamięci, myślenia. Odpowiednie dla wieku standardy tych procesów stanowią zatem wskaźniki intelektualnego rozwoju dziecka.
Spostrzeganie - odbieranie bodźców wzrokowych, słuchowych, czy czuciowych, które poddawane są obróbce i syntezie w poszczególnych częściach mózgu. Jest pierwszym etapem przetwarzania informacji, które odbierane są przez narządy zmysłów.
W pierwszym roku nauczania spostrzeganie dzieci osiąga znaczny stopień rozwoju. Nie jest ono już jak dotąd działaniem przypadkowym i mimowolnym, lecz staje się procesem kierowanym i podporządkowanym świadomym celom (działaniem celowym). Dziecko więc powinno umieć podporządkować swoje spostrzeganie świadomemu celowi, odrywając się od zajęć i wrażeń ubocznych i świadomie kierując swoim spostrzeganiem.
Spostrzeganie dzieci 7-letnich jest synkretyczne, czyli globalne. Dziecko nie potrafi przeprowadzić dokładnej analizy spostrzeganego obrazu, a później jego syntezy, lecz ujmuje rzecz całościowo. Dzieci w klasie I na ogół prawidłowo spostrzegają obrazy, kontury, schematy i rysunki.
Charakterystyczny dla tego okresu jest brak umiejętności dokładnego i wiernego spostrzegania. Dziecko nieraz nie umie zobaczyć i nie umie słuchać, nie zawsze zauważa to, co trzeba i nie wszystko z tego, co trzeba. Wierność i dokładność spostrzegania zależy od świadomej organizacji procesu spostrzegania oraz umiejętnego nim pokierowania. Dokładność, a także trwałość dziecięcych spostrzeżeń zależy od tego ile analizatorów w nich uczestniczy. Udział możliwie największej ich ilości w spostrzeganiu zwiększa percepcyjną aktywność ucznia, wzbogaca jego wyższą czynność nerwową, pozwala opanować podawany materiał z różnych stron, a więc zapewnia pełniejsze, konkretniejsze i dokładniejsze spostrzeganie i trwalsze zapamiętanie. Powodzenie w nauce zapewniają nie bierne spostrzeżenia i nie przelotne, choć nawet aktywne spostrzeganie, ale przede wszystkim spostrzeganie czynne, przechodzące w planową i systematyczną obserwację - czyli aktywne, planowe, skierowane na określony cel, wybiórcze spostrzeganie.
Rozwój spostrzegawczości i umiejętności obserwowania polega na tym, że dzieciom przygotowanym do obserwacji określonych przedmiotów czy zjawisk, zaczyna wystarczać słowny opis tego, co będzie przedmiotem i celem ich spostrzeżeń i obserwacji. Przestają czuć potrzebę ilustracji, popierania każdego wyjaśnienia słownego natychmiastowym pokazem konkretu.
Uwaga - sprawia, że dziecko mogąc skupić się na przedmiocie percepcji, treści zadania czy kontroli czynności własnej, jest zarazem zdolne do zdobycia zorganizowanego doświadczenia. Dzięki uwadze możliwe jest zarówno uzyskanie potrzebnych informacji, jak i ich przetworzenie oraz zapamiętanie.
W początkowym okresie u dzieci rozpoczynających naukę szkolną dominuje uwaga mimowolna - dzieci dostrzegają w swoim otoczeniu to, co je zafrapuje, co jest nowe i niezwykłe lub kojarzy się im z czymś dobrze znanym. Stopniowo jednak pod wpływem nauki szkolnej rozwija się uwaga dowolna, czyli bardziej świadome koncentrowanie uwagi na przedmiotach, zadaniach, które niekoniecznie muszą wywołać zaciekawienie.
Niepokoić mogą dzieci, których uwaga pozostaje nadal mimowolna, skoncentrowana na bodźcach silnych i atrakcyjnych, nie podtrzymana wysiłkiem woli. Dzieci te są słabo zorganizowane.
Uwaga dzieci rozwija się i kształtuje pod wpływem nauki szkolnej stając się coraz bardziej zdolną do koncentracji, trwałości i przerzutności. Zwiększa się też jej pojemność.
Obawy może budzić dziecko o chwiejnej uwadze, o niskim stopniu koncentracji oraz nie posiadające umiejętności skupiania uwagi.
Uwaga dzieci aktywizuje się, gdy uwzględnia się i wykorzystuje w procesie nauczania ich zainteresowania i wiąże nowy materiał z dawnymi ich wiadomościami, nawykami i doświadczeniami. Materiał nauczania łatwo przyswajają sobie wtedy, gdy ma on elementy nowości, pobudzające ich zainteresowania i gdy jednocześnie całość materiału nie jest całkiem obca. W toku stosowania różnych metod i sposobów aktywizowania uwagi dzieci tworzy się u nich i umacnia nawyk uważania, który staje się cechą charakteru i ujawnia się wtedy, gdy wymagają tego warunki uczenia się.
Pamięć - zdolność do rejestrowania i ponownego przywoływania wrażeń zmysłowych, skojarzeń czy informacji. Dzięki niej dziecko zdobywa wiedzę i różne nawyki, uczy się słów i ich znaczeń, uczy się mówić i myśleć. Pamięć przede wszystkim umożliwia intelektualny rozwój człowieka. Szczególnie wielka jest rola pamięci w uczeniu się. Bez pamięci nie do pomyślenia jest proces uczenia się.
W wieku wczesnoszkolnym w związku z poddaniem dziecka systematycznemu nauczaniu następuje dynamiczny rozwój pamięci. Szybkość zapamiętywania i trwałość przechowywania w pamięci wyuczonych treści wzrasta dwukrotnie. Zwiększa się też pojemność pamięci.
Dziecko łatwo zapamiętuje to, co przyciąga jego uwagę, a przestaje uważać i w konsekwencji niewiele zapamiętuje z tego, co jest dla niego nieatrakcyjne lub nużące. W wieku wczesnoszkolnym słabo ukształtowana jest jeszcze tzw. „gotowość pamięci”, czyli zdolność odszukiwania i wydobywania z zasobu pamięciowego wiadomości, które są potrzebne w danej chwili. Wiąże się to z trudnościami, jakie mają maili uczniowie z uporządkowaniem i usystematyzowaniem zdobytej wiedzy, z łączeniem dotychczasowych wiadomości z nowo napływającymi informacjami.
Pamięć do tej pory raczej mechaniczna, zaczyna się przekształcać w pamięć w coraz większym stopniu logiczną. Przejawem tego jest m.in. ustępowanie uczenia się przez powtarzanie i dosłownego odtwarzania, „recytowania” materiału. Stosowane przez dzieci sposoby zapamiętywania zmieniają się wraz ze wzrastającą u nich tendencją do porządkowania i kategoryzowania informacji. Dzieci szkolne coraz częściej starają się zrozumieć treść tego czego się uczą, dokonują samodzielnej analizy, przekształcenia i organizacji informacji zawartych w materiale. Wykorzystują przy tym rozmaite strategie pamięciowe.
Między 7-10 r.ż. dzieci stosują następujące strategie: wyliczanie i powtarzanie, systematyczne organizowanie, tworzenie wskazówek, opracowywanie. Dzieci w 10 r.ż. regularnie stosują hierarchiczną kategoryzację lub posługują się wskazówkami dotyczącymi kategorii, aby skutecznie nauczyć się później operować bardziej złożonymi wiadomościami. Do tego czasu obserwujemy rodzaj fazy przejściowej, w której dzieci poznają oraz są w stanie same wytworzyć określone strategie pamięciowe, nie stosują ich jednak w sposób systematyczny i spójny.
Pod koniec wieku wczesnoszkolnego dzieci nie tylko dysponują osobistą wiedzą na temat pamięci i skutecznego zapamiętywania (tzw. metapamięci), ale stosują ją w sposób zróżnicowany, zależnie od rodzaju zadania. Wraz z wiekiem dzieci wypracowują strategie coraz bardziej złożone i coraz lepiej dostosowane do danego zadania. Potrafią również lepiej je wykorzystywać, co znajduje odzwierciedlenie w lepszych wynikach w nauce.
Dziecko w okresie nauczania zintegrowego opanowuje pamięciowo od 7 do 40 tysięcy słów i ich znaczeń, opanowuje pamięciowo zasady dodawania, odejmowania, mnożenia, dzielenia, nabywa sprawności z zakresu kultury współżycia z ludźmi itp.
Trzeba jednak mieć na uwadze to, że pamięć zależy od ćwiczenia jej funkcji w nauce szkolnej. Może się więc rozwijać pamięć natychmiastowa, jeżeli nauczyciel ciągle bazuje na powtarzaniu świeżego materiału lub odroczona - gdy nauczyciel systematycznie sięga do wiedzy wcześniej przyswojonej. Jeżeli nauczyciel sprawdza jedynie reprodukcyjne przyswojenie treści - wówczas rozwija się pamięć mechaniczna, jeżeli wymaga zapamiętywania treści ze zrozumieniem, rozwija pamięć logiczną.
Takie zróżnicowanie typów pamięci narzuca nauczycielowi konieczność organizowania zajęć tak, aby można było wykorzystać tę różnorodność i bogactwo poznawcze dzieci. W każdym przypadku jednak należy dążyć do rozwijania pamięci słowno-logicznej, nie pomijając pamięci mechanicznej. Bowiem uczenie się dosłowne jest także korzystne, gdyż rozwija pamięć dowolną, uczy kontrolowania pamięci, poprawiania błędów, poszukiwania lepszych sposobów uczenia się.
Myślenie - jako proces polega na analizie, syntezie, abstrahowaniu i uogólnianiu. Jest więc tworzeniem treści nawet wówczas, gdy przedmiot lub zjawisko nie działają bezpośrednio na zmysły.
Wiek 7 lat to okres, w którym zgodnie z poglądem Piageta następuje przejście od stadium myślenia przedoperacyjnego do stadium operacji konkretnych . Oznacza to, że dziecko osiąga w tym czasie szereg róznych zdolności związanych z nabywaniem i przetwarzaniem informacji o świecie i o sobie na poziomie konkretu, np. dzięki wytworzeniu się pojęcia stałości liczby, ługości, wagi, objętości, możliwe stały się operacje na pojęciach fizycznych matematycznych oraz pojęciach społecznych (wielka przyjaźń, ważne zadanie, długie oczekiwanie, itp.).
Jednym z ważniejszych osiągnięć okresu wczesnoszkolnego jest pojawienie się myślenia logicznego, pozwalającego na przeprowadzanie wnioskowania o charakterze przyczynowo-skutkowym. Dzięki temu dziecko jest w stanie trafnie wyjaśnić wiele zjawisk oraz przewidywać teoretyczne następstwo zdarzeń. Pozwala mu to na rozwiązywanie różnych problemów natury umysłowej i praktycznej.
Myślenie przyczynowo-skutkowe możliwe jest dzięki rozwinięciu zdolności do wewnętrznego odwracania czynności lub wyobrażonego stanu rzeczy oraz zdolności do decentracji poznawczej (polega ona na umiejętności ujmowania cech rzeczywistości z różnych punktów widzenia i na zintegrowanie ich w bardziej obiektywny i wielo stronny obraz stanu rzeczy). Ten typ myślenia pojawia się także dzięki zdolności do tworzenia sekwencji (słownych, ruchowych i myślowych) oraz tworzenia serii, czyli porządkowania obiektów w rosnące lub malejące szeregi ze względu na określone kryterium (wysokość, liczebność elementów, ciężar, itp.).
W tym okresie stopniowo doskonalą się sprawności związane z używaniem pojęć abstrakcyjnych.
Omawiając myślenie należy wspomnieć także o podstawowych czynnościach decydujących o przebiegu procesu myślenia - analizie i syntezie.
Każde poznanie zaczyna się od spostrzeżenia i ujęcia całości - syntezy pierwotnej, później dokonuje się analiza, czyli rozczłonkowanie w myśli przedmiotu czy zjawiska na części. Po dokonaniu analizy zaczyna się proces scalania wyodrębnionych elementów, tworzenia z nich nowej całości - synteza wtórna.
Analiza i synteza nie wyczerpuje wszystkich operacji myślenia. Do podstawowych operacji należą także abstrakcja i uogólnienie.
Kierunek rozwoju abstrakcji przebiega od form elementarnej abstrakcji zmysłowej do tworzenia pojęć abstrakcyjnych. Na przestrzeni młodszego wieku szkolnego abstrakcja aktualizuje się i doskonali pod wpływem nauczania.
Kolejną istotną stroną procesu myślenia jest uogólnienie. Dokonuje go uczeń, kiedy poznaje cechy ogólne, istotne, wspólne dla całej klasy przedmiotów jednostkowych.
Procesy abstrakcji i uogólnienia zachodzą w jedności z procesem konkretyzacji. Konkretyzacja znajduje wyraz zarówno w stosowaniu uogólnionej, teoretycznej wiedzy do poznawania konkretnego materiału nauczania i rozwiązywania praktycznych zadań, jak i w ilustrowaniu uogólnionej, teoretycznej wiedzy konkretnymi faktami lub przykładami. Dziecko przyswaja sobie wiedzę uporządkowaną w pewien system, a przez to uczy się jednocześnie systematyzowania materiału nauczania. Porządkowanie zdobytej wiedzy w system, dokonuje się za pomocą formy czynności myślowych - systematyzacji.
Rozumowanie dziecka w młodszym wieku szkolnym przechodzi znamienną ewolucję, zachodzi bowiem znaczny rozwój zdolności wnioskowania. Jednakże sposoby dowodzenia stosowane przez dzieci są jeszcze dość słabo zróżnicowane i rozwinięte. Rozumowanie najczęściej opiera się na przesłankach danych w rzeczywistości (wynik operacji na konkretach), jednakże przy zastosowaniu odpowiednich treści i metod nauczania przeprowadzają one rozumowanie także bez podstawy naocznej.
Mowa
Rozwój mowy dotyczy wzrostu zasobu słownika, zróżnicowania części mowy i znaczenia słów, sposobów tworzenia zdań, form wypowiedzi.
Poziom rozwoju mowy jest jednym z istotnych wskaźników stopnia dojrzałości szkolnej, czyli przygotowania dzieci do rozpoczęcia nauki. Szczególnie ważna jest umiejętność posługiwania się zdaniami wielokrotnie złożonymi.
Prawidłowo rozwijające się dziecko w wieku wczesnoszkolnym powinno dostrzegać, rozróżniać i wymawiać wszystkie dźwięki w ich najróżnorodniejszych połączeniach. Powinno też wyodrębniać poszczególne dźwięki w sylabach i wyrazach (analiza dźwiękowa) oraz łączyć wyodrębnione dźwięki w całość (synteza dźwiękowa).
Ważnym wskaźnikiem rozwoju mowy jest zwiększenie się zasobu słownika dzieci, co wiąże się z rozwojem myślenia i zależy m.in. od ogólnej umysłowej sprawności i inteligencji dziecka. Tak np. słownik dziecka dziesięcioletniego o normalnym poziomie inteligencji wynosi 5400 słów. Należy ponadto wspomnieć o znacznie szerszym słowniku biernym dzieci, które o wiele więcej słów rozumieją niż używają.
Wśród dzieci są takie, które w niedostatecznym stopniu panują nad dźwiękową budową słów, wskutek czego ich mowa w ogóle nie jest rozwinięta należycie. Dzieci te nie opanowały umiejętności wyodrębniania poszczególnych wyrazów z mowy ciągłej i poszczególnych dźwięków z wyrazu. Mają kłopoty w nauce czytania i pisania.
Trudności w wymawianiu poszczególnych dźwięków są spowodowane niedorozwojem słuchu fonetycznego lub zaburzeniami w funkcjonowaniu mózgowych procesów analizy i syntezy bądź też z przytępieniem słuchu dziecka.
2