LITERATURA

1. Encyklopedia języka polskiego pod red. Stanisława Urbańczyka.

2. Encyklopedia językoznawstwa ogólnego pod red. Polańskiego.

3. Gramatyka współczesnego języka polskiego pod red. Renaty Grzegorczykowej, tu cz. Morfologia.

4. Alicja Nagórko, Zarys gramatyki polskiej, tu rozdz. 3, Morfologia.

5. Janusz Strutyński, Gramatyka współczesnego języka polskiego, tu cz. Morfologia.

PODSTAWOWE POJĘCIA

Morfologia - nauka o budowie wyrazów.

Morf, morfem - najmniejszy znak językowy posiadający swoje znaczenie.

Przykład:

Fikcyjne zdanie ukazujący budowę morfologiczną wyrazów.

Golaby chraprzarz nachrapszał golabą loptkę.

• nachrapszał - orzeczenie, np. napisał

• -ł

• na-

• chrapszarz - podmiot, np. pisarz

• -arz

• golaby - przydawka, np. sławny

• -y

• loptkę - dopełnienie, np. książkę

• -ę

• golabą - przydawka, np. długą

• -ą

Np. Sławny pisarz napisał długą książkę.

Morfemy fleksyjne - wskazują na pewne relacje składniowe, np. -ł, -y, -ę, -ą.

Morfemy słowotwórcze - służą do pomnażania zasobu leksykalnego, np. na-, -arz.

Morfemy leksykalne - odsyłają do zjawisk świata pozajęzykowego, np. pis-, sławn-, książk-, dług-.

ANALIZA MORFOLOGICZNA WYRAZÓW
(podział na morfemy, interpretacja, alternacje)

Legenda:

• F - morfem fleksyjny

• I - morfem imiesłowowy

• L - morfem leksykalny

• S - morfem słowotwórczy

• ø - zero morfologiczne

• PTCP - przyrostek tematu czasu przeszłego

• MCP - morfem czasu przeszłego

• MB - morfem bezokolicznika

domeczek

k : č

dom domek (zdrobnienie I stopnia) domeczek (zdrobnienie II stopnia)

L F

dom - ø

L S F

dom - ek - ø

L S S F

dom - ecz - ek - ø

brzusio

ch : ś

brzuch brzusio

brzuch - ø

L F

brzuś - o

chlebak

L S F

chleb - ak - ř

główka

o : ó

głowa główka

L F

głow - a

L S F

głów - k - a

uszko

ch : š

ucho uszko

L S F

usz - k - o

wyżyna

s : ž

wysoki wyżyna

L S F

wyż - yn - a

koński

L S F

koń - sk' - i

piszący

flektyw

L I F

pisz - ąc - y

Flektywy to morfemy o niejasnym statusie.

droga : drożyna

L F L S F

drog - a : droż - yn - a

g : ž - alternacja spółgłoskowa jakościowa

mózgu : móżdżek

mózg - u : móżdż - ek - ø

g : dż - alternacja spółgłoskowa jakościowa

z : ž - alternacja spółgłoskowa jakościowa

góra : górzysty : pogórze

L F L S F S L F

gór - a : górz - yst - y : po - górz - e

r : rz - aleternacja spółgłoskowa, jakościowa

MORFOLOGIA CZASOWNIKA

Przykład

morfem tworzący bezokolicznik (MB)

L

pis - a - ć

przyrostek tematu czasu przeszłego (PTCP)

Tematy oparte o formy czasu teraźniejszego (tematy fleksyjne)

Tematy fleksyjne czasu przeszłego

L PTCP F 1. pisz - ø - ę - 1. os. lp. L flektyw 2. pisz - ąc - imiesłów przysłówkowy S L F - 1. os. lp 3. na - pisz - ę - czas przyszły prosty L I F (rodzajowy) 4. pisz - ąc - y imiesłów przymiotnikowy, M. lp., rodzaj męski L F 5. pisz - cie! - tryb rozkazujący

L PTCP MCP F 1. pis - a - ł - a - 3. os. lp., cz. przeszły niedokonany, rodzaj żeński S L PTCP MCP F 2. na - pis - a - ł - a - 3. os. lp., cz. przeszły dokonany S L PTP MB 3. a) będę pis - a - ć - 1. os. lp., r. żeński, cz. przyszły S L PTP MCP F b) będę pis - a - ł - a - 1. os. lp., r. żeński, cz. przyszły L MTP F 4. pis - a - ł - a - by - m - 1 os. lp., tryb przypuszczający, r. żeński S L I 5. na - pis - a - wszy - imiesłów przysłówkowy

FLEKTYWY WSPÓŁCZESNEJ POLSZCZYZNY

1. Formy czasu przeszłego

rys - owa - ł - a

• owa - przyrostek tematu czasu przeszłego

2. Formy trybu przypuszczającego

rys - owa - ł - by - ø

3. Formy rodzajowe

rys - owa - ł - a - rodzaj żeński

rys - owa - ł - ø - rodzaj męski

rys - owa - ł - o - rodzaj nijaki

4. Flektywy imiesłowowe

rys - uj - ąc

rys - uj - ąc - y

5. Morfemy tworzące stopień wyższy i najwyższy przymiotników
   i przysłówków

star - sz - y

Uwaga:

W czasownikach, które w odmianie mają końcówki -am, -asz, nie wyodrębnia się j jako osobnego morfemu.

PRZEMIANA FONETYCZNA

k', ch', h', g' - głoski fonetycznie miękkie, a morfologicznie (funkcjonalnie) twarde

Mianownik liczby mnogiej

• kot kot - y

• pies ps - y

• sad sad - y

• ptak ptaki - i

• wrak wrak - i

• kulig kulig - i

Przed końcówką fleksyjną mianownika l. mnogiej pojawia się zawsze głoska twarda.

Analizowane głoski zajmują pozycję typową dla głosek twardych, mimo że są zmiękczone w wymowie.

Przemiana fonetyczna - zwyczaj artykulacyjny danej społeczności.

Narzędnik lp., deklinacja męska

• samochód samochod - em

• płot płotem

• wóz wozem

• ptak ptak' - 'em

• głóg głog' - 'em

Dopełniacz l. pojedynczej, rodzaj żeński

• woda wod - y

• kobieta kobiet - y

• fizyka fizyk - i

• fizjologia fizjologi - i

Siedem głosek twardych ma funkcjonalny charakter miękki: c, dz, cz, dż, sz, ż, l

Flektyw.

Morfem trybu przypuszczającego.

Flektyw.

---