Rozdział I
Rodzice odwożą ośmioletniego Marcina saniami z rodzinnych Gawronek do szkoły początkowej w Owczarach (4 stycznia 1872 roku). Wylękniony chłopiec poznaje nowe miejsce, nauczycieli Wiechowskich, warunki panujące w placówce. Jego matka targuje się z żoną nauczyciela o cenę nauki Marcinka. W końcu następuje spisanie umowy przewidującej opłacanie edukacji chłopca dostawami żywności dla szkoły. Pożegnanie z rodzicami jest bardzo smutne i przygnębiające. Otaczany zawsze troskliwą opieką jedynak czuje się samotny i ma trudności z zaaklimatyzowaniem się. Spędza pierwszą samotną noc w Owczarach, podczas której tęskni za domem. W ciągu kolejnych dni poznaje nowych kolegów i rozpoczyna naukę.

Rozdział II
Mały Borowicz ma duże trudności z przyswojeniem nowego trybu nauki (lekcje prowadzone są po rosyjsku), a przecież musi przygotować się w krótkim czasie do egzaminów do klasy wstępnej. Chłopiec poznaje Piotrka Michcika - najlepszego ucznia w grupie. Podczas odczytywania listy obecności dzieci podają dziwne odpowiedzi, ponieważ nie znają języka rosyjskiego. Marcin ma problemy w nauce rosyjskiego. Tęskni za domem rodzinnym. Pewnego dnia do szkoły dociera wieść o zbliżającej się kontroli władz. Następuje przygotowywanie placówki, uczniów, budynku szkoły, domu Wiechowskiego. W końcu nadchodzi moment wizytacji Jaczmieniewa. Odpytuje on uczniów, dostrzegając nieudolność w posługiwaniu się językiem wykładowym. Wypowiada krytyczne uwagi i grozi nauczycielowi utratą pracy. W końcu wychodzi wzburzony. Wraca jednak po kilku chwilach i przeprasza za pomyłkę w ocenie pracy Wiechowskiego, któremu podnosi pensję. Okazuje się, że wiejskie kobiety poskarżyły się na jego metody wychowawcze (uczył w języku rosyjskim), czym spowodowały poprawę jego sytuacji w oczach wizytatora. Wiechowscy świętują sukces.

Rozdział III
Marcin z matką przyjeżdżają do Klerykowa. Helena stara się o przyjęcie syna do tamtejszego gimnazjum. Zatrzymują się w hotelu, gdzie oczekują na egzaminy kwalifikujące do klasy wstępnej. Zebrani w tym samym celu przyszli uczniowie czynią uwagi na temat wyglądu Marcinka. Znajomy Żyd informuje Borowiczową o profesorze, którego prywatni podopieczni zawsze dostają się do placówki. Kobieta składa wizytę nauczycielowi Majewskiemu w sprawie korepetycji. Chłopiec rozpoczyna opłacane przez matkę dokształcanie.
Rozdział IV
Trwają egzaminy do klasy wstępnej. Marcin zostaje w końcu przyjęty, czym sprawia radość matce. Razem składają wizytę starej znajomej - pani Przepiórowskiej. Następuje opis życia i losów „starej Przepiórzycy”, która przyjmuje Borowicza na stancję.

Rozdział V
Marcin rozpoczyna naukę. Ma kłopoty z opanowaniem materiału po rosyjsku. Lubi przyswajać wiedzę na świeżym powietrzu. Narrator przedstawia sylwetki sześciu współlokatorów Borowicza: bracia Daleszowscy, Szwarc, Soraczek, Wiktor Alfons Pigwański. Uczniowie gimnazjum bawią się na dziedzińcu szkolnym podczas przerw, a na lekcjach Romcio Gumowicz jest wyśmiewany przez kolegów i nauczyciela podczas odpowiedzi przy tablicy.



Rozdział VI
Mimo iż inni nie mieli urlopu, Borowicz spędza dwa dni w domu z powodu Zielonych Świątek. Do Gawronek jedzie bryczką. Podczas podróży furman Jędrek opowiada o kradzieży klaczy Borowiczów.

Rozdział VII
Z powodu nękających ją od dłuższego czasu suchot, umiera matka Marcina. Chłopiec zostaje uczniem pierwszej klasy. Ma zaległości w nauce, wagaruje z Wilczowskim (Wilczkiem). Pewnego dnia rezygnuje z zabaw z kolegą i udaje się do kościoła. Zaczyna uczestniczyć w zebraniach chóru. Udaje mu się być przypadkowym świadkiem postępowania księdza Wargulskiego, który zrzucił inspektora szkolnego ze schodów za to, iż ten zakazał śpiewania hymnu w języku polskim.

Rozdział VIII
Następuje charakterystyka gimnazjalnych profesorów: Rudolfa Leima (łacina), Iłariona Stiepanycza Ozierskijego (język rosyjski), Sztettera (język polski), Nogackiego (arytmetyka). Rozdział IX
Marcin zostaje uczniem trzeciej klasy. Wraz ze Szwarcem i braćmi Daleszowskimi strzela z pistoletów. Zostaje jednak złapany na gorącym uczynku przez strażnika, w wyniku czego dostaje karę: pobyt w kozie o chlebie i wodzie. W końcu Borowicz poprawia zachowanie i wyniki w nauce, co jest konsekwencją częstych wizyt w kościele. Chłopiec szczerze i regularnie się modli.

Rozdział X
Marcin spędza wakacje w Gawronkach po zdaniu do piątej klasy. Czytamy opis zaniedbanego domu i ojca podupadającego na zdrowiu. Borowicz dostaje w prezencie od rodzica dubeltówkę. Udaje się na polowanie na kaczki (nieudane). Narrator charakteryzuje ludzi ze wsi i okolic: Scubiołę z Bukowca, Lejbę Koniecpolski z Gawronek. Bohater zaprzyjaźnia się z Szymonem Nogą, który opowiada mu o zakatowanym powstańcu. Borowicz buduje altankę i jeszcze raz idzie na polowanie. I tym razem kończy się ono klęską, w czym duży udział ma Noga.

Rozdział XI
Po wakacjach w szkole zachodzą duże zmiany. Następuje wymiana dyrekcji, nauczycieli. Nasila się rusyfikacja. Władze palcówki wydają nowe rozporządzenia. Od tej pory pedagodzy mają prawo rewidowania uczniów, stancji. Borowicz udaje się z kolegami do teatru rosyjskiego oraz zaprzyjaźnia się z inspektorem Zabielskim. Jest to początek zaangażowania bohatera w kole rusofilskim.

Rozdział XII
Andrzej (Jędrek) Radek pieszo wędruje do Klerykowa. Następuje przedstawienie postaci i życia chłopca. Przyszedł na świat jako chłopski syn w Pajęczynie Dolnym. Na szczęście na jego drodze stanął szlachecki korepetytor - Antoni Paluszkiewicz („Kawka”), który zainteresował chłopca nauką i otoczył go bezinteresowną opieką dydaktyczną. Radek szybko robił postępy. W końcu wraz z nauczycielem wyjechał do szkoły w Pyrzogłowach, gdzie rozpoczął kolejny etap edukacji. Niestety, wkrótce był zdany tylko na siebie, ponieważ jego opiekun zmarł. Andrzej zaczął zarabiać na swe utrzymanie i naukę korepetycjami. Gdy skończył podstawowy etap szkoły, udał się w pieszą drogę do gimnazjum, do Klerykowa.

Nie musiał iść całą drogę, ponieważ zostaje podwieziony do miasta przez poznanego w drodze wielkodusznego szlachcica. Ów mężczyzna zaoferował mu pracę korepetytora i stancję u pana Płoniewicza. Radości chłopca nie ma końca. Radek rozpoczyna naukę w gimnazjum. Jest mu ciężko, ponieważ nie ma czasu na własne lekcje, gdyż cały czas musi spędzać na nauce Władzia Płoniewicza. Na dodatek nowi koledzy źle go traktują, wyśmiewając i obrażając. W końcu chłopiec nie wytrzymuje i wdaje się w bójkę z Tymkiewiczem, za co zostaje wydalony ze szkoły. Gdyby nie wstawiennictwo Marcina, Jędrek musiałby wrócić na rodzinną wieś, gdzie nie miałby szansy na lepsze życie. Radek zostaje ponownie przyjęty w poczet uczniów. Zaprzyjaźnia się z Borowiczem.

Rozdział XIII
Na początku szóstej klasy uczniowie dzielą się na dwa obozy: literaci kontra wolno-próżniacy. Zebrania pierwszego odbywają się w mieszkaniu Zabielskiego. Trwa dalsza rusyfikacji uczniów. Nowym hobby Borowicza staje się literatura. Tak jak i koledzy, fascynuje się książką History of civilisation in England Henryka Tomasza Buckle 'a, pod wpływem której tworzą się filozofujące podgrupy: „materialistów”, „metafizyków”, „idealistów”, „pomidorowców” (ortodoksyjnych katolików). Marcin przechodzi na ateizm oraz przeprowadza się na nową stancję.

Rozdział XIV
Rozpoczyna się nauka bohatera w siódmej klasie, w której pojawia się nowy uczeń - Tomasz Walecki, nazywany „Figą”. Chłopiec na lekcji historii prowadzonej przez Kostriulewa, który szykanuje katolickie siostry zakonne - składa w imieniu całej klasy protest przeciw oskarżaniu niewinnych ludzi. Wówczas dydaktyk woła dyrektora i innych pracowników umysłowych placówki i pyta, czy inni uczniowie również mają takie zdanie, jak Walecki. Tylko jeden kolega udziela poparcie Tomaszowi, który za karę zostaje poddany karze chłosty. Po powrocie do klasy „Figa” posyła nienawistne spojrzenia ku Borowiczowi.

Rozdział XV
W klasie pojawia się nowy kolega, wyrzucony z gimnazjum w Warszawie. Następuje przedstawienie sylwetki tajemniczego i wyniosłego Bernarda Zygiera. Wszyscy snują domysły na temat przyczyn wydalenia „nowego” ze szkoły. Gimnazjaliści zachowują ostrożność w relacjach z pilnowanym przez pedagogów kolegą. Podczas nudnej lekcji języka polskiego ze Szretterem, Zygier recytuje Redutę Ordona, czym wzbudza przejęcie i powagę zebranych. Chłopcy powoli zaczynają uświadamiać sobie przynależność narodową.

Rozdział XVI
Czytamy opis posesji i mieszkania Mariana Gontali, u którego dochodzi do potajemnych zebrań, odczytów referatów zbuntowanych przeciw rusyfikacji gimnazjalistów. Chłopcy czytają zakazaną literaturę polską. Następuje przemiana głównego bohatera pod wpływem lektury Mickiewicza i rozmów o historii Polski z Zygierem. Pewnego wieczora Marcin podąża na „bibkę” do Mańka, gdy przypadkiem napotyka inspektora Majewskiego, chcącego wyszpiegować kryjówkę patriotów. Chłopiec (niezauważenie) obrzuca błotem szpiega i ostrzega kolegów przed pedagogiem i rychłą rewizją. Poszukiwania kryjówki zbuntowanych uczniów przez znieważonego pedagoga i władze kończą się niepowodzeniem.

Rozdział XVII
Borowicz przygotowuje do egzaminu dojrzałości. Zakochuje się w „Birucie”. Następuje zrelacjonowanie historii dziewczyny i rodziny Stogowskich. Borowicz pragnie bliżej poznać Annę. W tym celu wyczekuje pod jej domem, a nawet posuwa się do wyrwania kartki z pamiętnika z jej wpisem. Dochodzi do niemego wyznania miłości w parku, po czym dziewczyna nagle znika. Borowicz poświęca się nauce do matury.

Rozdział XVIII
Bohater zdaje egzamin dojrzałości i wybiera się na studia do Warszawy. Spędza wakacje w Gawronkach. Pewnego dnia przyjeżdża do Klerykowa, gdzie przypadkowo składa wizytę w upadającej stancji u Przepiórowskiej. Tam dochodzi do sprzeczki młodzieńca z rozgoryczonym i zawiedzionym życiem radcą Somonowiczem. W końcu Marcin idzie pod dom Anny. Dowiaduje się tam o wyjeździe rodziny w głąb Rosji. Zdruzgotany i zrozpaczony udaje się do znajomego parku, gdzie przypadkowo spotyka Andrzeja Radka. Chłopiec wyciąga do załamanego kolegi pomocną dłoń.

---