WSTĘP DO NAUKI O PAŃSTWIE I PRAWIE
1.Zakres przedmiotu wstępu do nauki o państwie i prawie.
Ideologia - zespół poglądów w świecie.
Doktryna - zespół poglądów w danym czasie w danym miejscu.
1. Istota wstępu do nauki o państwie i prawie jest mozaiką różnych dyscyplin, interdyscyplinarna :
teoria państwa i prawa - tworzenie konstytucji i instytucji w zakresie państwa i prawa;
historia państwa i prawa - zajmuje się tymi instytucjami, które już nie istnieją;
historia doktryn politycznych i prawnych (do rewolucji francuskiej) - czysta teoria prawa wg Kelsena - prawo jest budowane na wzór piramidy, norma niższego rzędu musi być zgodna z normą wyższego rzędu
dogmatyka prawa - zajmuje się prawem obowiązującym w danym czasie w danym miejscu, porównuje dane prawo z innym;
2. Drogi poznania przedmiotu:
podejście egzegetyczne - jakiego rodzaju podejścia stosujemy, staranie się poznania znaczenia słów;
podejście polityczne - pozwala nam dojrzeć, że człowiek jest istotą celową i zmierza do określonego celu. Podejście to służy podejściu do określonego kierunku polityki.
podejście psychologiczne - analiza naszych emocji związanych z danymi wydarzeniami;
podejście socjologiczne - badamy w skali makro jakie jest oddziaływanie społeczeństwa na państwo. Wzajemne relacje pomiędzy: państwem, prawem a społeczeństwem.
podejście prawno - historyczne - jak było i jak może być
podejście prawno - porównawcze. - zajmuje się obecnie obowiązującym prawem.
2. Definicja przepisu i normy prawnej.
Norma prawna - pewna prawidłowość o charakterze powtarzalnym. Powinność
prawidłowego zachowania się w określonej sytuacji. Reguła powinnego sposobu
postępowania jakiego domaga się od nas prawodawca.
Przepis prawny - wypowiedź językowa, zdaniokształtna, tworząca całość
gramatyczną i zawarta w tekście aktu prawnego.
Relacje pomiędzy pojęciem normy a przepisu w teorii prawa:
norma prawna i przepis prawny to pojęcia równoznaczne - odrzucamy tą koncepcję
przepis prawny jest pojęciem wyłącznym - wynika to z porównania języka prawnego (akty prawne), z językiem prawniczym. Norma prawna występuje tylko w języku prawniczym.
norma prawna jest pojęciem, które wysławiamy z treści przepisów prawnych - jedyna prawdziwa teoria. Przyjmuje , że norma prawna jest regułą postępowania, którą wysławiamy z treści przepisów prawnych. Zasada kontradyktaryjności - czyń uczciwie swoją powinność.
norma prawna jest pojęciem wyłącznym - koncepcja ta stoi na prawie natury, prawie wyższym, które sugeruje, że mamy się zachowywać zgodnie z własnym sumieniem. Trzeba czytać przepisy, z których te normy wynikają. Ważne są normy, a nie treść przepisu.
norma prawna jest znaczeniem przepisu prawa - spłycenie, ograniczenie trzech relacji, tak jakby z przepisu wynikała norma.
3. Budowa normy prawnej.
Norma prawna składa się z:
hipotezy - część normy prawnej, która odpowiada na pytanie o zakres
zastosowania normy prawnej. Kiedy i w jakich okolicznościach znajduje zastosowanie oraz jakich podmiotów dotyczy. W obrębie hipotezy możemy wydzielić następujące elementy:
- podmiotowe - podmioty prawa - do człowieka, np. wiek, stan majątkowy, cel, motyw, zamiar (czy norma znajduje zastosowanie wobec danej osoby, czy nie np. wiek - nieletni).
- przedmiotowe - zewnętrzne w stosunku do podmiotów prawnych, które też
decydują o zakresie zastosowania normy.
b) dyspozycji - jest tą częścią normy prawnej, która mówi jaki jest powinny sposób postępowania podmiotu, jeśli zajdą okoliczności wskazane w hipotezie i dotyczy podmiotów tam wskazanych. Jak należy się zachować, jakiego zachowania domaga się od nas przepis. Może być to
- obowiązek - nakazowego zachowania lub zakazane
- uprawnienia - kompetencje. Można dokonać wyboru postępowania z klasy
możliwych alternatyw i nie wiąże się to z żadnym skutkiem prawnym.
Uprawnienie jest sprzężone z obowiązkiem - jeśli ktoś ma uprawnienie, to
druga strona ma obowiązek.
W relacji sprzężenia uprawnienia z obowiązkiem należy zauważyć jaką formę przybrała :
- czynna - zależy od rodzaju stosunku
- bierna - łączy strony
c) sankcji - reakcja jaką podejmują organy państwa na zachowania, które są niezgodne z wymaganymi w dyspozycji i wymogami opisanymi w hipotezie dotyczy to kręgów tam wskazanych. Negatywna reakcja na zachowanie się niezgodne z wymogami.
Rodzaje sankcji:
- sankcja nieważności - podmiot dokonał czynności, ale nie osiągnął zamierzonego skutku, ponieważ nie zachował się zgodnie z obowiązującą
normą prawną.
- sankcja egzekucyjna - przymusowa realizacja obowiązków charakterze administracyjno - prawnym, np. zajęcie komornicze wynagrodzenia.
Sankcja egzekucyjna dzieli się na obowiązek majątkowy (zajęcia komornicze) i niemajątkowy (rozbiórka domu powstałego bez zezwolenia - zastępowalny i niezastępowalny - posyłanie dzieci do szkoły, szczepienia obowiązkowe)
- sankcja karna - ma charakter szczególny, uderza w wolność, uderza w majątek
Dyrektywy wymiaru sankcji karnej:
*resocjalizacja - nauczenie przestępcy życia na wolności. Proces ważny, aczkolwiek trudny.
*prewencja - szczególna (indywidualna) i ogólna (generalna) - powstrzymanie sprawcy od popełniania przestępstw w przyszłości.
Prewencja szczególna - polega na powstrzymaniu sprawcy, który już wcześniej dokonał przestępstwa - środki probacyjne (poddanie skazanego próbie, np. warunkowe zawieszenie kary) - środki izolacyjne (więzienie)
Prewencja ogólna - powstrzymywanie reszty społeczeństwa od popełniania przestępstw, pouczać społeczeństwo, że nie opłaca się popełniać przestępstw.
*długotrwała izolacja - typ sprawcy, który w inny sposób nie zaprzestanie przestępczej działalności, np. podpalacze, lubieżnicy (w Szwajcarii istnieje internowanie)
*dyrektywa sprawiedliwej odpłaty - karą jest wyrządzenie zła za zło, ale w imieniu prawa i miarkowana na zasadzie humanitaryzmu.
Rodzaje kar w Polsce:
*grzywna - kara o charakterze majątkowym w stawkach dziennych
*ograniczenie wolności - nakaz nieodpłatnej pracy na cele społeczne
*pozbawienie wolności - charakterze izolacyjnym - polega na faktycznym pozbawieniu wolności w Polsce od 1 m-ca do 15 lat (w szczególnych wypadkach 25 lat i dożywotnie pozbawienie wolności)
Kary pozbawienia wolności wykonuje się w Zakładach Karnych, które dzielimy na: dla młodocianych, pierwszy raz osadzonych, recydywistów, kobiet itp.
Środki karne (dawne kary dodatkowe), służą indywidualizacji represji karnej
*pozbawienie praw publicznych - orzeka się w sytuacji występków przeciw państwu (np. szpiegostwo) lub przestępstwo z niskich pobudek. Kara czasowa od 1 roku do 10 lat np. pozbawienie prawa wyborczego, degradacja do stopnia szeregowego
*zakaz prowadzenia pojazdów - utrata uprawnień
*zakaz wykonywania zawodu, wykonywania określonych czynności - można orzec dożywotnio
*zakaz prowadzenia działalności gospodarczej
*środki o charakterze majątkowym
- nawiązka - środek o charakterze majątkowym, zapłacenie kary na jakiś cel społeczny (PCK, Caritas ) stosuje przy przestępstwach przeciwko zdrowiu, życiu i mieniu
- świadczenie pieniężne - środek o charakterze majątkowym, zasądzenie kwoty pieniężnej na rzecz skarbu państwa np. przy warunkowym zawieszeniu wykonania kary
*przepadek przedmiotów
- owoce przestępstwa
- narzędzia przestępstwa
- przedmioty, których wytwarzanie, posiadanie jest zabronione
*pozbawienie sprawcy korzyści z przestępstwa - w szczególności przeciwko przestępczości zorganizowanej
*opublikowanie wyroku w prasie.
4. STRUKTURA NORMY PRAWNEJ - w teorii prawa wyróżniamy 4 koncepcje:
a) jednoelementowa - przyjmuje założenie, że wystarczający jest jeden element - dyspozycja - fałszywa
b)dwuelementowa - przyjmuje założenie, że potrzebne są dwa elementy w zależności od stosunków społecznych - dyspozycja lub sankcja, albo hipoteza - fałszywa
c)trójelementowa - przyjmuje założenie, że zawsze są trzy elementy - hipoteza, dyspozycja i sankcja - fałszywa
d)normy prawne sprzężone:
- norma sankcjonowana - postępowanie zgodne z normami
- norma sankcjonująca - jeżeli przekroczymy normę sankcjonowaną, to zaczyna działać norma sankcjonująca (kara) - obowiązek poniesienia
skutków prawnych i zobowiązanie organów prawnych do zrealizowania tej normy - prawdziwa - prawidłowo opisuje rzeczywistość
5.BUDOWA PRZEPISU PRAWNEGO - składa się z trzech elementów
a) poprzednik - ustala klasę okoliczności z jaką należy wiązać skutki prawne
b) następnik - ustala te skutki
c) funktor normotwórczy - łączy poprzednik z następnikiem w postać zdaniokształtną, gramatyczną.
6. PODZIAŁ NORM I PRZEPISÓW PRAWNYCH.
I.
a) nakazujące - określają sposób postępowania
b) zakazujące - zakaz określonego zachowani
c) dozwalające (uprawniające) - wybór zachowania
- uprawnienia słabe - pożyczam nie muszę chcieć zwrotu
- uprawnienia mocne - wolności np. w konstytucji
II.
Normy i przepisy wyższego rzędu i niższego rzędu
III.
a) bezwzględnie obowiązujące - nie dopuszcza jakichkolwiek odstępstw od jego brzmienia (terminów)
b) względnie obowiązujące - może zostać zmieniony mocą zawartej pomiędzy stronami umowy
III. Normy
lex perfecta - norma doskonała, zaopatrzona tylko w sankcję nieważności
lex plus quam perfecta - norma bardziej niż doskonała, zaopatrzona w sankcję nieważności i sankcję karną
lex minus quam perfecta - norma mniej niż doskonała, zaopatrzona jedynie w sankcję karną
d) lex in perfecta - norma niedoskonała - nie jest zaopatrzona w żadną sankcję
IV. Przepisy
a) konkretne - w sposób konkretny wskazuje powinny sposób postępowania
b) odsyłające - nie wskazuje powinnego sposobu postępowania i odsyła do innego źródła
c) blankietowe - nie wskazują powinnego sposobu postępowania, ale upoważnia (daje blankiet) do tego, aby organ hierarchicznie niższy takie przepisy stworzył
V. PRZEPISY
a) przepisy proste - ustalają skutki tylko jednego stanu faktycznego
b) przepisy złożone - ustalają skutki dwóch lub większej ilości stanów
faktycznych.
VI.
przepisy I stopnia - jakiekolwiek przepisy (wprost)
przepisy II stopnia - metaprzepisy - przepisy o przepisie (kiedy wchodzi w życie)
7. STOSUNKI PRAWNE (rodzaje, budowa - podmiot i przedmiot, fakty prawne).
Stosunki prawne są częścią stosunków społecznych. Niektóre stosunki nie mają nic wspólnego wspólnego prawem. Stosunek prawny jest to stosunek społeczny oparty o normę prawną. Norma prawna reglamentuje skutki stosunku prawnego.
Stosunki, których budowa, treść i kompetencje wyznacza się przez normę prawną noszą walor stosunku prawnego
Rodzaje stosunków prawnych (co do zasady):
stosunek prywatno - prawny - żaden nie może na siebie wpływać, bo są równorzędne, np. zakres prawa cywilnego
stosunki publiczno - prawne - jeden podmiot jest nadrzędny nad drugim i w sposób przymusowy kształtuje jego sytuację, np. administracyjno - prawne (organ państwa jest nadrzędny , może wymuszać określony sposób zachowania na obywatelach)
stosunki mieszane - z elementami prawa publicznego prawa prywatnego, np. prawo pracy.
Budowa stosunków prawnych - podmiot, przedmiot
a) podmiot stosunku prawnego - osoby fizyczne i prawne
- osoby fizyczne:
* zdolność prawna - od narodzin do śmierci (narodziny- od oddzielenia od matki, dziecko podejmuje samodzielnie czynności życiowe ( Nastiturus-od poczęcia, a nie narodzone), śmierć - śmierć mózgu, wyjątki - uznanie za zmarłego)
* zdolność do czynności prawnych - zdolność do tego, aby za pomocą składanych oświadczeń woli kształtować swoją sferę praw i obowiązków
1.pełna zdolność - zdolność do czynności prawnych (od 18 lat), wyjątek - zgoda S.R. na zawarcie związku małżeńskiego powoduje osiągnięcie zdolności do czynności prawnej
2.ograniczenie zdolności - (13-18 lat oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo) mogą dokonywać czynności prawnych za zgodą rodziców, opiekunów (13 do 18rok życia) lub kuratora w stosunku do osób ubezwłasnowolnionych
3.brak zdolności do czynności prawnych - (osoby do 13 roku życia lub osoby ubezwłasnowolnione całkowicie.
- osoby prawne - byt o charakterze organizacyjno - prawnym, (istnieją w
społeczeństwie, ale nierealnie).
*typy korporacyjne - elementem konstrukcyjnym jest pewna grupa osób (Sp. z o.o.)
*typy fundacyjne - elementem konstrukcyjnym jest masa majątkowa (uniwersytet).
Tryby powstawania osób prawnych:
*tryb o charakterze koncesyjnym - wola założycieli, czynności prawne i materialno - techniczne zmierzające do udzielenia koncesji, udzielenie koncesji jest momentem konstytutywnym uzyskania statusu osoby prawnej
*tryb o charakterze rejestracyjnym - tak samo jak w koncesyjnym, tylko momentem rozpoczęcia działalności jest moment rejestracji (wpis do odpowiedniego rejestru)
*tryb poprzez akt erekcyjny - osobowość prawna powstaje na drodze odrębnego aktu prawnego (uniwersytet powstaje na mocy ustawy).
Utrata osobowości prawnej - upadłość, realizacja celu, uchwała o likwidacji, wypis z rejestru, decyzja państwa.
Osoby prawne mają zawsze pełną zdolność do czynności prawnych.
b) przedmiot stosunku prawnego - uprawnienie i obowiązek.
Fakty prawne - są to wszelkie okoliczności wymienione lub wskazane w treści przepisu prawnego, które wywołują skutek w postaci narodzin stosunku prawnego, modyfikacji jego treści albo wygaśnięcia stosunku prawnego.
Podział faktów prawnych:
zdarzenia prawne - okoliczności zewnętrzne w stosunku do podmiotów prawa
b) działania prawne - czynności prawne- poprzez czynności prawne kształtujemy nowe obowiązki.
Element konieczny w czynności prawnej, to złożenie oświadczenia woli. Mogą to być czynności jednostronne (przyrzeczenie), dwustronne (umowa),
trójstronne (przekaz).
Nieważność oświadczenia, np. dla pozoru, podstępu, groźby.
Podział działań prawnych:
I. działania wolicjonalne - zamiarowe - zależne od woli, dzielimy na:
-czynności prawne
- decyzje administracyjne - rozstrzygnięcie organu administracyjnego.
Przepisy dokładnie regulują jakie elementy powinna zawierać decyzja.
Jeżeli czegoś brakuje, to decyzja jest nieważna.
Podział decyzji administracyjnych:
1. deklaratywne
2. konstytutywne
- orzeczenia sądowe : zapadają albo w postaci wyroków, albo w postaci postanowień - dzielą się na:
1. deklaratywne
2. konstytutywne
II. Działania niewolicjonalne - niezamiarowe
1. czyny zgodne z prawem
2. czyny niezgodne z prawem
a. wykroczenie
b. przestępstwa - czyny zabronione, szkodliwe społecznie
- występki - czyny zabronione, kara od 1 miesiąca ~ - zbrodnie - czyny kwalifikowane od lat 3
c. delikty prawa cywilnego - bezprawie cywilne, np. zniszczenie rzeczy, ale nie celowe; wyrządziłeś szkodę, jesteś zmuszony do jej naprawienia.
Za pomocą czynności prawnej kształtujemy sfery praw i obowiązków.
Czynności prawne - dzieją się za złożeniem oświadczenia woli:
- czynność jednostronna - testament
- czynność dwustronna - kupno - sprzedaży
- czynność trójstronna - ja przekazuję pieniądze na zapłacenie długu trzeciej osobie
Skutek konstytutywny - decyzja, czy też orzeczenie wywołuje zmianę w systemie prawnym.
Skutek deklaratywny - polega na tym, iż to przekształcenie tego stanu prawnego wypływa ze skutków prawa, to tylko potwierdza, ale nie wywołuje skutku.
8. Zasady prawa.
Zasady prawa są normami o charakterze naczelnym, wskazują kierunek jego
stosowania oraz wskazują kierunek jego wykładni. W jednym systemie prawa nie
może być dwóch zasad wzajemnie sprzecznych.
Najważniejsze zasady wynikają z konstytucji, z ustaw. Polska jest demokratycznym państwem prawa urzeczywistniającym zasady prawa.
Zasady prawa:
zasada równości wobec prawa
zasada bezpieczeństwa obrotu prawnego (bezpieczeństwa prawnego obywateli)
zasada minimalnego przymusu
zasada lex retro nom agit - prawo nie działa wstecz
zasada in nubio pro reo - wszelkie nie dające się usunąć wątpliwości należy tłumaczyć na korzyść
zasada pacta sund servanta - umów należy dotrzymywać
zasada nemo indem in causa sua - nie bądź sędzią we własnej sprawie
zasada resiudicata ne bis in iden procedatur - dwa razy w tej samej sprawie się nie procesuje
zasada nullum crimen, nulla pena sine legem - nie ma przestępstwa, nie ma kary bez prawa, bez ustawy.
9. Drogi dochodzenia do prawdy.
Drogi dochodzenia do prawdy - musimy ustalić stan faktyczny. Dowodzenie określonych okoliczności, wierna kopia rzeczywistości, co oznacza, że osiągamy stopień prawdy materialnej. Odrzuca się wówczas prawdę formalną (uprawdopodobnienie, że tak prawdopodobnie było) i przechodzi się na grunt prawdy materialnej.
Prawda materialna służy opisowi prawdy, prawdy tj. opisowi rzeczywistości
Prawda formalna - mniejsza prawda - uprawdopodobnienia, że tak prawdopodobnie było.
Dowodem może być wszystko.
10. domniemania faktyczne i prawne.
Instytucja domniemania uprawdopodobinenia - skrót na drodze do prawdy.
Rodzaje domniemań:
faktyczne - przyjmujemy założenie pewnego związku, który zachodzi między
faktami. Pewne fakty ze sobą występują na zasadzie bardzo dużego prawdopodobieństwa i zazwyczaj w istocie tak jest. Są to tzw. związki normalne, typowe, zgodne z naszym doświadczeniem życiowym. Przyjmuje się za prawdziwe fakty, których nie można udowodnić, ale wynikają one z
innych faktów udowodnionych. Wolno nam przyjąć tylko związki typowe, zwykłe, następstwo związków przyczynowo - skutkowych.
domniemanie prawne - opiera się o normę prawną, wynikają z normy prawnej.
- domniemanie niewinności
- domniemanie, że dziecko pochodzi z małżeństwa
- domniemanie własności
- domniemanie pełnomocnictwa
- domniemanie dobrej wiary
Nie zastanawiamy się co z faktami, stosujemy się do norm.
Domniemanie można obalić.