Koncepcja polityki zagranicznej USA po zimnej wojnie

1. Zakończenie zimnej wojny i wpływ na politykę zagraniczną USA

Po zimnej wojnie, wraz ze zniknięciem głównego oponenta jakim było ZSRR, USA stanęły przed koniecznością przeformułowania celów oraz środków i metod polityki zagranicznej.

Wyodrębniło się kilka antagonistycznych koncepcji, które można ując w dychotomiczny sposób:

1. czy politykę zagraniczna należy prowadzić zgodnie z koncepcją realizmu czy idealizmu(liberalizmu)?

1. liberalizm - (m.in. Woodrow Wilson)USA maja obowiązek różnymi środkami dążyć do szerzenia pokoju i demokracji, przy aktywnej współpracy z innymi państwami,

2. realizm - postrzegają stosunki międzynarodowe postrzegane w kategoriach siły i interesu; USA powinny działać samodzielnie na arenie międzynarodowej i dbać o interesy - prawo międzynarodowe jest słabe,

2. kwestią realizm vs liberalizm została rozszerzona o spór izolacjonizmu i internacjonalizmu,

1. izolacjonizm - ograniczenie aktywności amerykańskiej na arenie międzynarodowej(głoszony m.in. przez republikanina P.Buchanana, kontrkandydata Bush'a, który stracił przez to popularność); odciążenie gospodarki w związku z aktywnością w wielu regionach świata,

2. internacjonalizm - zaangażowanie na arenie międzynarodowej;

3. w ramach internacjonalizmu, będącego poglądem powszechniejszym, wykształciły się dwa nurty: unilateralizm i multilateralizm,

1. unilateralizm - działanie na arenie międzynarodowej powinny być podejmowane na warunkach i w interesie USA, instrumentalnie; USA jako światowy „szeryf”(wywodzi się to z koncepcji „światowego policjanta” F.D.Roosvelt'a), sam podejmuje działania, bez względu na zdanie innych; USA jako jedyne państwo zdolne do światowego przywództwa,

2. multilateralizm - prowadzenie polityki zagranicznej we współpracy z inny państwami i instytucjami międzynarodowymi przy: wzajemnym dostosowywaniu interesów, akceptacji zróżnicowania potencjałów państw i podziale kosztów,

3. ograniczony(pragmatyczny) multilateralizm - koncepcja będąca wynikiem krytyki multilateralizmu; (wg R.Kagana) sam multilateralizm jest nieskuteczny, powinien być podporządkowany interesom USA; współpraca z innymi aktorami międzynarodowymi przy dominacji USA,

wg Krauthammera, polityka USA po zimnej wojnie odznaczała się pseudomultilateralizmem - dominacja USA przy pomocy sił innych państw, pod pozorem koncepcji bezpieczeństwa zbiorowego;

wg Kagana, tendencje unilateralne są zrozumiałe, wynikają z nacjonalizmu

2. Założenia polityki zagranicznej administracji George'a Busha

• administracja G. Busha(od stycznia 1989) była pierwszą, która musiała zmierzyć się z po zimnowojenną rzeczywistością,

• program przedstawiony podczas wyborów był nieadekwatny do aktualnej sytuacji,

• początkowo działania USA były improwizowane, bez planowania na dłuższy okres,

• Bush był zwolennikiem internacjonalizmu, co skutkowało licznymi interwencjami na świcie, np. Zatoka Perska 1990/91; jego polityka choć po części opierała się o koncepcje multilateralną(działania w oparciu i z udziałem ONZ), to w razie takiej konieczności USA były gotowe do samodzielnego działania,

• wojna w Zatoce zapoczątkowała (wg Krauthammera) okres Pax Americana, światowej dominacji Stanów Zjednoczonych, oraz do wytyczenia polityki „nowego ładu światowego”,

• „nowy ład światowy” przedstawiony w wystąpieniu G.Busha w Kongresie 11.IX.1990 i w orędziu o stanie państw z 29.01.1991:

• świat wolny od zagrożeń terroryzmu;

• współpraca różnymi aktorami areny międzynarodowej, pod przewodnictwem USA,

• dążenie do uniwersalnych wartości: pokoju, bezpieczeństwa, wolności i zasad prawa,

• USA przez swoja potęgę jest zobligowane do walki o pokój i demokrację - misja Stanów Zjednoczonych,

• zmodyfikowany multilateralizm,

• w rzeczywistości, poza wojną w Zatoce Perskiej, USA nie podejmowały działań w skali globalnej,

3. Założenia polityki zagranicznej administracji Billa Clintona

• Clinton prezydentem od stycznia 1993, w kampanii wyborczej uwagę poświęcał sprawom wewnętrznym kraju,

• w wystąpieniu z 23.01.1993 stwierdził on konieczność dostosowania się do nowych warunków; konflikty etniczne, broń masowego rażenia, narkobiznes, rozprzestrzenianie się AIDS, ekologię,

• resortowi spraw zagranicznych zarzucano niekompetencję, jednak wypracowała ona założenia polityki zagranicznej, które zostały przedstawione w marcu 1993:

• bezpieczeństwo ekonomiczne jako priorytet,

• zachowanie zdolności sił zbrojnych i dostosowanie do nowych warunków,

• promocja demokracji i zasad wolnego rynku,

• we wrześniu 1993 sprecyzowano te założenia:

• wzmacnianie wspólnoty państw demokratycznych i wolnorynkowych,

• popieranie państw wprowadzających demokracje i gospodarkę rynkową,

• zapobieganie aktom agresji i popieranie liberalizacji w reżimach niedemokratycznych,

• udzielanie pomocy humanitarnej jako narzędzie krzewienia demokracji i zasad wolnorynkowych,

• realizacja takiej polityki wymagała intensywnej współpracy międzynarodowej 0 stanowczy multilateralizm,

• interwencja w Somalii i na Haiti w latach 1993/94 z ramienia ONZ wzbudziła nieufność co do realnych możliwości ONZ'u,

• luty 1996 - Narodowa Strategia Bezpieczeństwa: Zaangażowanie i rozszerzenie:

• potrzeba przejęcia przez USA światowego przywództwa,

• główne cele polityki zagranicznej USA: wzmocnienie bezpieczeństwa, wspieranie narodowego dobrobytu, promocja demokracji, poprzez działania jednostronne lub partnerskie i wielostronne o ile pokrywają się z interesami USA,

• w pierwszej części określono przypadki użycia siła zbrojnych: w ramach ochrony interesów, zapobieganie i powstrzymywanie konfliktów, zapobieganie rozprzestrzeniania broni masowego rażenia, przeciwdziałania terroryzmowi,

• w drugiej części: wzmacnianie konkurencyjności rynku i współpracy z innymi rynkami(w ramach org. I umów międzynarodowych),

• w trzeciej określona zostaje potrzeba szerzenia demokracji, rozszerzania międzynarodowych organizacji demokratycznych państw,

• czwarta część odnosi się do konkretnych regionów świata,

• wszystkie założenia zostały rozszerzone w kolejnej strategi, przedstawionej w październiki 1998 roku,

• obie strategie zakładały multilateralizm pod przewodnictwem USA,

• polityka administracji Clintona ewoluowała od multilateralizmu, w pierwszej kadencji, do unilateralizmu w drugiej kadecji(ataki na bazy terrorystyczne w Sudanie i Afganistanie, interwencje w Tanzanii i Kenii, niepodpisanie traktatu z Kyoto, interwencja w Kosowie, niepodpisanie statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego), co łączyło się z wzrastającymi wpływami republikanów,

4. Założenia polityki zagranicznej administracji George'a W. Busha

• G.W.Bush objął fotel prezydenta w styczniu 2001, zarzucano mu niekompetencje i ignorancję w sprawach międzynarodowych, ale otoczył się doświadczonymi ludźmi,

• neokonserwatyści krytykowali multilateralizm, byli przeciwni izolacjonizmowi ale nie popierali również konserwatywnego realizmu,

• uważali iż niezbędne jest: zwiększenie wydatków na zbrojenia, zdecydowana obrona interesów USA, wzmocnienie przywództwa USA na świecie, walka z reżimami niedemokratycznymi - zwrot ku unilateralizmowi,

• priorytety polityki zagranicznej administracji Busha, ukształtowane przez Condoleezza Rice:

• użycie sił zbrojnych w celu propagowania potęgi USA i w obronie ich interesów,

• promowanie wzrostu gospodarczego i otwartości politycznej,

• odnowienie związków z sojusznikami bliskimi ideologicznie,

• współpraca z Chinami i Rosją,

• stanowcze działania wobec reżimów „zbójeckich”,

• Rice krytykowała multilateralna politykę Clintona, twierdząc iż głównym celem polityki powinno być realizowanie interesów USA, a nie iluzorycznej społeczności międzynarodowej,

• „nowy realizm” - nowe zagrożenia wymagają stanowczego działania, także niezgodnego z prawem międzynarodowym,

• administracja Busha nie podejmowała zdecydowanych działań do ataku 11.IX.2001, który to stał się punktem zwrotnym polityki zagranicznej USA tego okresu,

• 20.IX.2001 - nowe załozenia polityki zagranicznej - walka z terroryzmem: 07.10.2001 - operacja „Trwała Wolność: w Afganistanie,

• wrzesień 2002 - Narodowa Strategia Bezpieczeństwa:

• I - strategia zagraniczna USA,

• II - propagowanie wartości demokratycznych,

• III i V - walka z terroryzmem i rozprzestrzenianiem broni masowego rażenia,

• IV - współpraca w rozwiązywaniu konfliktów regionalnych,

• VI - zainicjowanie nowej ery wzrostu gospodarczego,

• VII - pomoc krajom słabiej rozwiniętym,

• VIII - zacieśnienie współpracy między państwami silniejszymi,

• IX - podsumowanie,

• misja mocarstw w walce z terroryzmem i zagrożeniem bronią masowego rażenia - w tym możliwość akcji prewencyjnych,

• wraz ze strategia przyjęto cały pakiet dokumentów o bezpieczeństwie wewnętrznym USA,

• wojna w Iraku marzec 2003, przejście do polityki unilateralizmu - lekceważenie międzynarodowej opinii publicznej przez administrację USA,

• wraz z drugą kadencja Busha - kontynuacja polityki, przy próbie poprawy stosunków z państwami Europy,

Polityka wobec Rosji i innych państw poradzieckich

ZSRR rozpadło się na 15 państw, z Federacja Rosyjską w roli sukcesorki Związku Radzieckiego. FR nie jest oponentem na miarę tego, jakim było ZSRR, nie dysponuje jego potencjałem - nie jest oceniane nawet jako cesarstwo globalne, ale raczej jako regionalne.

W nowych relacjach USA z FR zauważa się trzy płaszczyzny:

• bilateralną - kwestie dwustronne,

• regionalną - stosunku FR z regionem postradzieckie,

• ponadregionalną - polityka wychodząca poza region,

1. Interesy i cele USA wobec Rosji i obszaru poradzieckiego

Najważniejsze dla USA jest utrzymanie stabilizacji w regionie, poprzez:

• zapobieganie rozprzestrzeniania broni masowego rażenia,

• utrzymanie strategicznej równowagi potencjałów jądrowych,

• współpraca z Rosja i państwami środkowoazjatyckimi

jest to fundamentalne dla realizacji pozostałych interesów. Przeszkadza w tym rozprzestrzenianie się ideologi fundamentalizmu i islamskiego ekstremizmu i terroryzmu.

Dla utrzymania stabilizacji kluczowe będzie propagowanie demokracji i wolnego rynku na terenach postradzieckich. Sąsiedztwo Bliskiego Wschodu i zasobność tych obszarów w surowce tworzy ten obszar wyjątkowo atrakcyjnym i podatnym na wpływy USA.

Już w SBN z 2002 roku uznano, iż należy zapobiegać utracie światowej dominacji przez USA, wymieniając FR i ChRL jako istotnych oponentów. Konkurencja wyraźnie zarysowuje się w ramach „gry kaspijskiej” o surowce.

Na początku lat 90 wykształciły się wśród elity władz USA dwa koncepcje polityki wobec FR:

1. dążenie do wpłynięcia na politykę FR, niedopuszczenie do odzyskania przez nią wpływów w regionie - założenie iż pomimo osłabienia potencjału FR zachowuje ona silne możliwości wpływu,

2. Rosja nie jest uważana ani za partnera ani realnego konkurenta dla wpływów USA i ich interesów

W stosunkach USA i FR wyróżnić można 3 okresy:

1. 1991-93 - „miesiąc miodowy”,

2. 1994-99 - przejście do polityki realizmu,

3. po 99 - Rosja partnerem strategicznym USA,

2. Inicjatywy i działania USA wobec Rosji i państw poradzieckich

2.1 Sukcesja poradzieckiej broni jądrowej i nieproliferacja broni masowego rażenia

• po rozpadzie ZSRR jego potencjał jądrowy pozostał na terytorium wielu państw(m.in. Ukraina, Białoruś, Kazachstan) - USA zabiegało, alby wszystkie zostały zwrócone FR,

• USA pomagało w demontażu i neutralizacji broni biologicznej i chemicznej, oraz miejsc ich produkcji będących w rękach Kazachstanu i Uzbekistanu,

• program CTR(inicjatywa Nunna-Lugara) - pomoc finansowa USA dla państw poradzieckich mająca na celu: rozwiniecie kontroli nad poradzieckim arsenałem nuklearnym, ograniczenie rozprzestrzeniania tej broni, ograniczenie rozprzestrzenia technologii nuklearnych; w ramach programu realizuje się projekty w zakresie bezpieczeństwa i kontroli przechowywania broni nuklearnej, jej demontażu i niszczenia, likwidacji zbrojeń i broni chemicznej i biologicznej,

• w 2001 Departament Energii stwierdził iż największym zagrożeniem dla USA będzie przejecie przez „państwa zbójeckie” postradzieckiej broni jądrowej - zwiększono wydatki budżetowe na CTR

2.2. Utrzymanie amerykańsko-rosyjskiej równowagi strategicznej

• Rosja i USA pozostają największymi posiadaczami broni nuklearnej, podjęto wiele układów regulujących tę materię:

• SALT jeszcze za ZSRR,

• NPT - traktat o nie rozprzestrzenianiu broni jądrowej,

• START I - Układ o redukcji strategicznych potencjałów ofensywnych - 31.VII.1991 - podpisały również Ukraina, Białoruś i Kazachstan(NPT) - później memorandum z grudnia 1994 o bezpieczeństwie tych republik,(obowiązywał do 2009)

• START II - 3.01.1993 - miał zapobiec pierwszemu jądrowemu uderzeniu(?) - ratyfikowany przez USA w 1996 i Rosję w 2000,

• ABM - układ o ograniczeniu systemów obrony przeciwrakietowej; później wyłączone z niego pewne kategorie broni - USA nie chciały zrezygnować z planów budowy systemu obrony przeciwrakietowej,

• układ o nowych stosunkach strategicznych z maja 2002,

• SORT - układ o redukcji strategicznych potencjałów ofensywnych z maja 2002,

2.3. Współpraca w walce z terroryzmem międzynarodowym

• po atakach terrorystycznych z 2001, doszło do zacienienia współpracy, Rosja zaproponowała pomoc:

• wymianę informacji wywiadowczych dot. infrastruktury baz terrorystycznych w Afganistanie,

• udostępnieniu korytarzy powietrznych nad FR,

• pomoc w udostępnieniu korytarzy powietrznych republik azjatyckich(zgoda na obecność)

• pomoc w akcjach poszukiwawczych,

• pogłębienie współpracy z NATO,

• Rosja była dla USA cenniejszym partnerem niż NATO; wiele republik poradzieckich udzieliło pomocy(bazy, korytarze powietrzne)

• w 2002 - powołanie amerykańsko-rosyjskiej grupy roboczej do spraw terroryzmu

2.4. Przeciwdziałanie zagrożeniom dla bezpieczeństwa w regionie euroazjatyckim

• region Azji Środkowej nabrał znaczenia w polityce zagranicznej USA po 11.IX.2001 oraz w kontekście fundamentalizmu i ekstremizmu islamskiego,

• centrum fundamentalizmu umiejscawia się w Kotlinie Fergańskiej, na pograniczu Tadżykistanu, Kirgistanu i Uzbekistanu, samo zaś zjawisko jest głęboko powiązane z sytuacja społeczną-gospodarcza tych regionów,

• pomimo iż fundamentalizm został uznany za zagrożenie dla bezpieczeństwa USA, władze obrały wobec niego niespójna politykę(np. Działania przeciwko, Islamskiemu Ruchowi Uzbekistanu, przy akceptacji partii Hizb Ut-tahir- obie grupy fundamentalistyczne o tendencjach terrorystycznych),

• z działalnością ekstremistów łączy się przestępczość zorganizowana, czemu sprzyja:

• słabość struktur państwowych państw poradzieckich,

• problemy gospodarcze generujące nielegalna działalność,

• położenie geopolityczne(szlaki przemytu narkotyków na zachód),

• korupcja instytucji państwowych,

• zauważa się więzi między polityka a przestępczością(np. finansowanie celów politycznych przez narkobiznes),

• USA przeznaczyło spore fundusze w latach 1992-2003 na walkę z proliferacją, terroryzmem i kontrolę granic, m.in. w ramach programów CASI, po 2004 wiele funduszy na walkę z narkobiznesem,

• po rozpadzie ZSRR „odmrożone” zostały stare konflikty regionalne,

• sprawa Czeczeni:

• Clinton popierał integralność Rosji w trosce o jej stabilność,

• w II kadencji odszedł jednak od zdanie, iż Czeczenia jest sprawą wewnętrzna FR,

• po 2001 w związku ze sprzecznymi interesami: partnerstwa z Rosją, stabilizacji regionu i ochrony interesów i w związku z powiązaniami Czeczenów z terrorystami zmniejszyła się presja USA w tej sprawie,

2.5 Inicjatywy i działania na rzecz integracji Rosji i państw poradzieckich z systemem państw zachodnich

2.5.1. Wspieranie przemian demokratycznych i wolnorynkowych w Rosji

• w interesie USA jest pomoc gospodarcza Rosji, w celu jej demokratyzacji - dzięki temu może stać się bardziej przewidywalnym i podatnym na wpływy partnerem,

• największa pomoc FR dostała za Clintona, co pomogło jej wydostać się z ciężkiej sytuacji gospodarczej i zapewniło II kadencje dla Jelcyna(a nie nacjonalistom); nie doszło do wyraźniej demokratyzacji.

• Za Busha, choć na FR patrzono przez pryzmat łamania praw człowieka i obywatela, praw politycznych; to była ona partnerem międzynarodowym USA, m.in. w walce z terroryzmem,

• maj 1997 - uregulowanie kwestii akcesji państw poradzieckich do NATO,

• FR uzyskała potężna pomoc finansową ze strony USA,

5.2.2. Wspieranie przemian demokratycznych i wolnorynkowych w republikach poradzieckich

• 1992 - Freedom support act, 1999 - silk road act - pomoc materialna dla republik poradzieckich,

• USA rozumiało wagę trudności w demokratyzacji tych terenów, za najbardziej represyjne systemy polityczne uznano Turkmenistan i Uzbekistan, zaś w Kirgistanie i Kazachstanie zauważono pozytywne zmiany; Tadżykistan - łamanie praw człowieka - USA nie wytykało im jednak błędów, łamania praw człowieka, itd. oskarżano o korupcje i nietransparentość władzy,

• Ukraina - oskarżenie o łamanie praw człowieka,

• „kwiatowe rewolucje” w Gruzji(„rewolucja róż” 2003/04 - Saakaszwili zamiast Szewardnadze), Ukrainie(„pomarańczowa rewolucja” 2003/04 - Juszczenko zamiast Janukowycz i Kuczma) i Kirgistanie(„tulipanowa rewolucja” 2005 - odsuniecie Askara Akajewa) - głowami państw zostają prozachodni politycy - USA groziły sankcjami ekonomicznymi w razie fałszowania wyborów,

• „kolorowe rewolucje” argumentem USA przeciwko ostatniej dyktaturze w Europie - Białorusi,

2.6 Umacnianie wpływów USA na obszarze poradzieckim

• Sprzeczna polityka wobec Rosji:

• główny partner jednostronny i wielostronny, w rozwiązywaniu problemów regionu

• główny rywal, w związku z odradzającymi się tendencjami imperialistycznymi,

• kwestia innych aktorów sceny azjatyckiej: Chiny, Turcja,

• do połowy lat 90 - drugorzędne znaczenie Azji dla USA, brak interesów,

• wzrost znaczenie w związku z posiadaniem surowców, strategiczne znaczenie złóż kaspijskich dla USA,

• problem współpracy Iranu i Rosji, krytyka przez USA, ostrzeżenia użycia nietypowych środków obrony interesów - bez odpowiedzi ze strony Kremla i Teheranu, program nuklearny Iranu zaburzający równowagę w regionie,

• W kwestii Iranu USA może:

• odnieść się do europejskich sojuszników o pomoc w nacisku,

• zacieśnienie współpracy z Rosją w kwestii broni masowego rażenie(by nie wspomagała Iranu),

• zaproponowanie Iranowi rekompensatę za porzucenie programu atomowego,

3. Efektywność polityki USA wobec Rosji i obszaru poradzieckiego

• najbardziej skutecznie oceniane są działania dyplomatyczne USA w kwestii proliferacji i równowagi atomowej,

• wątpliwości co do skuteczności, budzi kwestia szerzenia demokracji i praw człowieka przez USA, niespójne stanowisko USA, instrumentalne traktowanie tego problemu,

• dwuznaczne podejście do fundamentalizmu i ekstremizmu - brak całościowej strategii,

• głównym środkiem działania USA jest wzmacnianie wpływów na obszarze poradzieckim, często wbrew rachunkom ekonomicznym(niekorzystnie dobrani partnerzy),

• czynniki utrudniające skuteczności polityki USA w regionie:

• mało doświadczenia w regionie, USA zaangażowane od niedawna,

• wykorzystanie rozwiązań podobnych do tych względem ameryki łacińskiej - nieadekwatne do sytuacji euroazjatyckiej,

• stronniczość w działania pokojowych,

• niedocenianie roli Rosji w regionie,

• USA brakuje przemyślanej i całościowej wizji stosunków zagranicznej wobec Rosji i obszaru poradzieckiego,