Profesor Stefan Szuman pisząc o „talencie pedagogicznym” twierdzi, że nikt nie rodzi się nauczycielem i talent pedagogiczny nie jest zdolnością wrodzoną. Według Szumana, każdy człowiek utalentowany rodzi się z pewnymi cechami, które warunkują, że talent powstanie i rozwinie się w sprzyjających okolicznościach.
W rozprawie Talent pedagogiczny przedstawia swoje zapatrywania na osobowość nauczyciela i talent pedagogiczny.
Pierwszym zagadnieniem, które porusza w swej rozprawie jest problem talentu pedagogicznego.
Wyróżnia trzy podejścia do tematu. Pierwszym z nich jest tzw. ocena „urzędowa” albo „zawodowa” polegająca na określeniu kwalifikacji i zdolności zawodowych „Władze szkolne mają obowiązek dbać o to, aby do szkół, w charakterze nauczycieli, dostały się jednostki do zawodu nauczycielskiego nie tylko zdatne, ale odpowiednio zdolne.” Autor wskazuje wady tej oceny a mianowicie: subiektywność, formalność i powierzchowność. „Każdy dyrektor i wizytator ocenia według swojego punktu widzenia. Brak norm, które by pozwalały poszczególne oceny oprzeć na tych samych kryteriach. Ocena urzędowa ma charakter oceny „fachowej”, tj. oceny fachowca przez fachowca, przy czym jednak poszczególni „rzeczoznawcy” nie posiadają unormowanych, wspólnych kryteriów oceny.” Ocena ta ma jeszcze jedną wadę a mianowicie nie ma na celu poznania ani zdolności ani talentu ani też wartości nauczyciela, lecz ważny jest tutaj interes szkoły.
Drugie podejście to podejście „psychologiczno-pedagogiczne”. Psycholog i pedagog przystępują do badania osobowości nauczyciela mają na uwadze „poznanie tych cech i dyspozycji psychicznych nauczyciela, które decydują o tym, że jest on dobrym nauczycielem i utalentowanym wychowawcą.”
Trzecia możliwość oceny to porównanie z teoretycznym nauczycielem idealnym albo „nauczycielem doskonałym” Szuman szerzej rozwija problem nauczyciela doskonałego. Jest jednak zdania, że takiego wzoru - ideału, czy choćby zbioru pewnych norm, którym powinien odpowiadać nauczyciel, nie sposób określić, ponieważ nie istnieje jeden typ dobrego pedagoga.
W dalszych swoich rozważaniach Szuman stara się odpowiedzieć na pytanie: Czy istnieje wrodzony talent pedagogiczny? Określa zdolności jako „ cechy wrodzone (związki, dyspozycje) już z przyrodzenia predestynowane do silnej aktualizacji, wyrastające natężeniem ponad przeciętną normę i umożliwiające osiągnięcia nadprzeciętnych sprawności i rezultatów w dziedzinie życiowego lub zawodowego zastosowania tych cech.” Zdaniem Szumana żaden człowiek nie nosi w sobie talentu, ale przynosi ze sobą na świat pewien zespół cech, które warunkują to, że talent powstanie.
Analizując pojęcia zdolności dochodzi do wniosku, że nie istnieje wrodzony talent pedagogiczny, jako odrębna fundamentalna cecha, ani też jako jednolita struktura kilku wrodzonych istotnych cech, w które są wyposażone wszystkie jednostki, wykazujące później talent pedagogiczny. Autor przyznaje, że jedni ludzie są bardziej predysponowani do zawodu nauczycielskiego niż inni.
Polemizując z innymi autorami uważa, że takie dyspozycje jak „miłość”, „zdolność sugestywna” czy też „zdolność do kontaktowania społecznego” nie można uważać za wrodzone. Głównym źródłem, z którego nauczyciel - wychowawca ma możliwość czerpania wybitnej działalności w swym zawodzie jest osobowości nauczyciela. Szuman zakłada jednak, że jest to możliwe tylko wówczas, jeśli jest odpowiednio ukształtowana. Proces kształtowania osobowości odbywa się w toku pracy zawodowej a zadatki na osobowość posiada każdy.
Twierdzi w związku z tym, że to, czy talent się obudzi do życia i rozwinie, gdy stanie się potrzebny, zależy przede wszystkim od stopnia oddania się swemu zawodowi.
Zdaniem Szumana konieczne jest wystąpienie dwóch elementów w osobowości doskonałego nauczyciela - wychowawcy. Po pierwsze bogactwo jego własnej osobowości. Przez bogatą osobowość nauczyciela rozumie nie tylko wyposażenie jej przez naturę, ale przede wszystkim to, co sam on w niej wykształcił, zgromadził
i ukształtował. Drugim elementem jest umiejętność oddziaływania na innych. Według Szumana tylko harmonijne współwystępowanie tych dwóch elementów warunkuje pełną osobowość nauczyciela, która jest podstawowym warunkiem talentu a co za tym idzie możliwością osiągnięcia efektów czy sukcesów wychowawczych.
Zdaniem Szumana „w zawodzie pedagogicznym osobowość wychowawcy gra rolę istotną. Bo przecież nauczyciel nie jest bezdusznym zbiornikiem wiedzy, nie jest mówionym podręcznikiem, nie jest naczyniem, w który wiedza zostaje mechanicznie zdeponowana i nagromadzona, aby ją stąd niejako rozlewano znów mechanicznie- na razie- jeszcze mniej pojemnych naczyń, którymi są umysły uczniów. Jako wychowawca- nauczyciel też nie jest zbiorem norm i przepisów etycznych i wychowawczych, nie jest bezosobistym prawem i kodeksem wychowania. Prawdziwy nauczyciel i wychowawca nie jest tylko zwykłym pośrednikiem między wiedzą i uczniem, między programem nauczania a jego wykonaniem, lecz autonomiczną jednostką wychowującą, która uczy i wychowuje zawsze swoim stylem i swoja manierą, swoją osobowością, a wychowuje dobrze tylko w miarę udoskonalenia swego stylu, swej maniery, swej osobowości, na usługach pedagogicznego powołania.”
O cechach osobowości nauczyciela prof. Szuman mówi, że nikt nie jest i być nie może nauczycielem idealnym, doskonałym w tym znaczeniu, że posiadałby wszystkie w ogóle dodatnie cechy, zdolności i cnoty, które by mu pozwoliły uczyć w sposób doskonały i wychowywać każdego ucznia tak dobrze, że wszyscy jego wychowankowie byliby jednostkami, z których jego działalność pedagogiczna zrobiłaby to, co względem umysłowym i moralnym z nich w ogóle najlepszego zrobić można. Nauczyciel może mieć różny temperament, co nie wpływa na jego wyjątkowe utalentowanie. Wszystko zależy od tego, jak dany profesor umie zużytkować to usposobienie, które posiada, dla celów pedagogicznych. Sangwinik swą lekkością, bystrością, ruchliwością będzie mógł ożywiać tok lekcji, ale łatwiej będzie pedagogiem mniej konsekwentnym od flegmatyka, mniej gruntownym i pogłębionym od melancholika, mniej stanowczym niż choleryk. Cechy temperamentu są w zasadzie neutralne. Na próżno pedagog z natury łagodny będzie starał się być nieustępliwy, a władczy będzie próbował zniżyć się do poziomu wychowanków.
Wśród istotnych cech talentu pedagogicznego wymienia się między innymi tzw. takt pedagogiczny, jest on pewną formą postępowania z ludźmi, tak, aby ich nie urazić, aby zachować ich przychylność, oddziaływać na nich tak, jak się zamierza, a jednak nie wywoływać zbytniego oporu, unikając niepotrzebnych konfliktów i starć. Takt polega, więc na tzw. intuicji psychologicznej. Poza tym wymaga znajomości głębokiej i trafnej własnych walorów, wad i możliwości, wymaga środków działania, którymi trzeba dysponować.
Pisząc o zaletach moralnych nauczyciela profesor uważa, iż wychowawca, podobnie jak artysta, ma swój osobisty styl działania, modelowania i kształtowania wychowanków, swoją manierę pedagogiczną; metody i sposoby oddziaływania wychowawczego. Jednak prawdziwy pedagog nie widzi w sobie modelu, według którego pragnąłby kształtować wychowanka, lecz modeluje go według pewnego ideału, ku któremu potencjalne możliwości wychowanka posiada. Stosunek pedagogiczny między wychowawcą a wychowankiem polega przede wszystkim na tym, że pierwszy daje, a drugi odbiera. Prawdziwy wychowawca karmi tym, co sam posiadł, dysponuje i szafuje własnym majątkiem duchowym, obdarowuje wychowanka, bo sam osobiście jest bogaty. Prawdziwy wychowawca musi, zatem być bogaty, to znaczy posiadać bogata osobowość, bogatą już dzięki wyposażeniu przez naturę, ale przede wszystkim bogatą dzięki temu, co sam w niej wykształcił, nagromadził, zebrał i ukształtował. Istotną cechą jest zdaniem autora właśnie to bogactwo.
Autor w swej rozprawie porusza też zagadnienie Nauczyciel a potrzeby szkolnictwa. Według niego przeciętny, rzeczywisty nauczyciel nie jest ani talentem pedagogicznym, ani ideałem nauczyciela, a jednak, jeżeli nie ma się stać rutynistą musi obudzić drzemiące w nim talenty, dążyć do pewnego ideału, który w ramach jego osobowości zrealizować można. Zawód nauczyciela i wychowawcy, z punktu widzenia potrzeb szkolnictwa i społeczeństwa, wymaga nie tyle specjalnych, wybitnych uzdolnień i talentów, ile ludzi gotowych do oddania się swemu zawodowi w tej mierze, aby cała ich struktura psychiczna nastawiła się na funkcje wychowania. Nastawienie to powinno być tak silne i istotne, żeby z indywidualnych, neutralnych związków i dyspozycji wyrosły uzdolnienia i żeby osobowość, gotowa do podjęcia misji wychowawczej, wobec tego zadania dążyła do pogłębienia, do bogactwa wewnętrznego i do dojrzałości duchowej. Jednym słowem: poczucie szlachetnego obowiązku, wewnętrzne oddanie się zawodowi powinno wystarczyć, aby z ludzi przeciętnie wyposażonych, nieobdarzonych wybitnym, specjalnym talentem pedagogicznym, wyrośli jednak dobrze pracujący nauczyciele i umiejętni wychowawcy.
Z punktu widzenia praktycznych zadań szkolnictwa, chodzi o umiejętny podział ról w wychowaniu, o pielęgnowanie i popieranie indywidualnego talentu i odpowiednie zużytkowanie go w ramach zespołu pedagogów niż o dobór nauczycieli według jakiegoś idealnego, a abstrakcyjnego i nierealnego schematu selekcji zawodowej.
Podsumowując rozważania profesor Stefana Szumana można stwierdzić, że
- nikt nie rodzi się nauczycielem
- talent pedagogiczny nie jest zdolnością wrodzoną
- dobry pedagog powinien wypracować „swój własny skuteczny styl wychowania”.
- powinien posiadać takie istotne cechy jak: takt, etykę, moralność i miłość.
Można, więc przyjąć stwierdzenie, że talent pedagogiczny przejawia się nie wspólnymi cechami nauczycieli według określonego schematu, lecz umiejętnym wykorzystaniem indywidualnych cech psychicznych każdego pedagoga spełniającego odpowiednią rolę w procesie nauczania i wychowania.
W.Okoń, Osobowość nauczyciela, Warszawa 1959, s.74
W. Okoń ,Osobowość nauczyciela, Warszawa 1959,s.75
W. Okoń, Osobowość nauczyciela, Warszawa 1959, s. 75
W. Okoń, Osobowość nauczyciela, Warszawa 1959, s.80
W. Okoń, Osobowość nauczyciela, Warszawa 1959, s.90.
1