Legalizm - oportunizm.
Pojęcia te w prawie karnym zyskały rangę fundamentalnych zasad procesowych. Pozostają wobec siebie konkurencyjne, co oznacza, że czysty model procesu karnego, którym przyjęto zasadę legalizmu, wyklucza elementy oportunistyczne i na odwrót. W praktyce każdy z systemów zawiera zwykle pewne koncesje na rzecz systemu przeciwnego. Legalizm oznacza nałożony na organy ścigania [prokuratora, policję] prawny obowiązek wszczęcia postępowania o czyn ścigany z urzędu i wniesienia oskarżenia do sądu zawsze, ilekroć śledztwo dostarczy dowodów winy oskarżonego. Zasada oportunizmu oznacza natomiast prawo prokuratora do odstąpienia od wszczęcia postępowania karnego, jeżeli uzna on ściganie określonego czynu z różnych powodów za niecelowe. Zwykle powodem takim jest przekonanie, iż koszty ekonomiczne i społeczne śledztwa przerastają znacznie potencjalnie korzyści, jakie śledztwo to może ewentualnie przysporzyć. Łatwo zauważyć, że historycznie model legalistyczny procesu karnego przeważa w krajach, które kulturę prawną czerpią z pnia europejskiego prawa kontynentalnego. Przykładem takiego rozwiązania z najbliższego nam sąsiedztwa są Niemcy. Także w Polsce obowiązuje zasada legalizmu. Jej zwolennicy podkreślają, że respektowanie legalizmu zapewnia jednakowe traktowanie wszystkich podejrzanych, wymusza posłuszeństwo wobec prawa i gwarantuje nieuchronność kary. Dodatkową korzyścią legalizmu jest społeczna kontrola wymiaru sprawiedliwości wynikająca z faktu, że postępowanie sadowe, co do zasady jest jawne. Inny jeszcze atut to ochrona organów ścigania, a przede wszystkim ich działań przed ingerencją o charakterze politycznym. Natomiast model oportunistyczny znajduje podatny grunt w krajach o silnych tradycjach prawa zwyczajowego. Przykładem jest tu Wielka Brytania, a zwłaszcza Stany Zjednoczone. Zwolennicy modelu oportunistycznego akcentują także liczne korzyści takiego rozwiązania. Przede wszystkim pozwala on na zwiększenie efektywności ścigania. Prokurator może bowiem zaoferować niektórym spośród sprawców przestępstw puszczenie w niepamięć ich drobniejszych występków. Ci z kolei w ramach rewanżu gotowi są wiele powiedzieć o wiadomych im sprawcach wielu poważnych zbrodni. W rezultacie skoncentrowania sił i środków na zwalczaniu przestępczości najpoważniejszej aparat ścigania i wymiar sprawiedliwości postrzegane są przez opinię publiczna, jako instytucje realizujące poważne, państwowe zadania. Sprzyja to ich autorytetowi i ogranicza poziom ryzyka błędów. Ograniczona ilość celów i zadań ułatwia zdobywanie specjalizacji, a ta znowu podnosi efektywność pracy. W końcu nie bez znaczenia pozostaje też fakt, że opinia publiczna oswojona z prokuratorskimi uprawnieniami do zaniechania ścigania, jest bardziej odporna na manipulacje medialne i nie tylko medialne o korupcyjności systemu. W jednej ze swoich rekomendacji Rada Europy podkreśliła, że przekazanie prokuratorowi prawa do swobodnego podejmowania decyzji w przedmiocie ścigania i oskarżania ogranicza istotnie "presję na system sądownictwa", pozwala unikać wdrażania postępowań karnych, tam gdzie nie ma po temu bezwzględnej społecznej konieczności, ułatwia szybkośc reakcji na przestępstwo w przypadkach rzeczywiście koniecznych, koniecznych, a w końcu ogranicza nakłady na kosztowny system legalizmu ścigania przestępstw. W rezultacie, w wielu krajach europejskich coraz wyraźniejsza staje się tendencja odstępowania od sztywnego legalizmu na rzecz zwiększania dyskrecjonalnych uprawnień prokuratorskich. W Szkocji prokurator otrzymał prawo wymierzania sprawcom drobniejszych przestępstw grzywny. W Finlandii stosowany jest prokuratorski nakaz karny. Reformy prawa niemieckiego wyposażyły ostatnio prokuratora w uprawnienie do umarzania postępowania w mniej poważnych sprawach i ograniczenie się do nałożenia na sprawcę obowiązków określonego postępowania. Generalnie coraz częściej państwa przekazują prokuratorom prawo swobodnego decydowania o zaniechaniu ścigania i odstąpieniu od wniesienia aktu oskarżenia do sądu. W Polsce w wyniku reformy ustawodawstwa karnego w 1997r. przyjęto rozwiązania zupełnie odmienne. W szczególności przejawiło się to w odebraniu prokuratorowi prawa do warunkowego umorzenia postępowania karnego. Jednak swoistym przejawem oportunizmu pozostaje instytucja świadka koronnego. Piszący te słowa jeszcze w marcu 1996r. zaproponował grupie zainteresowanych posłów przyjęcie zasady ograniczonego oportunizmu w polskim procesie karnym. Stosownie do projektu [art. 9 KPK], prokurator miałby obowiązek wszczęcia postępowania karnego w każdej sprawie o przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu państwa i jego ważnych interesów oraz o przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu obywateli. Szczególna powinność ścigania miała dotyczyć przestępczości zorganizowanej, przestępczości ściganej na mocy umów międzynarodowych i wszelkich przestępstw z użyciem przemocy. W pozostałych sprawach decyzja co do wszczęcia postępowania byłaby pozostawiona uznaniu prokuratora. Projekt zyskał przychylność części posłów, ale spotkał się ze zdecydowanym sprzeciwem przedstawicieli doktryny. Przy opracowaniu tego materiału wykorzystałem niektóre tezy z publikacji dr M. Rogackiej - Rzewnickiej w numerze 11-12/2004 Prokuratury i Prawa. Lektura ta zdaje się świadczyć, że problem nie stracił na aktualności. Wręcz przeciwnie, a projekt z 1996r był po prostu przedwczesny.