,,SOFIÓWKA”- opracowanie cz.1
Poemat opisowy.
Poemat opisowy stanowi odmianę klasycystycznej epiki dydaktyczno-filozoficznej, niefabularnej, rozwijającej się w Europie gł. w XVIII wieku, zaś w Polsce w początkach XIX wieku. Zazwyczaj traktowany był jako odmiana poezji dydaktycznej , rzadziej opisującej. U nas także poemat opisowy przyporządkowano do poezji dydaktycznej.
Poemat opisowy jest prezentacją wybranego fragmentu świata, opartego na określonej filozofii przyrody, systemie jej uporządkowania i odniesienia do rzeczywistości ludzkiej. Dydaktyka poematu jest skierowana do człowieka- jako do adresata, a także homo Faber- ziemskiego twórcy natury pięknej i użytecznej. Filozofia moralna wpisana w dydaktykę tych poematów opiera się bowiem na antropologii humanistycznej odwołującej się do człowieka jako istoty twórczej. Opisanie wybranej rzeczywistości i wyjaśnienie więzi łączących człowieka z naturą należą do poznawczych ambicji tych poematów, lecz nie stanowią dominującego w nich rysu.
Tradycje poematu opisowego sięgają antyku. Starożytny poemat realizował hasło laus agricultuare i znany był w 2 różnych wersjach:
- starszej- greckiej: Praca i dni Hezjoda,
-rzymskiej - Georgiki Wergiliusza.
W tych utworach nie rycerz, lecz rolnik stawał się ideałem człowieka, a system wartości ogniskował się wokół pracy, która traktowana była jako absolutna wartość bytu ludzkiego.
2. Najważniejsze poematy opisowe oświecenia:
Pory roku J. Thomsona,
Ziemianin, czyli ziemiaństwo francuskie i Ogrody Jacquesa Delille'a
Las Windsorski Aleksandra Pope'a.
3.Polskie poematy opisowe:
Polanka St. Trembeckiego - o posiadłości ks. St. Poniatowskiego, synowca królewskiego,
Sofiówka St. Trembeckiego- o posiadłości Potockiego,
Powązki St. Trembeckiego- o posiadłości ks. Izabeli Czartoryskiej,
Ziemiaństwo polskie Kajetana Koźmiana,wyd.1839.
4.Poematy o ogrodach.
Nowożytny poemat opisowy wprowadził kilka innowacji do wzorca antycznego. Oprócz poematu rolniczego (Georgiki), powstał poemat o ogrodach. Reprezentatywnym jego autorem jest Delille, jako autor obydwu typów poezji opisowej: Ogrodów i przetłumaczonego przez Felińskiego Ziemianina, czyli….Obydwa te typy utworów opisowych dopełniają się wzajemnie. Georgiański jest bowiem bardziej dydaktyczny, zwrócony ku systemowi wartości moralnych, a ogrodowy podnosi ważką dla klasycyzmu problematykę estetyczną.
5. Stylistyka ogrodów XVIII wieku.
Ogród francuski- rozkwit w XVII wieku (Wersal Ludwika XIV) , ogrody podporządkowane zasadom geometrii, natura w nich była uporządkowana i poprana nadzorowi człowieka, alejki były wytyczone pod sznurek, a drzewa przystrzyżone w wymyślne kształty. Ogród miał przedstawiać harmonię i przejrzystość świata, ukazywać uniwersalne piękno i ład otaczającej nas rzeczywistości.
Ogród angielski- późniejszy niż francuski, odchodzono w nim od zasad geometrycznych, eksponowano różnorodność i kontrast, ważna była zgodność z naturą, tzn. ograniczano ślady ingerencji ogrodnika w przyrodę, dominacja natury nad kulturą, nie obrabiano skał, ogród był otwarty, często nie ogrodzony. Cechy charakterystyczne to: zieleń swobodnie rosnących drzew, murawy i woda imitująca naturalność przyrody, wijące się ścieżki, liczne krzywizny, obecność budowli, np.: pseudogotyckie zamki, antyczne świątynie, ruiny, chińskie pagody. Burzyło to wrażenie naturalności, ale stanowiło element pewnego programu kulturowego, często mającego sentymentalny charakter.
6. Najsłynniejsze ogrody w Polsce to:
,,Powązki” i ,,Puławy” ks. Izabeli Czartoryskiej,
,,Arkadia” Heleny Radziwiłłównej,
,,Mokotów” Izabeli Lubomirskiej,
,,Łazienki” Stanisława Augusta Poniatowskiego,
,,Solec” Kazimierza Poniatowskiego,
,,Białystok” Branickich,
,,Sofiówka” Szczęsnego Potockiego.
7.Książki o ogrodach:
Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów Izabela Czartoryska,
Listy o ogrodach I. Krasicki.
Stanisław Trembecki i powstanie Sofiówki.
Sofiówka powstała między rokiem 1804 a 1806, gdyż końcem 1803 lub w 1804 roku przybył Trembecki (ok.1737-1812) na zaproszenie Szczęsnego Potockiego do Tulczyna, a w maju 1806 roku poemat wyszedł w ,,Dzienniku Wileńskim”, jako utwór Jana Nepomucena Czyżewicza ( jeden z wielu pseudonimów Trembeckiego). Sofiówka to ostatni wielki utwór Trembeckiego, który oprócz poematów opisowych tworzył : wiersze polityczne i okolicznościowe, panegiryki, bajki, listy, przekłady.
2.Sofiówka a Zofia Wittowa i Szczęsny Potocki.
Pełny tytuł liczącego 524 wersy utworu brzmi: Sofiówka w sposobie topograficznym opisana wierszem i wskazuje ,że głównym tematem dzieła jest opis ogrodu Szczęsnego Potockiego, na cześć jego pięknej żony Zofii nazwanego Sofiówką . Ogród ten został założony w malowniczym jarze utworzonym przez rzekę Kamionkę pod Humaniem na Ukrainie, niedaleko posiadłości Potockiego w Tulczynie. Potocki, jeden z przeciwników Konstytucji 3 Maja i przywódca konfederacji targowickiej, powszechnie uznany za zdrajcę ojczyzny, wycofał się wkrótce potem z życia politycznego i wraz ze swoją trzecią żoną osiadł na Ukrainie. Zofia Clavone, rzekomo ze starego greckiego rodu, tak naprawdę pochodziła z mieszczaństwa i nazywała się Galvani. Była niezwykle piękna. W 1778 roku przywiózł ją do Polski Boskamp Lasopolski, wracający z Turcji. W Chocimiu poznał ją major Witt i wkrótce się z nią ożenił. W 1789 roku Zofia poznaje Potockiego. Major Witt daje żonie rozwód i niejako sprzedaje Zofię Szczęsnemu za więcej niż 2 miliony złotych . Biorą ślub i żyją razem ,aż do śmierci Potockiego w 1805 roku. Bogata wdowa romansuje potem z 22-letnim pasierbem i Nowosilcowem. Umiera w 1822 roku.
Ogród Sofiówka był prezentem dla żony, pięknym parkiem w stylu angielskim, powstałym ogromnym nakładem prac i pieniędzy. Budowniczym ogrodu był Metzel- oficer artylerii. U mieszkającego wówczas w Tulczynie Trembeckiego Potocki zamawia poemat dla uczczenia ogrodu i jednocześnie żony.
3.Mickiewicz a Sofiówka.
Mickiewicz bardzo cenił Trembeckiego za jego zdolności, gdyż był on mistrzem stylu, wersyfikacji, plastyczności, bogactwa języka.
Mickiewicz uważał Sofiówkę za arcydzieło, napisał obszerne objaśnienia do niej, a nawet 2 wersy prawie dosłownie włączył do Pana Tadeusza: Wy, klasyczne Tyburu spadające wody, i straszne/ Pauzylipu skaliste wydroże…
4.Sofiówka jako poemat opisowy.
Sofiówka to poemat opisowy wymijający problematykę etyczno-moralną, filozoficzną i dydaktyczną. Patronem literackim Sofiówki jest w pewnej mierze A. Pope, jako autor Lasu Windsorskiego. Ten jednak pozostaje opisowym poematem dydaktycznym, Sofiówka zaś - panegirycznym. Panegiryzm i literatura, nie dydaktyzm i natura określają swoistość ogrodowej rzeczywistości Sofiówki.
Osią kompozycyjną Sofiówki jest przechadzka po parku. Nie służy ona jednak wyłącznie podziwianiu widoków; opisów parku i pejzaży jest tu raczej niewiele. Główne zadanie opowieści polega na odczytywaniu kulturowych i filozoficznych treści, jakie wyobraźnia- najpierw projektanta parku, a następnie poety- związała z poszczególnymi znajdującymi się w ogrodzie elementami.
Sofiówka jest ( podanym w eleganckiej klasycystycznej formie) wykładem materialistycznej postawy Trembeckiego, jego- zaczerpniętych od filozofów antycznych- myśli o losach materii i naturze człowieka. Ogród został w tym poemacie potraktowany jako system znaków odsyłających do tradycji, jako świadectwo kultury człowieka, a nie tylko jego zręczności w postępowaniu z przyrodą. W Sofiówce treści te zostały połączone z elementem panegirycznym na cześć Szczęsnego oraz władców Rosji- Katarzyny i Aleksandra. To spowodowało, że utwór bywał obiektem oskarżeń jako pochwała zdrajców.
5.Pierwiastki liryczne, epickie i dydaktyczne w Sofiówce.
Wszystkie poematy Trembeckiego zbudowane są na zasadzie techniki Delille'a i obok opisowości posiadają też inne pierwiastki; wszystkie mają też wspólną cechę- brak poezji. Na 524 wersy Sofiówki jedynie 16% stanowi element opisowy. Inne elementy to: liryczny (w postaci dworskiego panegiryzmu), epiczny (w postaci epizodów z mitologii i ornamentyki klasycznej) i dydaktyczny.
Pochwały, które stanowią element liryczny, są częste w Sofiówce. Są nimi obdarowywani:
Potocki:
Porównanie do Jowiszowego drzewa w dydońskim lesie.
Wspomnienie przodków, którym należy się osobna karta w historii.
Komplement, że Potocki potrafi uszczęśliwiać ludzi.
Wzmianka o zmarłych dzieciach, które miały być kolumnami rodu.
Potocki nazwany miłośnikiem prawdy i nauki.
Aluzje, że Sofiówka była dziełem monarchicznym.
Humorystyczne stwierdzenie, że wszystko szlachetnieje dzięki czcigodnym wzorom gospodarza.
Caryca Katarzyna:
Która jest przez czyny swoje nieśmiertelną.
Podziękowanie za to ,że uczyniła Ukrainę tym, czym być powinna.
Car Aleksander:
Nazywa go wielkim monarchą i przypisuje mu uszczęśliwienie Rosji, podniesienie powagi Polski i cały szereg zasług.
Zapowiada, że po zakończeniu wielkiego periodu, znowu nas fortunne koleje podadzą pod mądrą i łaskawą władzą Aleksandra.
Zofia:
Porównanie do Afrodyty.
Nazwana jest czwartą Charytą, wzmianki o jej wdziękach.
Opinia, że Pół świata czcić Cię będzie, drugie pół zazdrościć.
Pierwiastek epiczny to:
Epizod o Peleusie i Tetydzie.
Stworzenie człowieka przez Prometeusza.
Kupidyn ze strzałami i jego matka Wenera.
Charon z łodzią, Orfeusz, Sybilla.
Minerwa, Diana, nimfy, Circe, Apollo, Olimp, i inni.
Świat starożytny( star. Wschód, Babilon , Persja).
Pierwiastek dydaktyczny:
Epizod o trunkach alkoholowych.
2. O teorii materialistycznej.
3. O etyce epikurejskiej.
4. O pochodzeniu człowieka.
( Poeta zabiera głos tylko w 1 i 4 sprawie.)
(Wstęp z BN i Przybylski Klasycyzm, czyli… , tu : Rozpacz libertyna.)
Groby w Sofiówce.
Obsesję śmierci w krainie szczęśliwości (np.: Arkadia, Wyspy Szczęśliwe, ogród) odziedziczył wiek oświecenia po swoim poprzedniku. XVIII-wieczny ogród był zakątkiem szczęśliwości, a architekt często umieszczał w nim pusty grób, który pełnił funkcję wymownej dekoracji, wystawionej w symbolicznym teatrze świata. Delille uważał , że w ogrodach należy umieszczać sztuczne groby, jako znaki śmierci (memento mori) lub marności, ostrzeżenie dla epikurejczyków. Grób miał tedy zastąpić kościelnego kaznodzieję lub oświeconego moralistę.
Symboliczna mogiła w XVIII-wiecznym ogrodzie przypominała więc, że do ziemskiego raju w każdej chwili może wkroczyć śmierć. Sofiówka to rodzinny cmentarz, w którym pochowano już dzieci i szykowano grób dla właściciela ogrodu. Peryfraza grobu w Sofiówce: znak skończenia naszego, streszcza podstawową tezę antropologii Lukrecjusza- każdy człowiek jest bytem skazanym na nicość i rozproszenie w materii. Mit o Elizjum był wzorem spokojnego i mądrego stosunku do śmierci. Sofijka zawdzięcza swe istnienie miłości. Aby podkreślić związek miłości ze śmiercią, tuż obok obelisku Zofii, który miał upamiętniać miłość magnata, Szczęsny Potocki nakazał Metzlowi wznieść dla siebie grobowiec.
Fatalny zegar (SZKOŁA ATEŃSKA).
Szkoła ateńska wzniesiona w Sifiówce na pamiątkę Epikura i jego uczniów, przedstawiała rozległy amfiteatr, otoczony topolami. Ta kolejna budowla ogrodowa, hołd złożony filozofii, pozwoliła Trembeckiemu stworzyć wizję dysput. Jednak zmagania filozofów są mistyfikacją, bo to, co narrator przedstawia jako zwadę, stanowi po prostu wykład 2 fundamentalnych części składowych XVIII-wiecznego libertynizmu: KOSMOGONII LUKRECJUSZA I ETYKI EPIKURA. Narrator zwraca uwagę, iż jest to konfrontacja odmiennych stanowisk. Rozmowa w Szkole Ateńskiej składa się z 3 części:
Wypowiedzi filozofa sędziwego o kosmogonii,
Wykładu filozofa młodszego o etyce,
Opisu wrażeń prostaczka po wysłuchaniu dysputy.
Filozof sędziwy wyłożył poglądy , które zdają się być jednocześnie wyznaniem wiary samego Trembeckiego. Wykład jest oparty na oryginalnej interpretacji poematu Lukrecjusza O naturze wszechrzeczy. Oświeceni libertyni byli wielbicielami Lukrecjusza , toteż fundamentem swej antropologii uczynili ideę wiecznej przemiany materii. Wszystko, co żyje, ulega ustawicznej metamorfozie. Śmierć jednych organizmów, tworzy życie innych. Dusza, która jest także materialna, udaje się do Matki Ziemi, aby rozpłynąć się w ogromie , a potem odrodzić. W tym materialnym świecie wiecznej przemiany panuje ścisły ład , którego źródłem i znakiem jest harmonijny ruch. U Trembeckiego jest to potrójny ruch naszej Matki Ziemi:
Pierwszy to obrót dookoła swej osi- daje harmonię dnia i nocy.
Drugi- wokół naszej dziennej gwiazdy daje harmonię pór roku.
Trzeci ruch- z nim związane jest pojęcie losu; jest to idea Wielkiego Roku. Idea ta mówiła o wiecznym powtarzaniu się świata, zakładała okresowe niszczenie bytu i jego rekreację.
Między filozofią Lukrecjusza a tym, co pisze Trembecki jest jednak pewna rozbieżność. Lukrecjusz pisze , że po zgonie ciała dusza ponosi śmierć. Ewentualny powrót człowieka na ziemię następowałby więc bez odnowy poprzedniej świadomości osobnika, tzn. nie pamiętałby poprzedniego życia. Tymczasem Trembecki akcentuje właśnie powrót świadomości: Ciż sami przyjaciele, też będą zabawy…/ Byliśmy czym jesteśmy, miliony razów/ Żyć, gasnąć, odradzać się będziemy bez końca-czyli przeczy temu, co pisze Lukrecjusz. Jest to pesymistyczna wizja człowieczeństwa, gdyż od naszej woli nic nie zależy.
Filozof młodszy przedstawił swoje rozmyślania o moralności. Jest to wykład etyki epikurejskiej. Na uwagę zasługuje przywiązanie do tematu tzw. rozkoszy wyższej, chodzi o stan epikurejskiej ataraksji, który pozwala człowiekowi przekształcić życie w ucztę.
Prostaczek to Trembecki. Pełni on rolę mąciciela układu wartości. Na spacerowiczu wykłady filozofów sprawiają wrażenie czczej gadaniny. Prostaczek ponad systemy filozofów przedłożył mit o Prometeuszu, pierwsze i ostateczne rozwiązanie zagadki człowieka.
3.Kaskada ataraksji.
We wszystkich parkach znajdowały się kaskady. Były ozdobą ogrodów. W XVIII wieku kaskady były symbolem natury ujarzmionej przez człowieka. Metzem , budowniczy, występuje jako twórca kultury, który opanował żywioł wody. Ideałem każdego epikurejczyka było osiągnięcie stanu ataraksji- czyli przyjemności , którą obdarzała człowieka pogoda, czyli ukojenie ducha i ciała, równowaga organizmu. Spacerowicz po spotkaniu z grobami szukał pocieszenia.
Ukojenie duszy według Trembeckiego przynosi woda ujarzmiona przez człowieka. Epikurejczyk Trembeckiego znajduje więc pocieszenie tylko przy wodzie wprzęgniętej w służbę kultury. ( Duszą kaskady jest w poemacie nimfa. Nimfa kaskady ogrodowej jest zniewolona, posłuszna rozkazom człowieka.)
4.Podsumowanie.
Liberyn Trembecki przedstawił ( za pomocą znaków ) 3 aspekty materii:
Groby w ogrodzie- materia jako bezustanny młyn, który rozprasza w chaotycznym obłoku atomów wszystkie stałe formy, nie oszczędzając żadnego myślącego ciała.
Wielka kaskada- materia objawia się tu jako chaotyczny żywioł, wiecznie płynny, nieuchwytny. Tylko kultura jest w stanie opanować chaos, który wytwarzają w naturze żywioły.
Szkoła Ateńska- tu materializm stoczył się na dno rozpaczy. Człowiek bez religii stał się najzwyklejszą cząstką materii. Odrodzenie nic nie daje, nie oczyszcza, nie odnawia, nie ulepsza, jest bez sensu. To po prostu mechanizm, maszyna. Kosmos to samonakręcający się zegar, ciągle powtarzający ten sam cykl, scenariusz, który określa bez reszty historię świata.
4