Barbara Piłat
Pedagog
Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy
Zagadnienia i cele profilaktyki
W ostatnich czasach obserwujemy coraz bardziej nasilające się sytuacje i zachowania ryzykowne, stanowiące nieodłączny aspekt życia charakterystycznego dla XXI wieku. Ciągły wzrost bezrobocia, brak perspektyw życiowych wywołuje wśród dzieci i młodzieży frustrację przeradzającą się stopniowo w niedostosowanie społeczne w postaci alkoholizmu, narkomanii i nikotynizmu.
Jesteśmy świadkami, kiedy młodzi członkowie naszego społeczeństwa wchodzą w konflikt z prawem, łamiąc tym samym obowiązujące normy i zasady. Coraz częściej mamy do czynienia z problemem niedostosowania społecznego dzieci i młodzieży w postaci nie realizowania obowiązku szkolnego, spożywania alkoholu i używania środków odurzających, dokonywaniem kradzieży i innych czynów karalnych. W związku z tym zapobieganie niedostosowaniu społecznemu dzieci i młodzieży stało się sprawą całego społeczeństwa, instytucji państwowych oraz organizacji społecznych. Jest niezbędną koniecznością, aby pomóc młodym ludziom o nie do końca ukształtowanej psychice w zrozumieniu siebie, swoich zachowań i otaczającego ich świata. Jesteśmy zobligowani do ukazania pozytywnych reakcji, wzorów zachowań i uchronienia młodego pokolenia przed złymi decyzjami życiowymi.
Temu celowi służą programy profilaktyczne, które ukierunkowane są na zapobieganie niedostosowaniu społecznemu dzieci i młodzieży.
Ich realizacja winna doprowadzić do wyposażenia młodego pokolenia w wiedzę i umiejętności niezbędne w kształtowaniu dojrzałej osobowości, nauczenie asertywnych postaw w sytuacjach zagrożenia i właściwego stosowania systemu wartości. W obecnym systemie wychowawczym instytucją podstawową w sprawowaniu opieki i koordynowaniu zabiegów profilaktycznych do tej części dzieci młodzieży zagrożonej niedostosowaniem społecznym są ośrodki wychowawcze, od których oczekuje się realizacji nie tylko funkcji dydaktycznych, ale zwiększa się wymagania w zakresie stosowania szeroko pojętej profilaktyki.
W. Okoń definiuje profilaktykę jako ,,ogół działań zapobiegających niepożądanym zjawiskom w rozwoju i zachowaniu się ludzi. W medycynie sprowadza się do zapobiegania chorobom, propagowaniu zasad racjonalnego żywienia, hartowania organizmu, prawidłowego łączenia pracy z wypoczynkiem oraz stwarzania innych warunków sprzyjających rozwojowi organizmu, w pedagogice - do zapobiegania powstawaniu u dzieci niepożądanych przyzwyczajeń i postaw, błędów w uczeniu się lub wad postawy ciała; w pewnym znaczeniu każde pożądane oddziaływanie pedagogiczne jest jednocześnie działaniem profilaktycznym, wytwarzając bowiem jakieś wartościowe cechy, jednocześnie zapobiega powstawaniu cech niepożądanych lub ich utrwaleniu''.
Z kolei B. Woynarowska podkreśla, że profilaktyka „inaczej: zapobieganie, prewencja są to wszystkie działania podejmowane w celu zapobiegania pojawieniu się i\lub rozwojowi niepożądanych zachowań, stanów, (zaburzeń rozwoju chorób) lub zjawisk w danej społeczności (zbiorowości populacji) (gr. phylax - stróż prophylaktikos - zapobiegawczy). Istotą tych działań jest przeciwdziałanie zagrożeniom, których wystąpienie lub nasilenie się w przyszłości jest prawdopodobne. Działania profilaktyczne mają zmniejszyć prawdopodobieństwo wystąpienia tych zagrożeń i służą utrzymaniu stanu dotychczasowego status quo”.
'' Termin profilaktyka - jak twierdzi B. Woynarowska odnosi się do różnorodnych obszarów życia i funkcjonowania ludzi (jednostek i grup) oraz środowiska, w którym żyją i specyficznych problemów społecznych, zdrowotnych ekologicznych, a także zjawisk fizycznych i przyrodniczych. Profilaktyka może również polegać na wskazywaniu zachowań i zjawisk alternatywnych w stosunku do tych, którym chce się zapobiegać.
W pedagogice istnieją różne podejścia i koncepcje działań profilaktycznych - twierdzi autorka - wśród których można wyróżnić trzy podstawowe:
1) Koncepcja profilaktyki społecznej - systemowe podejście do zapobiegania różnym przejawom nieprzystosowania i patologii społecznej. Prekursorką tej koncepcji była Halina Radlińska, która traktowała profilaktykę społeczną jako dziedzinę z pogranicza opieki socjalnej, pedagogiki, medycyny zapobiegawczej oraz polityki społecznej. Potrzeba kompleksowości działań wynika ze złożoności przyczyn patologii społecznej. Kontynuacją tego podejścia jest polityka społeczna państwa i samorządów lokalnych dla rozwiązywania różnych problemów społecznych, takich jak: alkoholizm, narkomania, bezrobocie, bezdomność, przestępczość.
B. Woynarowska powołując się na J. Kwaśniewskiego- pisze, że takie podejście może przybierać :
- formę zachowawczą (defensywną) - koncentrującą się na zwalczaniu przejawów patologii i chronienie przed nią zdrowej części społecznej (likwidowanie grup przestępczych, osadzanie ich członków w więzieniach);
- formę kreatywną - działania wzmacniające zdolności adaptacyjne systemu społecznego m.in. przez tworzenie nowych struktur i mechanizmów rozwiązywania problemów społecznych (system poradnictwa rodzinnego, programy aktywizacji zawodowej dla bezrobotnych) oraz wzmacnianie postaw prospołecznych ludzi przez tworzenie warunków prawnych, ekonomicznych i kadrowych do rozwoju inicjatyw obywatelskich, organizacji pozarządowych samorządowych.
Najkorzystniejszym rozwiązaniem jest traktowanie obu tych form profilaktyki jako wzajemnie się uzupełniających''. Również w wychowaniu, podobnie jak w innych dziedzinach życia powinna skutecznie funkcjonować odpowiedni system działalności, zwany profilaktyką wychowawczą.
2) Koncepcja profilaktyki wychowawczej.
L. Pytka - ,,profilaktykę wychowawczą definiuje jako system działań racjonalnych, zapobiegających występowaniu i rozpowszechnianiu się zjawisk patologii społecznej, określanych jako niedostosowanie czy wykolejenie społeczne młodzieży''. Koncepcja ,,profilaktyki wychowawczej opiera się na zapobieganiu niepożądanym zjawiskom przez wychowawcze wspieranie rozwoju jednostki i zbiorowości ” twierdzi B. Woynarowska.
Autorka - wyróżnia ,,Profilaktykę uprzedzającą - to przeciwdziałanie niepożądanym zjawiskom, które jeszcze nie wystąpiły,
ale których można się spodziewać. Na podstawie wiedzy o rozwoju biopsychospołecznym wychowanków, znajomości zagrożeń i umiejętności przewidywania wychowawca potrafi dostrzec niekorzystne tendencje w zachowaniu się wychowanka, ich uwarunkowania środowiskowe i podjąć odpowiednie działania uprzedzające. Działania te mogą być ukierunkowane na hamowanie zachowań niepożądanych (najczęściej za pomocą kary) lub pobudzanie pożądanych form aktywności (najczęściej za pomocą kary), lub pobudzanie pożądanych form aktywności (najczęściej za pomocą nagrody).
- Profilaktykę objawową - dotyczy sytuacji, gdy wystąpiły już pierwsze objawy niepokojących zjawisk lub zachowań na przykład pierwsze niepowodzenia w nauce: celem działań profilaktycznych jest wczesne rozpoznanie tych objawów i niezwłoczne podejmowanie prób ich eliminowania.
3) Koncepcja profilaktyki społeczno - wychowawczej.
To połączenie pracy wychowawczej z działaniami na rzecz rozwoju pozytywnych cech środowiska społecznego. Koncepcja ta została sformułowana przez I. Lepalczyk i E. Marynowicz - Hetkę - pisze autorka; w odniesieniu do rodzin z problemem alkoholowym. Istota tego podejścia jest włączenie do procesu oddziaływań profilaktycznych jednostki, jej rodziny oraz niektórych instytucji, które tworzą środowisko życia danej jednostki ( szkoła, zakład pracy, służba zdrowia, opieka społeczna).
Praca socjalna i wychowawcza w środowisku polega na profilaktycznym uprzedzaniu zagrożeń i aktywizowaniu jednostek.
U podstaw tej profilaktyki leży diagnoza czynników ryzyka w środowisku społecznym (aktualne lub potencjalne zagrożenia) i czynników chroniących (wpływających pozytywnie na sytuację jednostki). Koncepcja ta uwzględnia pojęcie sił społecznych (więź uczuciową między członkami rodziny, wspólne wartości). Identyfikacja i wykorzystanie sił społecznych w rodzinie umożliwia profilaktykę pobudzającą, a nie tylko kompensację patologii życia w rodzinie.
W kontekście zasygnalizowanych działań wychowawczych według Z. Gasia - możemy przyjąć że ”profilaktyka to proces, który wspiera zdrowie przez umożliwienie ludziom uzyskania pomocy potrzebnej im do konfrontacji ze złożonymi, stresującymi warunkami życia oraz przez umożliwienie jednostkom osiągania subiektywnie społecznie akceptowanego, bogatego życia ”.
W związku z tym działania zapobiegawcze muszą uwzględnić dwa komplementarne nurty ,, - celowy i konstruktywny proces nakierowany na promowanie rozwoju jednostek, w kierunku realizowania ich potencjalnych możliwości:
- przeciwdziałanie destrukcyjnym czynnikom, takim jak: ryzyko utraty zdrowia i bezpieczeństwa, stresy rodzinne i zawodowe, izolacja społeczna, przemoc, trudności finansowe i niewłaściwe warunki mieszkaniowe, zła opieka lekarska i brak pomocy w opiece nad małym dzieckiem. Ponieważ profilaktyka obejmuje obydwa te wymiary, osoby zajmujące się działaniami zapobiegawczymi powinny posiadać bogatą wiedze w zakresie czynników wspierających ludzkie zdrowie i rozwój, a jednocześnie być wyczulone i zdolne do identyfikacji czynników etiologicznych - dziedzicznych, behawioralnych i środowiskowych''.
W tradycyjnych koncepcjach profilaktyka według Z. Gasia miała
główne znaczenie negatywne, skupiała się bowiem przede wszystkim na ograniczaniu dysfunkcji człowieka i na poszczególnych rodzajach zaburzeń. Stąd też wyraźnie wyróżniono profilaktykę uzależnień ( czasem wręcz profilaktykę narkomanii, profilaktykę alkoholizmu ), profilaktykę przestępczości, profilaktykę samobójstw. W ramach tak rozumianej profilaktyki można wyróżnić pięć wiodących pojęć.
1) Podejście poznawcze które opiera się na założeniu, że jeśli młody człowiek pozna fakty i zrozumie niebezpieczeństwa związane z zaangażowaniem się w zjawiska dysfunkcyjne, wówczas sam z nich zrezygnuje. Wiodąca strategią działania jest informowanie z elementami straszenia - twierdzi autor. Działania takie są jednak rzadko skuteczne, a czasami wręcz wyzwalają niezdrową ciekawość młodych ludzi. Co więcej zestawienie mało wiarygodnych faktów z presją rówieśniczą, zachęcają na przykład do picia alkoholi, prowadzi to do zwycięstwa presji.
2) Podejście afektywne - opiera się na założeniu, że wysoka samoocena, umiejętności podejmowania decyzji i rozwiązywania problemów oraz docenianie zdrowia i funkcjonalności pomagają rozwojowi zachowań dysfunkcyjnych. Wiodącą strategią działania są inicjatywy edukacyjne nastawione na rozwijanie umiejętności życiowych i budowanie samooceny, ale z reguły unikające informowania o dysfunkcjach. Działania takie usprawniają nastolatka, ale często prowadzą do konfliktów z nauczycielami i rodzicami (dezorganizują życie rodzinne i utrudniają działania wychowawcze) oraz nie zawsze obniżają wskaźniki angażowania się w zachowania dysfunkcyjne.
3) Podejście poznawczo - afektywne opiera się na założeniu, że młodzi ludzie potrzebują zarówno informacji, jak i umiejętności życiowych. W działaniach profilaktycznych łączy się strategie informacyjne (dostarczanie wiedzy) i edukacyjne (uczenie umiejętności życiowych). Skuteczność tego typu programów jest zauważalna, aczkolwiek zakres osiąganych zmian jest wysoce zróżnicowany.
4) Podejście poznawczo - behawioralne, które opiera się na założeniu że inicjacja zachowań dysfunkcyjnych dokonuje się zazwyczaj w obecności rówieśników, więc młodzi ludzie potrzebują umiejętności do przeciwstawiania się takim naciskom ( teoria społecznego uczenia się ). W ramach tego rodzaju programów młodzież dowiaduje się, co to jest presja ( rówieśnicza, mediów, reklam, rodziny) i jak ją identyfikować, a następnie prowadzi się treningi rozwijania umiejętności przeciwstawiania się negatywnej presji. Skuteczność tego typu programów jest wysoka, gdy obejmują one szeroką grupę rówieśniczą.
5) Podejście normatywnej edukacji z kolei opiera się na założeniu, że młodzi ludzie przeszacowują rozmiary angażowania się rówieśników w zachowania dysfunkcjonalne i skutkiem tego sami je podejmują, aby w ten sposób poczuć się częścią grupy i doświadczyć ,,bycia normalnym''.
Działania profilaktyczne ukierunkowane są więc na korektę błędnych percepcji i poznanie faktycznych rozmiarów zachowań dysfunkcjonalnych.
Podejście to ma zróżnicowaną skuteczność w zależności od rodzaju zachowania dysfunkcjonalnego.
Współcześnie zaczyna dominować pozytywne podejście do profilaktyki. Opiera się ono na trzech zidentyfikowanych empirycznie prawidłowościach:
1) dysfunkcjonalność człowieka jest wyrazem jego niedostatecznej skuteczności w radzeniu sobie z wymogami życia,
2) poziom i zakres zaradności czy niezaradności człowieka jest uwarunkowany wieloma czynnikami pośredniczącymi (zwanymi czynnikami ryzyka i czynnikami chroniącymi),
3) manifestowane przez człowieka przejawy dysfunkcji są względem siebie alternatywne, a więc w zależności od uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych mogą się wzajemnie zastępować (stąd można mówić o podatności na podejmowanie zachowań problemowych). W efekcie profilaktyka przestaje koncentrować się na zapobieganiu objawom, a skupia się na wspieraniu człowieka i pomaganiu w rozwijaniu sprawności i zaradności życiowej. J. Gibbs i S. Bennett - jak pisze autor; definiują profilaktykę, odwołując się do czynników ryzyka (cech, sytuacji, warunków lub kontekstu środowiskowego, które chronią człowieka przed angażowaniem się w zachowania dysfunkcjonalne).
Twierdzą, że profilaktyka to proces współdziałania podstawowych
środowisk wychowawczych w planowaniu i wdrażaniu strategii, które:
- redukują specyficzne czynniki ryzyka, sprzyjające podejmowaniu przez dziecko zachowań problemowych:
- wzmacniają czynniki chroniące w celu umożliwienia młodym ludziom
zachowania zdrowia i osiągnięcia dobrego samopoczucia.
Z. Gaś zwraca również uwagę na szerszą koncepcje profilaktyki ukierunkowanej na potrzeby praktyki społecznej. Zgodnie z nią profilaktyka to proces zapewniania ludziom zasobów i środków potrzebnych do konfrontacji ze stresującymi warunkami życia oraz umożliwiających unikanie zachowań, które mogą prowadzić do negatywnych skutków fizycznych, psychicznych i \ lub społecznych. W jego ramach konieczne jest promowanie:
- świadomości, wiedzy, umiejętności i kompetencji,
- samooceny i zaufania do ludzi,
- wzrastającej umiejętności radzenia sobie w trudnych sytuacjach,
- systemu wsparcia w rodzinie, szkole, pracy i społeczności lokalnej,
- warunków umożliwiających prowadzenie zdrowego życia oraz chroniących przed zaburzeniami i chorobami somatycznymi i psychicznymi,
- warunków do funkcjonowania zdrowego społeczeństwa.
Z. Gaś prezentuje również taką wersję profilaktyki w ujęciu której podstawowym celem jest wspieranie rozwoju kompetencji intelektualnych, osobowościowych i społecznych młodego człowieka. Takie działanie powinno jednoczyć szkołę i lokalna społeczność w promowaniu celów rozwojowych, dyspozycji, wiedzy i kompetencji, które zwiększają zdolność młodych ludzi do skutecznego troszczenia się o swoje zdrowie. Aby przedsięwzięcia profilaktyczne ukierunkowane na dzieci i młodzież były skuteczne, powinny uwzględniać następujące zasady:
1. Pomoc młodzieży w skutecznym unikaniu zachowań problemowych jest podstawową misją szkoły oraz innych instytucji i organizacji skoncentrowanych na dzieciach i młodzieży. Jednym z kluczowych elementów procesu edukacji (zawartym w misji i celach szkoły) powinno być nabywanie i rozwijanie wiedzy, postaw i umiejętności potrzebnych do prowadzenia zdrowego stylu życia i unikaniu dysfunkcji.
2. Profilaktyka promuje unikanie wszelkich, a nie tylko wybranych zachowań problemowych. Działania profilaktyczne są inicjowane, zanim pojawią się dysfunkcje i jasno artykułują oczekiwania, iż młodzi ludzie będą powstrzymywać się od wszelkich zachowań problemowych.
3. Profilaktyka uwzględnia wszelkie zidentyfikowane uwarunkowania zachowań problemowych. W obszarze działań profilaktycznych znajdują się różnorodne charakterystyki środowiskowe i osobowe, ważne zarówno dla angażowania się w dysfunkcje, jak i warunkujące prowadzenie zdrowego i odpowiedzialnego życia. Tak rozumiana profilaktyka jest działaniem strategicznym i skoncentrowanym na wynikach.
4.Profilaktyka prowadzi do zmian systemowych i modyfikacji norm.
Działania profilaktyczne koncentrują się na stopniowym zmienianiu warunków, w jakich żyją młodzi ludzie i norm, jakie ich zdaniem funkcjonują w codziennym życiu. Profilaktyka jest więc systematyczna i długofalowa, a nie wycinkowa i akcyjna.
5. Profilaktyka uwzględnia kontekst społeczno - kulturowy. Działania profilaktyczne powinny identyfikować i uwzględniać w praktyce istniejące w szkole i w lokalnej społeczności zasoby kulturowe, społeczne, polityczne i historyczne.
6. Profilaktyka dostarcza młodym ludziom okazji i możliwości mówienia ,,TAK''. Priorytetem profilaktyki powinno być raczej uczenie młodych ludzi dokonywania pozytywnych wyborów niż odrzucania negatywnych. Dzięki takiej strategii młody człowiek uczy się pozytywnego stylu życia.
7. Profilaktyka koncentruje się nie tylko na młodzieży, ale i na dorosłych. Dla skutecznego wspomagania młodych ludzi konieczne jest zapewnienie im możliwości kontaktowania się z wiarygodnymi i konstruktywnymi dorosłymi osobami znaczącymi.
8. Profilaktyka wymaga szerokiej bazy współpracowników. Wiele osób, instytucji, a także organizacji wywiera wpływ na życiowe decyzje młodych ludzi, dlatego konieczne jest angażowanie ich w działania profilaktyczne wspierające młodzież.
9. Profilaktyka powinna korzystać z badań naukowych i doświadczeń praktyki. Opracowane programy i pomoce oraz podejmowane działania powinny opierać się na najnowszej wiedzy z zakresu rozwoju i funkcjonowania człowieka oraz wykorzystywać doświadczenia dotychczasowych przedsięwzięć profilaktycznych.
10. Koniecznym elementem profilaktyki są działania ewaluacyjne. Profilaktyka wymaga prowadzenia działań oceniających skuteczność podejmowanych inicjatyw, aby uzyskiwane wyniki wykorzystywać następnie do planowania i wdrażania kolejnych przedsięwzięć.
S.Górski ze względu na rodzaj podejmowanych działań mających na celu przeciwdziałanie dewiacjom wyodrębnił:
1. „ Profilaktykę eliminująco - uprzedzającą.
Wiąże się ona z możliwie najwcześniejszym wykrywaniem i usuwaniem
biologicznych, psychicznych i społecznych czynników zwiększających ryzyko wykolejenia jednostki. Stosowanie takich działań wyraża się w blokowaniu patogennych czynników, lub zwiększaniu odporności jednostki na wpływ wymienionych czynników.
(likwidowanie grup przestępczych, osadzanie ich członków w więzieniach)
2. Profilaktykę eliminująco - objawową.
Polega ona na możliwie wczesnym wykrywaniu reagowaniu na początkowe objawy niedostosowania społecznego jak: wagary, ucieczki z domu, agresywny stosunek do rodziców, nauczycieli czy rówieśników, niepowodzenia szkolne.
3. Profilaktykę powstrzymującą.
Za pomocą różnych środków uniemożliwia ona lub utrudnia podjęcie decyzji dotyczącej czynu nagannego, bądź też wywołuje zmianę takiej decyzji.
4. Profilaktykę kreatywną.
Wzmacnia ona i podtrzymuje formy zachowań alternatywne do nieakceptowanych społecznie. Zalążki postaw prospołecznych powinny być kształtowane w procesie wychowania. Pod względem skuteczności i poniesionych jest znacznie bardziej opłacalna.''
. W. Okoń, Nowy Słownik Pedagogiczny, Warszawa 1996, s. 228
. B. Woynarowska, Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, Warszawa 2005, s. 645
. B. Woynarowska, Encyklopedia Pedagogiczna, ..., op. cit. s. 944
. Pytka: Profilaktyka wykolejenia społecznego, w: Encyklopedia Pedagogiczna, red. W. Pomykało, Warszawa 1993, s. 630
. B. Woynarowska, Encyklopedia pedagogiczna ... , op. cit., s. 945
Z. Gaś, Profilaktyka w szkole (w:)Zapobieganie uzależnieniom uczniów, red. B. Kamińska - Buśko Warszawa 1997, s. 71-72
Z.Gaś, Profilaktyka w szkole, Warszawa 2006, s.29 - 33
. S.Górski, Profilaktyka społeczna,(w:) Oświata i Wychowanie, 1986, nr 40, s.14