UWAGA
Jest ona cechą procesów poznawczych, skierowaniem świadomości na określony przedmiot, zjawisko lub własne przeżycie. Dokładniej, jest to mechanizm redukcji nadmiaru informacji, przy czym pole uwagi jest szersze niż pole naszej świadomości.
Podstawą uwagi jest prawo indukcji procesów nerwowych. Zgodnie z nimi niektóre procesy uświadamiamy sobie niewyraźnie, inne zaś nie są w ogóle przez nas uświadamiane, tzn. gdy w jednym ośrodku nerwowym następuje silne pobudzeni, wtedy w innych jest zahamowanie, np. gdy uważnie słuchamy wykładu nie odczuwamy, że w klasie jest duszno.
Gdy zjawiska znajdujące się w centrum pola uwagi przechodzą na jej obwód i odwrotnie mówimy o fluktuacji, czyli falowaniu uwagi, np. w czasie czytania słuchamy radia, gdy usłyszymy ładną melodię przenosimy na nią uwagę, a czytana treść przechodzi na obwód pola uwagi.
Podzielność uwagi dotyczy natomiast intensywnego skupienia uwagi równocześnie na dwóch lub kilku czynnościach, jak np. jazda samochodem- kontrolowanie kierownicy, obsługiwanie biegów oraz pedałów gazu i in.
Wyróżniamy 2 rodzaje uwagi:
Uwaga mimowolna, zostaje wywołana bez większego wysiłku z naszej strony. Czynnikiem wywołującym uwagę mimowolną jest przede wszystkim siła bodźca. Źródłem uwagi mimowolnej może być też ruch, kontrast, wielkość, kształt, kolor oraz nagłe zmiany
Uwaga dowolna przejawia się w świadomym koncentrowaniu się na jakimś zadaniu, przedmiocie, nawet, jeśli nas to nie interesuje.
Do najbardziej charakterystycznych cech uwagi zalicza się:
Zakres uwagi - stanowi go ilość przedmiotów, na których potrafimy jednocześnie skupić swoją świadomość (4-6 przedmiotów). Poszerzony zakres uwagi obserwuje się u lotników, korektorów, nauczycieli
Natężenie uwagi - oznacza siłę koncentracji świadomości na jakimś przedmiocie przez dłuższy czas. Natężenie uwagi winno cechować przede wszystkim lekarzy-chirurgów.
Trwałość uwagi - to zdolność utrzymania świadomości przez dłuższy czas na jakimś przedmiocie
Podzielność - oznacza umiejętność jednoczesnego skupienia się na kilku przedmiotach. Ma ona szczególne znaczenie w pracy kierowców, nauczycieli.
Przerzutność uwagi polega na zdolności szybkiego przechodzenia od jednej czynności do innej. Przeciwstawieniem sprawnej uwagi jest roztargnienie. Człowieka roztargnionego cechuje rozproszona i łatwo odwracalna uwaga.
Specyficznym rodzajem roztargnienia jest roztargnienie artystów, wynalazców, ponieważ nie potrafią oderwać uwagi od wykonywanej pracy.
Wyróżnia się cztery podstawowe funkcje procesów uwagi: selektywność, czujność, przeszukiwanie i kontrolę czynności jednoczesnych. Jednak mimo wielkości i różnorodności funkcji uwaga działa jako zintegrowany system poznawczy.
SELEKTYWNOŚĆ
Selektywność to zdolność do wyboru jednego bodźca, źródła stymulacji lub ciągu myśli, kosztem innych. Idealnym przykładem działania mechanizmu selekcji jest np. odbiór informacji podczas tłumnego i głośnego przyjęcia.
CZUJNOŚĆ
Czujność jest zdolność to długotrwałego oczekiwania na pojawienie się ściśle określonego bodźca, zwanego sygnałem, a ignorowania pozostałych bodźców, zwanych szumem.
Z badań wynika, że niezawodność systemu gwałtownie się pogarsza już w krótkim czasie po rozpoczęciu czuwania.
Dlatego testy, mierzące skuteczność tej funkcji uwagi, zwykle polegają na wykrywaniu określonych bodźców w bardzo długim ciągu innych, podobnych bodźców, prezentowanych jeden po drugim, w jednostajnym tempie.
PRZESZUKIWANIE
W przeciwieństwie do czujności, polegającej na wytrwałym ,ale biernym oczekiwaniu na pojawienie się sygnału, przeszukiwanie jest procesem aktywnym. Polega na systematycznym badaniu pola percepcyjnego, w celu wykrycia obiektów spełniających założone kryterium.
KONTROLA CZYNNOŚCI JEDNOCZESNYCH
Człowiek prawie zawsze wykonuje wiele czynności jednocześnie, na przykład gotując spaghetti, słucha wiadomości radiowych albo słuchając wykładu i analizując jego treść, jednocześnie robi notatki. W większości wypadków jednoczesne wykonywanie kilku czynności nie pociąga za sobą negatywnych skutków, ponieważ czynności są dość proste albo dobrze zautomatyzowane. Problem pojawia się wtedy, gdy przynajmniej jedna z jednoczesnych czynności staje się bardziej wymagająca.
Zjawisko to, zwane psychologicznym okresem refrakcji, sugeruje, że kontrola czynności jednoczesnych polega w istocie na przetwarzaniu szeregowym, a nie równoległym.
Obsługa czynności jednoczesnych jest dość dobrze tłumaczona przez teorię zasobów. Każda czynność wymaga pewnej porcji ogólnej energii mentalnej, zwanej zasobami uwagi, których ilość jest ograniczona. Dlatego nadzorowanie dwóch czynności jednocześnie musi doprowadzić do pogorszenia wskaźników wykonania przynajmniej jednej z nich, chyba że obie są tak proste, iż ich łączne zapotrzebowanie na zasoby nie przekracza ogólnych możliwości systemu. Jeśli przekracza, jedna z czynności może być uprzywilejowana i wtedy poziom jej wykonania się nie obniża - kosztem drugiej. Jeśli nie ma wyraźnych wskazówek ani decyzji co do tego, która czynność jest ważniejsza, może dojść do obniżenia poziomu wykonania jednej i drugiej.
PAMIĘĆ
I. Pamięć gatunkowa
Niektóre proste reakcje niezależne od indywidualnego doświadczenia (różne odruchy bezwarunkowe). Reakcje te stają się podłożem, na którym wytwarzają się odruchy warunkowe.
Pewne struktury czynnościowe przekazywane są genetycznie. U zwierząt jest ich więcej. Złożone łańcuchy odruchów bezwarunkowych składają się na tzw. Czynności instynktowne np. budowanie gniazd u ptaków. Czynności te aktualizują się w następnych pokoleniach, nie zawsze od urodzenia jednak w niemal doskonałej formie.
II. Pamięć krótkotrwała-
W wyniku działających bodźców powstają szybko przemijające zmiany czynnościowe, wyrażające się w krążeniu impulsów w zamkniętych obwodach neuronów. Są nietrwałe, ale utrzymują się przez pewien czas po zadziałaniu bodźca.
III. Pamięć długotrwała
dokonuje się za pomocą procesów wzrostowych na poziomie synaptycznym. Prowadzi to do trwałych zmian strukturalnych.
Badania osób chorych
IV. Pamięć dowolna-
zapamiętujemy to, co chcemy zapamiętać, posługując się rozmaitymi środkami zmierzającymi do tego by materiał spostrzegany nie uległ zapomnieniu: koncentracja uwagi, analiza materiału, doszukiwanie się związków między jego częściami, porządkujemy treści, werbalizujemy treści, próbnie reprodukujemy.
V. Pamięć mimowolna-
zapamiętujemy coś bez wysiłku i nastawienia, by zapamiętać.
Lepsza skuteczność pamięci dowolnej. Zależność ta zwiększa się wraz z wiekiem. U małych dzieci p. dowolna nie występuje. Pojawia się w wieku przedszkolnym, a w szkolnym zaczyna dominować nad mimowolną.
Efekt sperlinga
To co nazywany zakresem pamięci bezpośredniej, jest znacznie uboższe od tego co rzeczywiście rejestruje się w pamięci.
Po krótkiej ekspozycji liter (4-5), stwierdzono że pamięć bezpośrednia ma zakres ograniczony do ok. 5, niezależnie od układu przestrzennego.
Po ekspozycji 9 liter (po 3 w 3 kolumnach) ,okazało się że człowiek może odtworzyć wszystkie litery ze wskazanego rzędu.
Jest zjawiskiem szybko przemijającym trwającym mniej niż sekundę. Inaczej nazywana sensoryczną, ikoniczną, prekategorialną. Zakres pamięci ultrakrótkotrwałej dotyczy jedynie materiału przechowywanego, a nie - jak w przypadku pamięci bezpośredniej- także przypominanego.
Badania pamięci ikonicznej wskazują na krótkotrwałość przechowywania możliwej do obróbki informacji o bodźcach. Wykazano eksperymentalnie, że o rezultatach mogą decydować odstępy czasu wyrażające się w ułamkach sekundy.
Istnieje analogiczny efekt przy pamiętaniu dźwięków- efekt echoiczny.
VI. Pamięć epizodyczna i semantyczna
Rozróżnienie dotyczy to zasadniczo pamięci długotrwałej. Różnica polega na odmienności przedmiotu, którego dotyczą przechowywane informacje.
Nie funkcjonują one niezależnie od siebie.
Pamięć epizodyczna- Dane o jednostkowych faktach, rozgrywających się w określonym miejscu i czasie- opisy obserwowanych wydarzeń, dane biograficzne. Ich cechą jest znaczna zmienność, stąd pojawiają się coraz to nowe informacje, np. o kolejno następujących po sobie zdarzeniach. Rejestrowi podlegają głównie same opisy i one właśnie stanowią pamięć epiz. Zarówno zapamiętywanie nowych danych, jak i zapominanie ich zachodzi znacznie częściej niż w pamięci semantycznej.
Zapominanie jednego słowa z listy wcześniej przedstawionych
Pamięć semantyczna- wiąże się ściśle z systemem słownym i jego specyficzną funkcją znaczeniowo-wyjaśniającą w poznawaniu rzeczywistości. Uogólnianie. Dane te nie orzekają o faktach jednostkowych, ale o tym, co wspólne i odmienne: prawa, formuły, kategorie klasyfikacyjne. Zmiany w tej kategorii danych następują rzadko. Wynikają one z opracowania tego, co się o nich dowiadujemy.
Zależnie od tej pamięci jedne i te same dane pochodzące z zewnątrz co innego znaczą sprawiając, że u różnych osób przechowują się zupełnie inne treści.
WYOBRAŹNIA
W tradycji filozoficznej „wyobraźnia" występuje co najmniej w trzech znaczeniach:
wyobraźnia jako źródło tego, co aktualnie się tworzy
wyobraźnia w czasie przeszłym, kiedy analizuje się produkty procesu
wyobraźnia jako dyspozycja zaangażowania w kreowaniu przyszłości3.
W. Szewczuk w „Słowniku psychologicznym" wyobraźnię definiuje jako „sprawność myślowo - wyobrażeniowego przedstawiania sytuacji zdarzeń, całych ciągów zdarzeń, będących przetworzeniem sytuacji, wzbogaceniem wcześniejszych doświadczeń, albo przedstawieniem nowych sytuacji, zdarzeń i ciągów zdarzeniowych.”
Natomiast „Nowy słownik pedagogiczny” W. Okonia określa pojęcie wyobraźnia, fantazja - jako proces psychiczny polegający na tworzeniu nowych wyobrażeń i myśli na podstawie posiadanej wiedzy i doświadczenia.”
Pedagodzy i psychologowie wyodrębnili kilka stadiów zmian zachodzących w wyobraźni, które prowadzą do tworzenia wyobrażeń.
Pierwsze stadium
w wyobraźni dokonuje się proces analizy
kawałkowania tego, co stanowi zawartość doświadczenia, pamięci tego, co aktualnie znajduje się w zmysłach.
Drugie stadium
dostrajanie się do siebie według pewnych reguł rozczłonkowanych elementów.
Trzecie stadium
powstaje nowy „twór" mający jakieś znaczenie, jakąś wartość dla osoby.
Tak więc wyobraźnia nie może stworzyć czegoś nowego, czegoś co by nie było w jakiś sposób utrwalone w pamięci jednostki. Dokonuje ona różnych operacji na doświadczeniu człowieka. Przeinacza ciągi zdarzeń, dopełnia obrazy, rozrywa całości na części, miesza z sobą wszystkie te zdarzenia, tworząc nowe jakości. Co potwierdza J. Górniewicz pisząc: „Wyobraźnia integruje nie tylko bodźce (jakości zmysłowe, odczucia, emocje, ślady pamięciowe), ale także dokonuje zamiany ich wartości, czasu pojawienia się w umyśle, odgrywa znaczenie poszczególnych elementów. Stapia je w jednym momencie i tworzy zupełnie nowąjakość.”
Ścisły związek spostrzeżeń dziecięcych z działaniem prowadzi początkowo do jej analizy, a z czasem umożliwia syntezę. Zdolność dokonywania analizy spostrzeżeniowej już w wieku 5, 6 lat powoduje zmianę charakteru wyobrażeń dziecięcych. Mogą to być:
wyobrażenia odtwórcze - stosunkowo wierny obraz dawniej spostrzeganego przedmiotu - przejawiający się w sztywnym, stereotypowym naśladownictwie;
wyobrażenia twórcze - stanowią nową całość, powstałą w wyniku połączenia elementów wielu różnych spostrzeżeń.
Niezwykle interesujące określenie wyobraźni twórczej podaje W. Limont, która pisze „Wyobraźnia twórcza jest procesem umysłowym, dla którego materiałem są wyobrażenia obrazowo-wizualne o dużej dynamice przekształceń, a efektem jej funkcjonowania jest wytwór posiadający cechy nowości. Właśnie ze względu na efekt nowości część badaczy utożsamia wyobraźnię twórczą ze zdolnościami twórczymi.
SPOSTRZEŻENIA A WRAŻENIA
Spostrzeganie
Proces przetwarzania informacji, który wiąże się z odwzorowaniem postaci świata zewnętrznego i wewnętrznego w postaci reprezentacji umysłowych
Wrażenie
Wrażenie to elementarne zjawisko psychiczne, które polega na odzwierciedleniu cechy przedmiotu działającego na receptor
Tworzenie spostrzeżeń
Rejestracja pełnego obrazu spostrzeganego przedmiotu w tzw. buforze sensorycznym
analiza percepcyjna (kierowana bodźcami)
synteza percepcyjna (kierowana wiedzą)
UCZENIE SIĘ
Przez proces uczenia się należy rozumieć celowe i świadome przyswajanie nowych doświadczeń i umiejętności, wpływających na zmianę w zachowaniu, poziomu wiedzy, czy sposobów reagowania na otoczenie.
MOTYWACJA
Motywacja a wybór kierunku działania. Według J. Reykowskiego (1982) w systemie pojawia się napięcie motywacyjne gdy podmiot dostrzeże stan rzeczy, który mógłby zredukować napięcie, a także gdy wytwarza się u niego przeświadczenie, że wartość gratyfikacji da się osiągnąć, powstaje proces motywacyjny, czyli tendencja do wykonywania jakiejś określonej czynności.
Badania wykazują, że zewnętrzne czynniki motywujące w postaci nagrody (premii, dobrego stopnia, pochwały itp.) lub kary (nagany, złego stopnia itp.) obniżają aktywność wewnętrznej motywacji. Dzieje się tak na sutek zmiany postrzegania i umiejscawiania przyczyn działania ( na zewnątrz a nie wewnątrz podmiotu) oraz obniżenia związanego z tym poczucia sprawstwa, osobistego wpływu w sytuacji. Gdy człowiek jest motywowany zewnętrznie, wybiera on najłatwiejszą drogę, gdyż zwiększa to szansę na uzyskanie nagrody. Zewnętrzna motywacja może np. obniżyć chęć uczniów do nauki.
Motywacja wewnętrzna pozawala na przyswojenie sobie wiedzy, pozwala zmobilizować się do nauki ale i nauczyciel może przyczynić się do rozbudzenia w uczniu motywacji do poznania nowych dziedzin. Nauczyciel powinien przede wszystkim rozbudzić w uczniu zainteresowanie przedmiotem nauki. Po wzbudzeniu odpowiedniej motywacji nauczyciel może przejść do przekazywania nowej wiedzy, jednak bardzo ważne jest to by jednocześnie cały czas motywował uczniów. Motywacja wewnętrzna jest silniejsza i ma duże znaczenie jednak nie umniejsza to wagi motywacji zewnętrznej, która może ją wspierać, ale też prowadzić do korekty motywacji wewnętrznej, gdy jest to pożądane. Motywacja zewnętrzna odgrywa znaczącą rolę, gdyż często zdarza się że wewnętrzne siły są nie wystarczające by uczeń wytrwale siedział przed książkami. Pomóc w tych wysiłkach (tak jak i w innych nie związanych z edukacją) że skończona praca pomoże mu uzyskać nagrodę lub też dzięki jej wykonaniu uniknie nie przyjemności. Nagrody i kary to system wzmocnień, jakim dysponuje nauczyciel. Może to wzmocnić motywację ucznia, może też zwiększyć prawdopodobieństwo wystąpienia takich zachowań jakich się po nim oczekuje.
OSOBOWOŚĆ
Osobowość jest jednym z najważniejszych pojęć w psychologii i oznacza całość procesów psychicznych człowieka, które ujawniają się w działaniu, ukierunkowanym na realizację określonych celów. Cechami osobowości nazywamy względnie stałe właściwości psychiczne i fizyczne charakteryzujące daną osobę i różniące ją od innych pod względem zachowania oraz przebiegu procesów psychicznych (np. odporność, wrażliwość, odwaga, motywacja, mechanizmy kontroli, temperament). Określone cechy osobowości predysponują nas do konkretnych zachowań - i tak jedne osoby będą otwarte na zdobywanie nowych doświadczeń, gotowe do działanie, a inne przeciwnie będą zainteresowane raczej ograniczaniem życiowego ryzyka i niechętne do podejmowania wyzwań.
TEMPERAMENT
Do najważniejszych cech osobowości zalicza się temperament, czyli zespół właściwości psychologicznych człowieka. O temperamencie decydują podstawowe cechy psychomotoryczne, jak łatwość powstawania, siła (intensywność), głębia, czas trwania i przebieg przeżyć psychicznych oraz szybkość, siła i przebieg wykonywania czynności. Temperament należy do tych cech osobowości człowieka, które w znacznym stopniu uwarunkowane są genetycznie i podlegają niewielkim zmianom w trakcie rozwoju człowieka.
Pierwsza koncepcja temperamentu stała się podstawą pierwszej typologii osobowości. Grecki lekarz Hipokrates (ok. 460-377 r. p.n.e.) sprowadził naturę człowieka do odpowiednich proporcji czterech pfynów ustrojowych (krew, flegma, żółć żółta i czarna). Na tej podstawie inny starożytny lekarz, Galen (199-129 r. p.n.e.), opisał dziewice typów temperamentów, w tym cztery zależne od przewagi jednego z płynów ustrojowych. Są to: wesoły sangwinik, smutny melancholik, porywczy choleryk i zrównoważony flegmatyk.
Odmienną koncepcje temperamentu (konstytualną) przedstawił w 1921 roku niemiecki psychiatra i psycholog Ernst Kretschmer (1888-1964). Przypisał on ludziom o danej budowie ciała określone cechy psychiczne, wyróżniając typy: asteniczny (wątły, nieśmiały i drażliwy), pykniczny (otyły i niski, towarzyski, o zmiennych nastrojach) i atletyczny (muskularny, opanowany i nieufny).
Interesującą koncepcje psychologiczną przedstawił szwajcarski psycholog Carl Gustaw Jung (1875-1961), Wyróżnił on dwa przeciwstawne typy: nieśmiałego i zamkniętego w sobie introwertyka oraz towarzyskiego i otwartego ekstrawertyka.
Należy pamiętać, że rodzaj temperamentu nie ma wpływu na wartość człowieka ani na jego przedsiębiorczość oraz że każdy z nas łączy w sobie cechy różnych wymienionych typów osobowości. Osoby o cechach choleryka, dzięki zdolności podejmowania szybkich decyzji, dobrze się sprawdzają na kierowniczych stanowiskach, ale przyda im się przeciwwaga w postaci zrównoważonego flegmatyka. Pyknik jest stworzony do kontaktów z innymi ludźmi i zapewne doskonale poradzi sobie z zadaniami związanymi ze zdobywaniem nowych kontrahentów. Podobnie ekstrawertyk, zaś introwertyk z pewnością będzie dobrym planistą bądź informatykiem.
Osobowość cd.
Równie ważne jak temperament są dla działania człowieka cechy instrumentalne osobowości. Należą do nich umiejętności umysłowe i praktyczne, które warunkują skuteczność rozwiązywania zadań. Są to: umiejętność pisania, czytania i liczenia, obsługi komputera, znajomość języków obcych, umiejętność kierowania zespołem ludzi, planowania działań itp. Nabytych umiejętności nie należy utożsamiać ze zdolnościami.
W rozwoju osobowości człowieka istotną rolę odgrywają jej cechy kierunkowe. Należą do nich między innymi zainteresowania, czyli uczucia, myśli i uwaga skierowane na jakąś rzecz lub zjawisko, a także skłonność do wykonywania czynności z nimi związanych. Ważne, aby zainteresowania były w miarę stałe. Istotna dla rozwoju osobowości jest również rozległość zainteresowań. Ograniczanie zainteresowań jedynie do wąskiej dziedziny utrudni w przyszłości możliwość znalezienia takiego kierunku nauki lub zawodu, które by odpowiadały tym zamiłowaniom. Z drugiej strony nadmierna wielostronność zainteresowań zazwyczaj sprawia, że wiedza i umiejętności z nimi związane są powierzchowne.
1