2. Dyrektywa 98/37/WE dotycząca maszyn

2.1. Zakres stosowania

Dyrektywa 98/37/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 22 czerwca 1998 r. w sprawie zbliżenia przepisów państw członkowskich dotyczących maszyn (OJ L207, 23.07.1998, p.1), tzw. dyrektywa maszynowa (ang. Machinery Directive).

Najważniejszym celem wprowadzenia ww. dyrektywy jest zredukowanie zagrożeń, głównie pochodzenia "mechanicznego", związanego ze stosowaniem maszyn. Wypadki z udziałem maszyn zwykle powodują najpoważniejsze skutki. Aby im zapobiec, na etapie projektowania i wytwarzania maszyn, należy brać pod uwagę aspekty związane z bezpie-czeństwem. Dyrektywa maszynowa dotyczy maszyn oraz elementów bezpieczeństwa, wprowadzanych na rynek oddzielnie poprzez określenie dla nich zasadniczych wymagań w zakresie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia oraz procedur oceny zgodności.

W rozumieniu dyrektyw termin "maszyna" oznacza:

• zespół sprzężonych części lub elementów składowych, z których przynajmniej jeden jest ruchomy, wraz z odpowiednimi członami wykonawczymi, obwodami sterowania, zasilania, połączonymi w całość dla określonego zastosowania, w szczególności do przetwarzania, obróbki, przemieszczania lub pakowania materiałów,

• zespół maszyn, które w celu osiągnięcia zamierzonego efektu końcowego, zostały połączone i sterowane w taki sposób, aby działały jako zintegrowana całość,

• wymienne wyposażenie modyfikujące funkcje maszyny, które jest wprowadzane do obrotu handlowego z przeznaczeniem do zamontowania przez operatora do maszyny lub szeregu różnych maszyn albo ciągnika, o ile wyposażenie to nie stanowi części zamiennej lub narzędzia.

Zakres wyrobów objętych dyrektywą maszynową jest bardzo szeroki, przy czym pewne grupy maszyn są wyłączone z zakresu jej obowiązywania (art.1 pkt.3). Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że dyrektywa ta nie dotyczy górniczych wyciągów szybowych.

W pewnych przypadkach mogą powstać wątpliwości, czy dany wyrób jest maszyną. W celu ustalenia tej kwestii należy wziąć pod uwagę następujące kwestie:

• maszyny zazwyczaj są mechaniczne,

• maszyny są zestawione z części,

• części są połączone ze sobą,

• jedna z nich musi się poruszać,

• maszyna ma określone zastosowanie.

Najważniejszym zadaniem jest zidentyfikowane zagrożeń związanych z maszynami, które mają zostać wprowadzone na rynek, poprzez analizę ryzyka na bazie zasadniczych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i ochrony zdrowia. Korzystając z norm zharmonizowanych, które obejmują wszelkie stosowne wymagania dotyczące bezpieczeństwa, wytwórca sam może zadeklarować zgodność z dyrektywą.

Dla pewnych rodzajów maszyn, wymienionych w Załączniku IV dyrektywy, ocena zgodności musi być przeprowadzona z udziałem niezależnej jednostki notyfikowanej. Dla każdej maszyny wytwórca musi przeprowadzić ocenę zgodności zgodnie z procedurą wymaganą przez dyrektywę, samodzielnie lub z udziałem jednostki notyfikowanej, a następnie wziąć pod uwagę wyniki tej oceny podczas projektowania i produkcji maszyny. Maszyna powinna być wykonana w taki sposób, aby nadawała się do realizowania swojej funkcji oraz mogła być regulowana i konserwowana nie powodując zagrożenia dla osób wykonujących te czynności w warunkach przewidzianych przez producenta.

2.2. Struktura dyrektywy

Dyrektywa maszynowa zawiera informacje dotyczące zakresu obowiązywania, wprowadzania wyrobów na rynek i ich swobodnego przepływu, procedur oceny zgodności, oznaczenia CE. Szczegółowe informacje są zamieszczone w załącznikach (tabela 2.1.).

Tabela 2.1. Struktura dyrektywy 98/37/WE

Rozdział/Załącznik	Tytuł
Rozdział I	Zakres obowiązywania, wprowadzania na rynek i swoboda przepływy
Rozdział II	Procedury oceny zgodności
Rozdział III	Oznaczenie CE
Rozdział IV	Postanowienia końcowe
Załącznik I	Zasadnicze wymagania w zakresie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia dotyczące projektowania i wytwarzania maszyn oraz urządzeń bezpieczeństwa
Załącznik II	A. Treść deklaracji zgodności WE dla maszyn
		B. Treść deklaracji wytwórcy lub jego upoważnionego przedstawiciela ustanowionych we Wspólnocie
		C. Treść deklaracji zgodności WE dotyczącej urządzeń bezpieczeństwa wprowadzanych na rynek oddzielnie
Załącznik III	Oznaczenie zgodności CE
Załącznik IV	Rodzaje maszyn i urządzeń bezpieczeństwa, do których należy stosować procedury wymienione w art.8 ust.2 pkt. b) i c)
Załącznik V	Deklaracja zgodności WE
Załącznik VI	Badanie typu WE
Załącznik VII	Minimalne kryteria brane pod uwagę przez państwa członkowskie przy notyfikowaniu jednostek
Załącznik VIII	A. Dyrektywy uchylone
		B. Wykaz ostatecznych terminów przeniesienia do prawa krajowego i nadania mocy obowiązującej
Załącznik IX	Tabela korelacyjna

2.3. Zasadnicze wymagania

Zasadnicze wymagania dotyczące bezpieczeństwa i ochrony zdrowia są odnoszone do zagrożeń. Konieczność ich spełnienia istnieje tylko wówczas, gdy zagrożenie istnieje. Wytwórca musi zidentyfikować zagrożenie i odpowiednie wymagania. Listę wymagań w kategoriach odnoszących się do różnych rodzajów zagrożeń zawiera Załącznik I dyrektywy 98/37/WE. Wymagania te są przedstawione w tabeli 2.2.

Tabela 2.2. Wymagania dla maszyn wg Załącznika nr I dyrektywy 98/37/WE

Lp.	Przyczyna zagrożenia	Zakres
1.	Materiały i wyposażenie maszyny	Użyte materiały, oświetlenie, wyposażenie specjalne i osprzęt umożliwiający regulację, konserwację i użytkowanie maszyny
2.	Transport	Pakowanie, składowanie, wsporniki, elementy umożliwiające zamocowanie do urządzeń podnoszących
3.	Sterowanie	Niezawodność układów sterowania, ergonomia elementów sterowniczych, uruchamianie, zatrzymanie w trybie normalnym i awaryjnym, wybór rodzaju sterowania, reakcja na awarię w zasilaniu, obwodach sterowania
4.	Informacje dostępne dla operatora maszyny	Wskaźniki
5.	Konstrukcja mechaniczna	Stateczność, wytrzymałość mechaniczna, trwałość, spadające lub wyrzucane przedmioty, ostre krawędzie, naroża, chropowate powierzchnie, wykorzystanie zespołów maszyny złożonej, praca przy różnych parametrach roboczych, rozmieszczenie i zabezpieczenie osłonami ruchomych elementów maszyn
6.	Osłony i urządzenia ochronne
7.	Budowa i zasada działania maszyny	Zagrożenia elektryczne, błędy montażowe, zagrożenia związane z zasilaniem maszyny, kontakt z częściami maszyny i materiałami o zbyt wysokiej lub niskiej temperaturze, zagrożenie pożarowe, wybuchowe, promieniowanie, lasery, emisja, pyłów i gazów, hałas, wibracje, zamknięcie osoby narażonej wewnątrz maszyny, jej poślizgnięcie, potknięcie lub upadek
8.	Utrzymanie w ruchu	Regulacja, smarowanie, konserwacja, naprawy, czyszczenie, wymiana elementów, odłączanie od źródeł zasilania
9.	Oznakowanie maszyny	Ostrzeżenia o potencjalnych zagrożeniach, dane identyfikujące wyrób, producenta, rok budowy maszyny, dane niezbędne dla bezpiecznego użytkowania maszyny
10.	Informacja towarzysząca maszynie	Instrukcja obsługi

Oprócz wymagań wyszczególnionych w tabeli 2.2., odnoszących się dla wszystkich maszyn, Załącznik I do dyrektywy maszynowej zawiera również zasadnicze wymagania w zakresie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia dla wybranych rodzajów maszyn.

Wymagania te są określone dla:

• maszyn przeznaczonych do przygotowywania i przetwarzania żywności (przetwórstwa spożywczego),

• maszyn przenośnych trzymanych w ręku lub prowadzonych ręką,

• maszyn do obróbki drewna i materiałów pokrewnych,

• maszyn przeznaczonych do pracy pod ziemią

oraz dla szczególnych zagrożeń związanych z:

• przemieszczaniem się maszyn samobieżnych, holowanych, pchanych lub przewożonych przez inne maszyny bądź ciągniki lub innych,

• z podnoszeniem (zwłaszcza spowodowanych spadnięciem lub kolizją ładunku albo przechyłem podczas podnoszenia ładunku),

• podnoszeniem i przenoszeniem osób.

Zakłada się, że wyrób, który spełnia wymagania norm zharmonizowanych można uznać za spełniający wymagania zasadnicze. Podczas realizacji procedur oceny zgodności (badania typu WE, weryfikacji dokumentacji) jednostki notyfikowane posługują się normami zharmonizowanymi i - w pewnych okolicznościach - arkuszami technicznymi (ang. technical sheets). Arkusze techniczne opracowywane przez różne grupy robocze jako uzupełnienie norm. Dokumenty te dają odpowiedź na pytanie jak interpretować normę lub samą dyrektywę (ang. proposal for inguiry). Po ich zatwierdzeniu i przyznaniu statusu "recommendation for use" są udostępniane publicznie.

2.4. Zakres maszyn i urządzeń podlegających badaniu typu WE

Załącznik IV zawiera listę maszyn i urządzeń bezpieczeństwa, charakteryzujących się znacznym ryzykiem, dla których ma zastosowanie bardziej wymagająca procedura oceny zgodności. Dla maszyn i urządzeń bezpieczeństwa, które znalazły się na tej liście oznacza to konieczność przeprowadzenia badania typu WE przez niezależną jednostkę notyfikowaną. Lista ta jest uważana za wyczerpującą i może być zmieniona jedynie przez Rada lub Parlament Europejski. Na liście tej znajdują się tylko trzy rodzaje "maszyn do prac podziemnych" (tabela 2.3).

Tabela 2.3. Maszyny przeznaczone do pracy pod ziemią, wymagające przeprowadzenia procedur oceny zgodności z udziałem jednostki notyfikowanej

Lp.	Rodzaj maszyny	Zakres
1.	Maszyny szynowe	Lokomotywy
				Wózki hamulcowe
		2.	Hydrauliczne podpory stropu	Konstrukcja mechaniczna: stropnica, osłona odzawałowa, spągnica
				Siłowniki hydrauliczne: stojaki, przesuwniki, przesuwniki stropnicy
				Urządzenia sterowania hydraulicznego: zawory regulujące, bloki zaworowe, zawory sterujące
				Urządzenia sterowania elektrohydraulicznego: urządzenia sterujące, wyłączniki bezpieczeństwa, czujniki inicjujące przemieszczanie, nadrzędne urządzenie sterujące, oprogramowanie
3.	Silniki spalinowe	Silniki przeznaczone do instalowania w maszynach do robót podziemnych (np. lokomotywach spalinowych, wozach oponowych)

2.5. Procedury oceny zgodności

W myśl dyrektywy maszynowej przed wprowadzeniem wyrobu do obrotu handlowego ocena zgodności dopuszcza dwie możliwości:

1. Badanie typu WE. Wytwórca musi dostarczyć reprezentatywny egzemplarz maszyny do badania typu WE przez jednostkę notyfikowaną. Ma to miejsce, jeśli maszyna jest wymieniona w Załączniku IV dyrektywy i nie spełnia, spełnia częściowo normy zharmonizowane lub takie normy nie istnieją.

2. Zgodność z normami zharmonizowanymi. Wytwórca wyrobów nie wymienionych w Załączniku IV na podstawie udokumentowanej oceny zgodności, wykonanej samodzielnie może zadeklarować, że maszyna jest zgodna z dyrektywą. Wytwórca maszyn wymienionych w Załączniku IV i spełniających normy zharmonizowane, obejmujące zasadnicze wymagania bezpieczeństwa i ochrony zdrowia ma możliwość wyboru jednej z trzech opcji, każda z udziałem jednostki notyfikowanej:

• jednostka notyfikowana potwierdza przyjęcie dokumentacji technicznej,

• jednostka notyfikowana weryfikuje dokumentację techniczną po zbadaniu zgodności ze zharmonizowanymi normami,

• jednostka notyfikowana przeprowadza badania typu WE.

Procedura oceny zgodności opisuje sposób, w jaki wytwórca maszyny może dotrzeć z nią na rynek. Rozdział 2 dyrektywy mówi, że w celu poświadczenia, że maszyna i urządzenia (elementy) bezpieczeństwa są zgodne z tą dyrektywą, wytwórca musi sporządzić deklarację zgodności WE i oznaczyć wyrób znakiem CE.

Przed wprowadzeniem na rynek, wytwórca musi sprawdzić, czy jego maszyna lub urządzenie (element) bezpieczeństwa jest umieszczony w Załączniku IV. Jeżeli nie, wytwórca przed wystawieniem deklaracji zgodności WE ma obowiązek sporządzić dokumentację techniczną, tak jak to przewiduje Załącznik V dyrektywy. Ten rodzaj procedury określany jest w branży jako "procedura auto-certyfikacji".

Jeżeli jednak maszyna znajduje się na liście w Załączniku IV, wytwórca musi skontaktować się z jednostką notyfikowaną, która z kolei musi przeprowadzić procedurą oceny zgodności. Szczegóły procedury są przedstawione na rysunku 2.1.

Rysunek 2.1. Procedury oceny zgodności

2.6. Powiązania z innymi dyrektywami

Dyrektywa 98/37/WE jest dyrektywą nowego podejścia, w rozumieniu art.100a Traktatu Rzymskiego, zawierającą zasadnicze wymagania bezpieczeństwa dla maszyn. Niektóre z tych wymagań są szczegółowo objęte innymi dyrektywami (np. zagrożenia elektryczne, zjawiska elektromagnetyczne, hałas) wraz ze specjalnymi procedurami dotyczącymi oceny zgodności, które mogą realizować jednostki notyfikowane na podstawie tychże szczegółowych dyrektyw.

Do maszyn nie objętych dyrektywą maszynową stosują się albo szczegółowe dyrektywy np. 2000/9/WE dotycząca instalacji linowych do przewozu osób lub jeżeli wyrób jest wyłączony z jakiejkolwiek dyrektywy, ma zastosowanie dyrektywa dotycząca bezpieczeństwa ogólnego wraz z normami technicznymi i/lub krajowymi przepisami państw członkowskich Unii Europejskiej.

Dla starych maszyn o niskim poziomie bezpieczeństwa może zaistnieć potrzeba wprowadzenia ulepszeń. Poważne modernizacje winny zostać poddane ocenie ryzyka w celu sprawdzenia, czy - w rozumieniu dyrektywy - stworzono nową maszyną.

Dyrektywa 98/37/WE odnosi się do wszystkich zagrożeń powodowanych przez maszyny objęte tą dyrektywą. Zgodność z dyrektywą zawsze odnosi się do kompletnego systemu (maszyny, wymiennego sprzętu lub kompleksu maszyn), który jest gotowy do użytku.

Innymi rodzajami dyrektyw są:

• dyrektywy poziome - dotyczące określonych zagrożeń np. 73/23/EWG,

• dyrektywy pionowe - dotyczące grupy maszyn np.95/16/WE.

Do bezpieczeństwa maszyn i urządzeń górniczych bezpośrednio związanych z przedmiotem rozprawy, oprócz dyrektywy 98/37/WE, odnoszą się następujące dyrektywy poziome, odnoszące się do szczegółowych zagrożeń:

• 94/9/WE dotycząca urządzeń i systemów ochronnych przeznaczonych do stosowania w przestrzeniach zagrożonych wybuchem (ATEX),

• 72/23/EWG dotycząca urządzeń elektrycznych niskonapięciowych (LVD),

• 89/336/EWG dotycząca kompatybilności elektromagnetycznej (EMC-Directive).

Z punktu widzenia zapewnienia bezpieczeństwa maszyn przeznaczonych do stosowania w podziemnych wyrobiskach zakładów górniczych pierwszoplanowe znaczenie ma dyrektywa 94/9/WE. Dyrektywa 94/9/WE jest uzupełnieniem dyrektywy maszynowej i zawiera bardzo specyficzne i szczegółowe wymogi ustanowione w celu uniknięcia zagrożenia w atmosferze potencjalnie wybuchowej, podczas gdy dyrektywa maszynowa w odniesieniu do zagrożeń wybuchem zawiera postanowienia o charakterze bardzo ogólnym (Załącznik I pkt 1.5.7 dyrektywy 98/37/WE). W odniesieniu do zagrożeń wybuchem dyrektywa ATEX ma pierwszeństwo i musi być bezwzględnie stosowana. W zakresie pozostałych zagrożeń związanych ze stosowaniem maszyn, wymogi dyrektywy maszynowej muszą być stosowane uzupełniająco. W tym kontekście istotnym jest zdanie sobie sprawy, że jednostka notyfikowana może objąć swoim działaniem obszary związane z tymi dwoma dyrektywami, jedynie wtedy gdy jest jednostką notyfikowaną na podstawie obu dyrektyw.

Praktyczna realizacja zasady nowego podejścia wobec maszyn polega na:

• stosowaniu wobec maszyn objętych zakresem dyrektywy maszynowej wszystkich pozostałych odpowiednich dyrektyw, jednakże tylko w odniesieniu do zagrożeń, których dotyczą,

• oznakowaniu wyrobu znakiem CE i wydawaniu dla niego jednej deklaracji zgodności z dyrektywą maszynową, co jest równoznaczne z domniemaniem zgodności z wszystkimi dyrektywami odnoszącymi się do wyrobu. Deklaracja ta może się opierać na kilku deklaracjach zgodności z innymi dyrektywami (certyfikaty, raporty z badań itp.)

2.7. Zadania jednostki notyfikowanej

Jednostka notyfikowana może działać wyłącznie na podstawie dyrektywy, w oparciu o którą została notyfikowana. W przypadku dyrektywy 98/37/WE, jednostka notyfikowana jest wyznaczana przez dane państwo członkowskie dla oceny jednego lub więcej wyrobów wyszczególnionych w Załączniku IV, uznanych za bardziej niebezpieczne.

Do podstawowych zadań jednostki notyfikowanej należy:

• przeprowadzanie badań typu WE,

• wystawianie certyfikatów WE,

• przechowywanie dokumentacji technicznej,

• uczestniczenie w pracach jednej lub więcej grup roboczych (jako członek),

• tworzenie arkuszy technicznych (ang, technical sheets).

W swoich działaniach jednostka notyfikowana weryfikuje kroki wytwórcy mające na celu ograniczenie zagrożeń, jak również czy wskazane w instrukcjach (dokumentacji techniczno-ruchowej) ryzyko szczątkowe i środki przeciwko temu ryzyku są wystarczające.

W oparciu o dyrektywę maszynową jednostka notyfikowana nie bada szczególnych zagrożeń (zagrożenia wybuchem, zagrożeń spowodowanych zjawiskami elektromagnety-cznymi, hałasu, ciśnienia itd.), które jednostka badałaby na podstawie szczegółowych dyrektyw.

Na podstawie różnych dyrektyw, jednostka notyfikowana (notyfikowana w tych obszarach) może za to wydać kilka certyfikatów w ramach jednorazowego badania. Należy jednak pamiętać, że procedury oceny zgodności w innych dyrektywach różnią się nieco od tych z dyrektywy maszynowej.

Dla niektórych maszyn, zagrożenie są głównie natury elektrycznej (np. łączniki elektryczne, urządzenia niskiego napięcia, takie jak aparatura rozdzielcza i sterownicza, transformatory). Wyroby te mogą być objęte wyłącznie dyrektywą 73/23/EWG (LVD).

W razie wątpliwości, co do zastosowania wobec danego wyrobu wyłącznie dyrektywy niskonapięciowej należy przeprowadzić analizę ryzyka. Ostatecznie to jednostka notyfikowana decyduje, czy dane urządzenie jest związane z bezpieczeństwem (i podlega dyrektywie maszynowej), czy elementem funkcjonalnym (nie podlegającym dodatkowej ocenie). W każdym przypadku jednostka notyfikowana sprawdza czy deklaracja i/lub certyfikat zgodności z normą np. EN 60204-1 (PN-EN 60204-1:2001) lub dyrektywą 73/23/EWG (LVD) pozwala na uznanie także spełnienie wymagań zasadniczych dyrektywy maszynowej przedmiotowego urządzenia.

W celu odniesienia się do zagrożeń mogących powstać wskutek efektów elektromagnetycznych określonych w dyrektywie 89/336/EWG (EMC-Directive) jednostka notyfikowana ma obowiązek:

• przyjmowania raportów kompetentnych jednostek testujących kompatybilność elektromagnetyczną,

• przyjmowania deklaracji zgodności z dyrektywą dla elementów, aparatów i systemów tworzących części maszyny,

• analizowania obwodu elektrycznego, w celu określenia, czy interferencja elektromagnetyczna może doprowadzić do niebezpiecznej sytuacji (analiza ryzyka).

Wszystkie szczegółowe dyrektywy wykorzystywane w procedurze zgodności maszyn powinny być wykazane w deklaracji zgodności.

2.8. Wymagania bezpieczeństwa zawarte w normach zharmonizowanych z dyrektywą maszynową

Zapewnienie bezpieczeństwa maszyn i urządzeń rozpoczyna się już w fazie projektowania. Podczas projektowania należy uwzględnić wszystkie czynniki decydujące bezpośrednio lub pośrednio o bezpieczeństwie ich użytkowania. Pomimo tego, że dyrektywa maszynowa 98/37/WE zacznie obowiązywać od momentu członkostwa Polski w Unii Europejskiej, projektanci już dzisiaj mają do dyspozycji szereg przetłumaczonych na język polski i ustanowionych norm europejskich, pozwalających na wykonanie maszyn i urządzeń zgodnie z wymaganiami tej dyrektywy.

W procesie projektowania należy uwzględniać:

• zagrożenia, jakie są związane ze stosowaniem wyrobu,

• antropometrię i biomechanikę,

• fizyczne możliwości człowieka,

• pozycję i ruchy ciała,

• temperaturę dotykanych powierzchni,

• emitowane promieniowanie,

• sposób sterowania, sygnalizacji i oświetlenia maszyny

oraz inne czynniki związane z zapewnieniem bezpieczeństwa pracy.

Jakie czynniki decydujące o bezpieczeństwie maszyn powinny być brane pod uwagę podczas ich projektowania, konstruowania i oceny przedstawia rys.2.2 opracowany przez autora niniejszej pracy.

Podczas realizacji działań, przedstawionych na rys. 2.2 należy korzystać z norm zharmonizowanych z dyrektywą 98/37/WE. W normach tych znajdują się wymagania, jakie należy brać pod uwagę podczas projektowania, konstruowania, a następnie oceny zgodności z wymaganiami zasadniczymi (zgodnie z zasadą domniemania zgodności). Maszyna, która została zaprojektowana i wykonana zgodnie z tymi normami spełnia wymagania dyrektywy maszynowej, pod warunkiem, że właściwie zidentyfikowano wszystkie zagrożenia związane ze stosowaniem danej maszyny. Krajowi producenci maszyn, w tym maszyn górniczych, już teraz powinni dostosować swoje wyroby do wymagań ogólnych zawartych w tych normach.

Normy zharmonizowane są również podstawowymi dokumentami, którymi posługują się podmioty oceniające zgodność maszyn z wymaganiami dyrektyw nowego podejścia.

Rysunek 2.2. Proces dochodzenia do zgodności wyrobu z wymaganiami zasadniczymi

---